Барысау (ҡала)

Ҡала
Барысау
бел. Барысаў
Флаг Герб
54°14′ с. ш. 28°30′ в. д.
Ил	Беларусь
Область	Минск
Район	Барысау
Тарихы һәм географияһы
Нигеҙләнгән	1102
Тәүге телгә алыу	1102
Майҙаны	46 км²
Диңгеҙ кимәленән бейеклеге	173 м
Климат	уртаса континенталь
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00
Халҡы
Халҡы	▼136 409 кеше (2023)
Тығыҙлығы	3109 кеше/км²
Милли составы	белорустар, урыҫтар, украиндар, йәһүдтәр
Һанлы идентификаторҙар
Телефон коды	+375 177
Почта индексы	222511
Автомобиль коды	Ҡалып:НП-Белоруссия/Автокод
borisov.gov.by  (белор.) (рус.) (инг.)
РУВИКИ.Медиа файлдары

Барысау (бел. Барысаў) — ҡала, Беларусь Республикаһының Минск өлкәһендә урынлаша. Ул Барысау районының административ үҙәге.

Ҡаланын майҙаны — 46 км². 2025 йылғы мәғлүмәттәр буйынса халыҡ һаны — 134 732 кеше. Барысау Березина йылғаһы буйында, Минск ҡалаһынан 77 км алыҫлыҡта урынлаша.

2002 йылда Барысау үҙенең 900 йыллығын билдәләй.

Тарихы

Литва йылъяҙмаларында Барысау ҡалаһы 1102 йылда телгә алына: «1102 йылда кенәз Борис Всеславич йәтүәктәргә яуға сығып, уларҙы еңеп ҡайтҡас, үҙ исеменә ҡала нигеҙләне…».

Ҡала Сыһа һәм Березина йылғалары ҡушылған урында барлыҡҡа килә һәм Полоцк кенәзе Борис (Рогволд) Всеславич исемен йөрөтә. Тарихи яҡтан, ҡаланың нигеҙләнеүе үҙ дәүерендә мөһим ваҡиғаларҙың бер өлөшө булып тора.

Барысау ҡалаһы тәүге тапҡыр Лаврентьев йылъяҙмаһында 1127 йылда, ә Ипатьев йылъяҙмаһында 1128 йылда Полоцк кенәзлегенең нығытмаһы булараҡ телгә алына. Археологик ҡаҙыныуҙар раҫлауынса, тәүге тораҡ пункт көслө янғында юҡҡа сыға. Яңы ҡала көньяғыраҡ, Березина йылғаһына Сыһа ҡушылған урында барлыҡҡа килә. XII быуатта был урында ағас нығытма төҙөлә.

Яңы ҡала йылға ағымы буйынса 4 км түбәнерәк, тәүге урындан көньяҡ-көнсығыштараҡ барлыҡҡа килгән. XII быуатта Березина менән уның ҡушылдығы Прилья йылғаһы ҡушылған ерҙә, һул ярҙа, 200×300 м ҙурлығындағы утрауҙа ағас ҡәлғә төҙөлә, ул XVIII быуатҡа тиклем һаҡлана.

Барысау ҡәлғәһе ағастан һәм ерҙән төҙөлгән нығытма, уның майҙаны яҡынса 2 гектар, тирә-яғы һыу менән тултырылған тәрән соҡор менән уратып алына. Ваҡыт үтеү менән ҡәлғә киңәйтелә бары. XIX быуаттың уртаһында сереп юҡҡа сыҡҡан ҡәлғә урынында яңы — төрмә ҡәлғәһе төҙөлә. Хәҙерге ваҡытта бында Беларусь Республикаһының тарихи-мәҙәни ҡиммәттәре иҫәбенә индерелгән бина урынлаша, быны раҫлаған иҫтәлекле билдә ҡуйыла.

XIII быуаттың уртаһына ҡарата Барысау уңайлы географик урыны арҡаһында билдәле сауҙа һәм һөнәрселек үҙәктәренең береһенә әйләнә. XIII быуат аҙағында ҡала Бөйөк Литва кенәзлеге составына инә, был уның үҫешенә һәм төбәктең иҡтисади бәйләнештәрен нығытыуға йоғонто яһай.

1558 йылда Польша Короллеге һәм Бөйөк Литва кенәзлеге географик картаһы баҫылып сыға, унда Барысау ҡалаһы күрһәтелә.

1563 йылда административ-территориаль реформаға ярашлы, Барысау олоҫо Барысау староствоһына әйләндерелә.

1563 йылдың 10 авгусында бөйөк кенәз Сигизмунд Барысау ҡалаһына Магдебург хоҡуғын бирә. Был хоҡуҡ ҡала халҡын феодал йөкләмәләренән азат итә һәм уларға үҙидара итеү мөмкинлеген бирә.

1569 йылдан, Люблин берләшмәһе төҙөлгәндән һуң, XVIII быуатҡа тиклем Барысау поляк-литва дәүләте — Речь Посполитая составында була. 1662 йылда ҡала аша Австрия дипломаты һәм сәйәхәтсеһе Аугустин Мейерберг үтә, ул Барысауҙың архитектураһы, халҡының көнкүреше һәм тирә-яғы тураһында тасуирлап яҙа. Был ваҡиғалар ҡала тарихының ҡатмарлы осорҙарының береһен билдәләй.

Күп һанлы һуғыштар Барысауҙы күплесә емерә һәм бөлгөнлөккә төшөрә. XV быуат башында кенәздәр Ягайло, Сигизмунд һәм Свидригайло араһындағы үҙ-ара көрәш ҡалаға тулыһынса тиерлек емереклеккә килтерә.

1654—1667 йылдарҙағы Рәсәй менән Речь Посполитая араһындағы һуғыш ваҡытында Барысауҙы бер нисә тапҡыр урыҫ ғәскәрҙәре лә, Речь Посполитая ғәскәрҙәре лә биләй (ҡара: Барысау ҡамауҙары). Ҡала Төньяҡ һуғышы йылдарында (1700—1721) ла етди зыян күрә.

Барысау, Минск һәм белорус ерҙәре менән бергә, Речь Посполитаяның икенсе тапҡыр бүленеүенән һуң, 1793 йылда Рәсәй империяһы составына инә һәм өйәҙ ҡалаһы статусын ала.

1917 йылдың ноябрендә Барысауҙа Совет власы урынлаштырыла.

1924 йылдың 17 июленән Барысау — БССР-ҙың район үҙәге.

1991 йылда Советтар Союзы тарҡалғандан һуң, Барысау ҡалаһы Беларусь Республикаһы составына инә. Был үҙгәреш ҡала тарихында яңы этапты башлап, уның үҫешендә мөһим роль уйнай.

Халыҡ һаны

Халыҡ һаны — 134 732 кеше (2025 йылдың 1 ғинуарында).