Бәркә

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Бәркә
монг. Бэрх; ғәр. بركة خان‎; татар. Бәркә
Флаг
Алтын Урҙа йәки Жучи улусы ханы
1257 — 1266
Алда эшләүсе Улаҡсы
Дауам иттереүсе Мәнгү-Тимер
Тыуған 1209 йә 1221
Вафат булған 1266({{padleft:1266|4|0}})
Род Сыңғыҙиҙар
Атаһы Жучи
Әсәһе Хан Солтан (Солтан ҡатын)
Ҡатыны Тағтағай-ҡатын (өлкән ҡатын), Жижәк ҡатын, Кәһар ҡатын
Дине тәңрелек, артабан ислам

Бәркә (монг. Бэрх хан; татар. Бәркә, Бәркәй, Bärkä, Bärkäy; Бәрхә[1], Бәркә[2], Беркай[3]; 1266 йылда үлгән) — монгол хакимы, Сыңғыҙхандың өлкән улы Жучи ғаиләһендә тыуған ейәне[4]. Батый хандың кинйә ҡустыһы[5]. Уның тыуған көнө тураһында берҙәм фекер юҡ: ҡайһы бер тарихсылар 1207-1209 йылдарҙы күрһәтә, ҡайһылары 1221 йыл тигән раҫлау килтерә.

Билдәле булыуынса, Бәркә 15 йәшендә үк хәрби операциялар, шулай уҡ талау отрядтары менән етәкселек итә[6]. 1251 йыл уның мөһим дипломатик еңеүҙәренең береһе менән билдәләнә — ике туғаны Мүнкә (Мәңгү) уның ярҙамында бөйөк хан булып китә. Батый хан үлгәндән һуң дүрт йыл үткәс, үҙе власҡа килә, идара итеүҙе нығыта һәм шул ваҡыттағы ижтимағи тормоштоң төрлө өлкәләрен үҫтереүгә булышлыҡ итә[7].

Йәшлек йылдары. Власты баҫып алыу

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бәркә Жучи хандың өсөнсө улы була. Уның балалыҡ йылдары һәм тыуған көнө буйынса аныҡ мәғлүмәт юҡ. Әсәһе — монголдар тарафынан әсирлеккә алынған Хорезм батшабикәһе Хан Солтан тип һанала, ул Джучиҙың ҡатыны һәм уның өс балаһының әсәһе була. Улар — Бәркә, Бәркәсар һәм Бүре (Мөхәммәт). Совет тарихсылары, көнсығыш хеҙмәттәренә таянып, 1221 йылда тыуған тип иҫәпләй[8]. 1229 йылда ул, башҡа сыңғыҙиҙар кеүек үк, Үгеҙәйҙе Йекә Монгол Улусы бөйөк ханы тип иғлан иткән ҡоролтайҙа ҡатнаша. Бәркә 1236 йылда Батый етәкселегендә көнбайыш походына сыҡҡан монгол армияһының подразделениеларының береһенә командалыҡ итә. Ул ҡыпсаҡтарға ҡаршы уңышлы эш итә, ғәскәр етәкселәре Аржумаҡ, Ҡуранбас һәм Капаранды әсирлеккә ала.

Көнсығыш Европаға баҫып ингәндән һуң (1242 йыл), Батый хан ҙурая барған Джучи улусының үҙәге булған түбәнге Волгаға ҡайта. Бәркә төньяҡ Кавказ далаларын биләгән бер өлөшөн үҙ ҡулына ала. Ул Иран һәм Кесе Азиянан Дәрбәнт аша үткән сауҙа юлдарының файҙаһын күрә. 1254 йылда Батый, был биләмәләрҙе үҙенә алып, Бәркәгә Волганан көнсығышҡа табан хәрәкәт итергә бойора[9][10].

Бәркәнең ислам динен ҡабул итеүе 1240-се йылдарға ҡайтып ҡалалыр, күрәһең[11]. 1251 йылғы бөтә монгол ҡоролтайында уҡ Бәркәгә хөрмәт йөҙөнән табынға хайуандарҙы мосолман йолаһы буйынса салғандар[12]. 1253 йылда Берке ставкаһына килгән Гийом де Рубрук унда сусҡа ите ашау тыйылған тип хәбәр итә. Рубрук, Бәркәнең ихласлығына шикләнеп, «үҙен сарацин тип таныта» тип әйтә[9]. Усман Джузжани, ғәҙәттә, монгол хакимдары араһында ислам динендәге уңыштарын арттырып күрһәтеп, Бәркә йәш сағынан Хужандта бер имам етәкселегендә Ҡөрьән уҡый, ә хәнәфи йүнәлешендәге исламды Бохарала йәшәгән суфый шәйехе Сәйфетдин Бохарзи ярҙамында ҡабул итә, тип хәбәр итә.

Бәркә башҡа ағалары менән бергә 1246 йылғы ҡоролтайҙа (унда ҡатнашыуҙан ситләшкән) Батый исеменән Гүйүкте бөйөк хан тип иғлан иткән саҡта сығыш яһай. 1251 йылда Батый хан бөйөк хан вазифаһына үрләтеү тәҡдиме менән Мүнкә толуидына ярҙам итергә Бәркә менән Һартаҡты өс төмән ғәскәр менән Монголияға ебәрә. Шул уҡ йылдың 1 июлендә Жучиҙар ғәскәре, Сығатай менән Үгеҙәй улустарының ризаһыҙлыҡ күрһәткәндәргә сығыш яһарға мөрхәт бирмәй, Мүнкәне тәхеткә ултырта. Рәшит әд-Дин яҙғанса, Жучи менән Толуйҙың йорттары араһындағы «берләшеү һәм дуҫлыҡ юлы баш ала»[13]. Быға тиклем власта ултырған Сығатайҙар һәм Үгеҙәйҙәрҙе күпләп язалау (1252 йыл) менән тамамланған суд процестарын шулай уҡ Бәркә контролдә тотҡан. Сағатайҙың ейәне Алғуй, «ҡотҡоға эйәргән Мәнгү хан бөтә ырыуын ҡырған» Бәркәнән үс алыу маҡсатында, һуңыраҡ Жуси улусы менән һуғышҡан[14].

1257 йылда, Батыйҙың улы һәм ейәне Һартаҡ һәм Улаҡсы бер-бер артлы вафат булғандан һуң, Бәркә Алтын Урҙа ханы хөкөмдары була[15], Мңнкә улус идарасыһы тип раҫлағандан һуү ҡайтҡан Һартаҡ, Бәркә ставкаһына саҡырғанға, йәнәһе: «Һин мосолман, ә мин христиан динен тотам; мосолман йөҙөн күреү минең өсөн бәхетһеҙлек», - тигән[16].

Бер ни тиклем ваҡыт үткәндән һуң, Һартаҡ вафат була; Киракос Гандзакеци мәғлүмәте буйынса, уны Бәркә һәм уның энеһе Беркесар ағыулай[17]. Баракшын ҡатын — Батыйҙың тол ҡатыны, сабый ғына Улаҡсының регенты, ул вафат булғандан һуң Батыйҙың ейәне Туҙамүнкәне тәхеткә ултыртмаҡсы була. Бараҡшын, үҙенең улусында таяныс тапмағанлыҡтан, ул ярҙам һорап Хүләгүгә мөрәжәғәт итергә була. Әммә уның ниәте асылған, Иранға ҡасырға маташҡанда тотола һәм язалап үлтерелә[18].

Эске сәйәсәт

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Идаралыҡ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Абулғази әйткәнсә, Бәркә тәхеткә ултырғас, «бөтә оло һәм кесе ағай-ҡустыларына Батыйға бирелгән биләмәләрҙе беркеткән». Икенсе яҡтан, болғарҙарҙа һәм мордваларҙа урындағы хакимиәттәр урынына үҙәк идаралыҡ булдырылған[19]. Әммә Башҡортостан урындағы хакимдар династияһы етәкселегендә автономияны һаҡлап ҡалған: Иоганка Венгр «сарацин аҙашыуы менән зарарланған бөтә Баскардия хакимы» тураһында яҙа[20]. Шул уҡ йылдарҙа монголдарға буйһонған башҡа илдәрҙә лә, бөйөк хан Мүнкәнең бойороғо буйынса, яугирҙәрҙе рекрутлыҡҡа алыу мәғлүмәтен һөҙөмтәлерәк күрһәтеү һәм һалым йыйыу өсөн халыҡ иҫәбен алыу ойошторола, был Рус дәүләтенә лә ҡағыла. 1257 йылғы Юань-ши хроникаһында яҙылғанса, Мүнкә «Хан кейәүе Ринциндың улы Ҡытатты Русь биләмәһенә даругация вазифаһына тәғәйенләгән»[21].

1257 йылда император чиновниктары Владимир-Суздаль, Рязань һәм Муром кенәзлектәрендә күренә. Бында монгол тиҫтәле (десятеричный) система стандарттары буйынса халыҡ иҫәбен алыу һәм хәрби округтар (төмәндәр, мең, йөҙ, ун) ойошторолған. Дин вәкилдәре генә һалымдан азат ителгән. «Халыҡ ҡыш буйы килеп, бөтә Суждаль, Рязань, Муром ерҙәрен туҙҙырып, тиҫтәләгән кешеләрҙе, йөҙ баштарын, мең баштарын, төрмәләрен, Вордаға яҡындарын баҫтырып ҡуялар, игумендар, ҡара сыбар тауҙар, поповтар, клирошандарҙың донъяһы, бөйөк Богородицаға һәм бәләкәстәргә тамаша ҡыла».

«Toe же зимы приехаши численици, исщетоша всю землю Суждальскую и Рязанскую и Муромскую и ставиша десятники, и сотники, и тысящники и темники и идоша в Ворду, толико не чтоша игуменов, черньцов, попов, клирошан, кто зрит на св. Богородицу и на владыку»[22]. 1252 йылғы язалау экспедицияһының («Неврюева рать» — Туговая тауындағы алыш) ғәмәлдәрен иҫтә тотоп, кенәзлектәр халҡы ҡаршылыҡ күрһәтмәй тиерлек.

Үҙ ваҡытында туранан-тура яулап алынмаған Новгород республикаһында монгол чиновниктары өсөн хәл ҡатмарлыраҡ була. Чиновниктар ҡалаға кенәз Александр Ярославич Невский оҙатыуында килһә лә, Новгород халҡы халыҡ иҫәбен алыуға юл ҡуймай. Ҡала халҡы фәҡәт «цесарь бүләктәрен бирә, һәм уларҙы иреккә ебәрә» — «даша дары цесареви, и отпустиша я с миром»[23]. Новгородта йәниҫәпкә ҡаршы булған Александр улы Василий, атаһы менән бәрелешкә дусар булмаҫ өсөн, Псков ҡалаһына китә. Асыуы ҡабарған Александр улын Псковтан ҡыуып сығара һәм уны Суздаль кенәзлегенә оҙата, ә Василийҙың кәңәшселәрен ҡаты язаға тарттыра.

Әммә Новгородта ике йылдан һуң йәниҫәп үткәреү буйынса ҡабул ителгән икенсе тырышлыҡ уңышлы тамамланған. Новгород йылъяҙмалары, халыҡ иҫәбен алыу ауыр үтеүе, уның саҡ хәрби бәрелешкә килтермәүе хаҡында һөйләй. Ябай ҡала халыҡ һәм ярлылар татарҙарға ҡаршы алышырға ниәтләнһә лә, баярҙар, күрәһең, йәниҫәпкә ризалашырға булған. Халыҡ иҫәбен алыу барышында баярҙар ауырлыҡты ябай халыҡ иңенә һалырға ынтылыуы ҡала халҡында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра («творяху бо бояре собе легко, а меншимъ зло»). Шуға ҡарамаҫтан, халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә, кенәз Александр Ярославич татарҙарҙы оҙатып ҡалған («и отъехаша оканьнии, вземше число, а князь Олександръ поеха после, посадивъ сына своего Дмитрия на столе»).

Көньяҡ-Көнбайыш Русь. Дин сәйәсәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Үҙенең идара итеүенең тәүге йылдарында Бәркә Көньяҡ Русь биләмәләре эштәренә айырым иғтибар бирергә тейеш була. Урҙа хөкүмәтенән бойондороҡһоҙлоҡ алырға ынтылған Рәсәй короле Даниил Романович Галицкий был йүнәлештә етди уңыштарға өлгәшкән. Ул 1256 йылда уҡ Төньяҡ Подолиянан, Болохов һәм Көнсығыш Волынь ерҙәренән монгол ғәскәрҙәрен ҡыуа[24]. Ғәскәр башлығы Ҡоромош ҡылған ҡаршы ғәмәлдәр, атап әйткәндә, Владимир-Волынский һәм Луцкты штурмларға маташыуы уңышһыҙлыҡҡа осрай. Әммә 1258 йылда [25] Бәркә Днепр яны улусына, күп һанлы ғәскәр менән тәьмин итеп, Ҡоромош урынына темник Бурундайҙы ҡуйған.

Бурандай Даниил менән уның элекке союздашы Литваның бөйөк кенәзе Миндовг араһындағы ҡаршылыҡтан файҙаланырға ҡарар иткән һәм, Даниилдың үҙ ғәскәрҙәре менән ҡушылыуын талап итеп, шул уҡ йылда Литваға поход яһаған. Монголдар менән осрашыуҙан ҡурҡып, кенәз Галицкий үҙ урынына ағаһы Василько Романовичты ебәргән. Бурандай Днепрҙың урта ағымынан, Ворскла һәм Псёл райондарынан, Неман ярҙарына сыҡҡан. Ул Немандың уң ярында Берестьенан (Брест) килгән Василько Романович менән ҡушылған. Берләшкән көстәр, Тракай ҡалаһы урынлашҡан Литваның үҙәк провинцияһын һәм Нельшанск ерен туҙҙырып, төньяҡҡа йүнәлгән[25]. Бай табыш яулап алынған, әммә күпселек өлөшө монголдарға бирергә мәжбүр була. Шул уҡ ваҡытта Литваның төп ғәскәрҙәре хәл иткес алыштан ҡотола[24]. Урыҫ-урҙа ғәскәре, ятвягтар ерҙәре аша үтеп, кирегә, көньяҡҡа, табан борола.

Поход һөҙөмтәһендә Литва кенәзлегенә зыян килтерелә. Шул осорҙа уҡ, күрәһең, Урҙа хөкүмәте Литва экспансияһы үҫешенең Көньяҡ-Көнбайыш Рускә йоғонтоһон күргәндер. Бынан тыш, Бәркә таянған Новгород мосолман сауҙагәрҙәре Балтик диңгеҙенә табан тағы ла бер сауҙа юлын асыу менән ҡыҙыҡһынғандыр[24].

Киләһе йылда Бурандай Волынь аша Польша короллегенә юл алған. Шумскиҙа ғәскәр башлығын Венгрияға ҡасҡан Даниилдың улы Василько Романович һәм Лев Данилович, шулай уҡ Холм епискобы[26] Иван ҡаршы алған. Бурандай, кенәздәр буйһонмаған осраҡта Данилов, Стожеск, Львов, Кременец һәм Луцктың крепостной ҡоролмаларын юҡ итергә бойора. Приказ үтәлгәс, Урҙа ғәскәр башлығы воеводаһы Владимир-Волынскийға йүнәлә, уның нығытмалары ла ер менән тигеҙләнә. Даниилдың туранан-тура бойороғо булмағанлыҡтан, Холм халҡы ҡәлғәләрҙе юҡ итеүҙән баш тартҡан һәм Бурандайҙы индермәй ҡапҡаны бикләп ҡуйған. Ҡаланы ҡамауҙан баш тартып, монголдар уның тирә-яғын бөлгөнлөккә төшөргән, ә шунан инде поляк ерҙәренә — Люблин һәм Завихостҡа йүнәлгән. Халҡы тар-мар ителгән Сандомирҙы һәм ҙур булмаған Лысец ҡалаһын яулап, Бурандай ғәскәре Днепрға кире ҡайта.

Киләһе ун биш йылда 1259 йылдан һуң йылъяҙмаларҙа Көньяҡ-Көнбайыш Русь биләмәләренә монгол походтары хаҡында телгә алынмай. Был Кавказда Алтын Урҙаның Хүләүҙәргә ҡаршы башланған һуғыштары менән генә түгел, ә күпселек йәһәттән был төбәктә монгол власының тулыһынса нығыныуы менән дә бәйле[27]. Даниил Романович Бәркәнең күндәм вассалы сүрәтендә ҡайтырға мәжбүр була. Бурандай, моғайын, Урҙа хакимиәте вәкилдәрен үҙе ойошторған Подолия, Галич һәм Волынь хәрби округтарына һалым йыйыу һәм рекрутлауҙы күҙәтеү өсөн тәғәйенләгәндер. Көнбайыш урыҫ кенәздәре һәр кенәзлектәге теләһә ниндәй үҙгәреш булғанда ла ярлыҡ алырға тейеш булған[24].

Мосолман сығанаҡтары Бәркәне юғары баһалай, ләкин ислам динен ҡабул итеү күсмә халыҡтың киң ҡатламын исламлаштырыуға килтермәгән сәйәси аҙым булған, күрәһең[11]. Был аҙым хакимға Волга буйы Болғары һәм Урта Азия ҡала үҙәктәренең йоғонтоло сауҙа даирәләренә ярҙам алырға, белемле мосолмандарҙы хеҙмәткә йәлеп итергә мөмкинлек биргән. Улус менән идара итеү системаһында ҡайһы бер традицион ислам элементтары барлыҡҡа килгән. Миҫал өсөн, Мысыр сығанаҡтары Бәркәнең ғәрәп һәм төрки телдәрен яҡшы белгән Шәрәф әд-Дин әл-Казвини исемле вәзире тураһында хәбәр итә.

Икенсе яҡтан, мосолман халҡына йүнәлеш тотоу Бәркәне башҡа әүҙем дини элемент - несториандар менән бәрелешеүгә килтерә. Уның Сәмәрҡәндтә идара итеүенең тәүге йылдарында күп несториандар язалап үлтерелә, уларҙың сиркәүе емерелә. Л.Н. Гумилёв фекеренсә, тап Бәркәнең несториандарҙың йоғонтоһон кәметергә ынтылыуы 1261 йылда кенәз Александр Ярославич Невскийҙың үтенесе буйынса митрополит Кириллдың Һарай ҡалаһында Крутицкий православие епархияһын ойоштороуын бәйләргә мөмкин[28]. Өҫтәүенә, улус хөкүмәте тергеҙелгән Византия империяһы менән мөнәсәбәттәрҙә православие руханиҙарын аралашсы булараҡ файҙалана алған[29].

Ҡалалар һәм сауҙа[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Болғар ҡалаһындағы 1236 йылдан һуң төҙөлә башлаған һәм XIII быуат аҙағында тамамланған Йәмиғ мәсетенең ҙур манараһы[30]

Бәркә сәйәсәте ҡала тормошон, һөнәрҙәрҙе һәм сауҙаны үҫтереүгә йүнәлтелә[11]. Уның хакимлығы осоронда ҡала төҙөлөшө ҙур күләмгә өлгәшә, был улус башлығының ислам тарафынан ҡурсаланыуына бәйле. Урҙа ҡалаларында мәсеттәр, манаралар, мәҙрәсәләр, каруанһарайҙар төҙөлә. Был тәү сиратта ул осорҙа Һарай-Бәркә (Һарай-Бәркә менән Һарай әл-Йәдитте тиңләштереү хатаһы бар) атамаһы менән билдәле булған дәүләт баш ҡалаһы Һарай-Батыйға ҡағыла[31]. XIII быуат ҡатламы табылмағанлыҡтан, Бәркә дәүерендәге Һарай ҡалаһын Селитренный йәки Царевский ҡаласыҡтары урынында урынлаштырыу шик тыуҙыра[32]. Яулап алынғандан һуң аяҡҡа баҫҡан Болғар улустың мөһим иҡтисади һәм сәйәси үҙәктәренең береһенә әүерелә. 1261—1262 йылдарҙа килеп киткән ағалы-энеле Поло раҫлауынса, бында Бәркә резиденцияһы булған[33]. Болғарҙа аҡса һуғыу йорто урынлашҡан булған.

Интенсив транзит сауҙаһы Урҙа ҡалаларының үҫешенә булышлыҡ иткән фактор булып тора. Батый осоронда уҡ мосолман сауҙагәрҙәре һалым түләтеүселәр сифатында хеҙмәткә йәлеп ителгән булған. Монгол империяһында улар Батый һәм Бәркә ҡарамағында булған Жучи улусындағы кеүек сауҙа өҫтөнлөктәре һәм танылыу алмаған, күрәһең. Урҙа хакимдары, пошлиналарҙан ниндәй файҙа алып булыуын аңлап, Волга буйы Болғарынан, Рустән, Ҡырымдан һәм Түбәнге Волга буйынан Урта Азияға, Монголияға һәм Ҡытайға сауҙа юлдарына ярҙам итеүгә ҙур иғтибар бүлә. Азия менән Көнсығыш, уның аша — Көнбайыш Европа араһында сауҙа элек был дәүерҙәге кеүек масштабҡа бер ҡасан да барып етмәгән[11].

Иҫке Ҡырымда Алтын Урҙа мәҙәниәте ҡомартҡыларын өйрәнгән М.Г. Крамаровский фекеренсә, тап Бәркә заманында ҡала ярымутрауҙа исламдың төп үҙәктәренең береһенә әүерелгән: һаҡланып ҡалған иң иртә квартал мәсет 1263 йылда төҙөлгән[34].

Тышҡы сәйәсәт

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Жучи улусы һәм империяла сыуалыш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Монгол империяһында хәл 1260-сы йылдар башында артыҡ көсөргәнешле булыуы менән айырылып тора. Бөйөк Мүнкә (Мәңге) хандың вафатынан һуң (1259), ағай-энеләре Хубилай менән Ариг-Буға араһында юғары власть өсөн көрәштә Бәркә һуңғыһын хуплай. Болғарҙа Ариг-Буға исемле тәңкәләр һуғыла, әммә Бәркә уға практик ярҙам күрһәтмәй.

Сыуалыштан файҙаланып, 1262 йылда бер үк ваҡытта Ариг-Буға ғәскәрҙәрен ҡыйратҡан сығатай Алғуһы көсәйә. Бөтә ҡалаларҙан да наместниктарҙы һәм чиновниктарын ҡыуып сығарып, Бәркә Хорезмды буйһондора. Бохарала 5000 кешенән торған джучи отрядын юҡ итеү ҙә Алғу эшмәкәрлегенә бәйле. Бәркәнең хәрби көстәре көньяҡта һәм көнбайышта албырғағанлыҡтан, ул мөһим сауҙа ҡалаһы Отрарҙы баҫып алған һәм емергән Алғуға ҡаршы бер ни эшләй алмаған[3].

Хүләгү илхан менән низағ сәбәптәре. Мәмлүк Мысыры менән союз[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Жучи улусының көньяҡ сигендә, Кавказда, ике туған ағалары араһындағы низағ 1262 йылда ҡораллы бәрелешкә күсә: Бәркә ғәскәрҙәре Хүләгү көстәренә ҡаршы һуғыш аса. Һуғыштың идеологик нигеҙе булып хаҡ динле Бәркәнең Хүләгү бойороғо буйынса язалап үлтерелгән ғәббәәси хәлифе әл-Мостасим өсөн үс алыуы торһа ла, низағ сәбәптәре тәрәнерәк ята. Жучиҙар, Сыңғыҙхан васыятына нигеҙләнеп, Кавказ аръяғындағы Арран һәм Әзербайжан биләмәләренә дәғүә иткән. Ысынында иһә Кавказ аръяғында власть 1250-се йылдар уртаһына тиклем - бөйөк хан наместниктары Чормаганға, ә 1243 йылдан — Батыйҙың үҙ сәйәсәтен Көньяҡ Әзербайжанда һәм Бәләкәй Азияла алып барырға тырышыуҙарына ҡаршы торған Байжу була.

Хүләгү армияһының Бағдадты алыуы

Жучиҙарға бындай хәл менән килешергә тура килә. Әммә 1253 йылда Иран походында ҡатнашҡан Хүләгү командалыҡ иткән армия Амударьяны 1256 йылдың башында, Батыйҙың вафаты тураһында ишеткәс кенә, кисә. Күрәһең, Жучи улусы хакимы көньяҡҡа табан тағы бер империя ғәскәре хәрәкәт итеүенә ризаһыҙлығын белдергән. Шуға ҡарамаҫтан, Мүнкәнең һәр ундан икешәр кеше йыйыу тураһындағы әмерен үтәп, Батый Хүләгүгә ҡаршы Балаҡан, Тотар, Кули етәкселегендәге өс төмән самаһы ғәскәр ебәргән.

Һуңыраҡ, 1258 йылда, Алтын Урҙа ғәскәрҙәре Багдадты алыуҙа ҡатнаша, һәм ул ваҡытҡа идарасы булып киткән хаҡ динле Бәркә был сәбәпле асыҡ ризаһыҙлыҡ белдермәй. Хүләгү яулап алыу өлөшө сифатында Кавказ аръяғын һәм Көньяҡ Әзербайжанды жучиҙарға биреүҙән баш тартҡандан һуң, ике туған ағалы-ҡустылар араһында дошманлыҡ көсәйә. Быға өҫтәп, 1260 йыл башында Хүләгү ставкаһында Бәркә санкцияһы буйынса Балакан язалап үлтерелә; Тутар менән Кули ҡапыл вафат була, Бәркә уларҙың ағыулау мөмкинлегенә буйынса шикләнә. Ул үҙенең ғәскәрҙәренә Дәште-Ҡыпсаҡҡа ҡайтырға, мөмкин булмаһа — Мысырға китергә бойора.

Был ваҡытҡа Жучи улусы менән мәмлүк Мысыры хакимдары араһында тура бәйләнештәр булыуы-булмауы билдәһеҙ. Солтан Бейбарс I-нең Бәркәгә яҙған тәүге хаты төрлө сығанаҡтар менән билдәләнә: һижрәнең 659 йәки 660 йылдары (1260/1261 йылдар аҙағы, шуға ярашлы, 1261/1262). Ләкин 660 йылда Мысырға килә башлаған жучи отрядтарының унда иң йылы ҡабул итеүҙе тапҡандары билдәле. Урҙалылар Ҡаһирәлә махсус төҙөлгән йорттарға урынлаштырылған, кейем-һалым, аттар һәм аҡса менән бүләкләнгән. Ғәскәр башлыҡтарын солтан үҙ ғәскәренең әмирҙәре иткән, бүтәндәрен бахриттар иҫәбенә индергән[35]. Бейбарсҡа Хүләгү ғәскәрҙәрен ҡамап алырлыҡ һәм Иран илханының Сүриәгә сираттағы баҫып инеүенә юл ҡуймаҫлыҡ көслө союздаш айырыуса кәрәк булған. Әлбиттә, солтан ислам илдәрендә даны таралған Бәркә менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырырға ашыҡҡан. Бәлки, жучиларҙың үҙ улусының автономияһын нығытҡанда ҡыпсаҡтарға таяныуы һәм үҙ ғәскәрҙәрен башлыса ҡыпсаҡтарҙан формалаштырыуы ҙур йоғонто яһағандыр. Ә мәмлүктәрҙең төп көсөн шулай уҡ элек ислам донъяһына ҡол сифатында эләккән ҡыпсаҡтар тәшкил иткән, - мәмлүктәрҙең һәм урҙалыларҙың ҡан ҡәрҙәшлеге был союзды булдырыуҙа роль уйнауы мөмкин булған.

Мысырҙың Жусиҙағы тәүге илселеге 1262 йылдың аҙағында Ҡаһирәнән китә. Уны әмир Сәйф әд-Дин Кушар-бәк һәм закон белгесе Мәжд әд-Дин Рудзравери етәкләй. Бәркәгә яҙған хатында солтан уны Хүләгүгә ҡаршы изге һуғышҡа өндәй, үҙ ғәскәренең хәлен һүрәтләй. Константинополдә илселәрҙе император Михаил VIII Палеолог хөрмәтләп ҡабул итә. Улар бында Урҙаның ике илселеген дә осрата. Шуларҙың береһе Ҡаһирәгә йүнәлгән, ә икенсеһе, грек императорына ингәндән һуң, тыуған яғына ҡайтып барған. Уларға Бейбарс илселәре лә эйәрә. Ҡара диңгеҙ аша сығып, улар Ҡырымдағы Судак ярына төшә, ә һуңынан почта аттарында Бәркә ставкаһына етә, унда 26 көн була. Бейбарстың хатын төрки теленә тәржемә итеп, Бәркәгә уҡып ишеттерәләр, һәм ул хат йөкмәткеһенә бик ҡәнәғәт була. Бай бүләктәр биреп, яуап грамоталары тапшырып, үҙенең илселәре Арбуға, Үртимер һәм Унамасты эйәртеп, Бейбарс илселәрен оҙата Бәркә.

1262—1263 йылғы Кавказ кампанияһы. Константинополгә 1265 йылғы поход[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәрбәнт ҡәлғәһе

Бейбарс илселегенең ҡыпсаҡ далаларына килеүенә Кавказда Бәркә менән Хүләгү араһындағы һуғыштың беренсе этабы тамамланған була. Был ваҡиғаларҙы тулыраҡ Рәшит әд-Дин тасуирлай. [36] 1262 йылдың авгусында Дәрбәнт аша Ширванға Нуғай етәкселегендәге 30 меңлек атлы ғәскәр бәреп ингәс, Аладағтан Хүләгү армияһы сығыш яһай. Ширемун-нойон командалығындағы авангард ике ай үтеүгә Шәмәхә янында Нуғай менән бәрелешкән һәм еңелгән. Әммә 14 ноябрҙә, хәрби хәрәкәттәр урынына Абатай-нойон көстәре килеп еткәс, жучи армияһы Шаберан янында тар-мар ителә, ә Нуғай ҡасып китә. 8 декабрҙә иртән бөтә Хүләгү ғәскәре Дәрбәнткә яҡынлаша. Алыш көн буйына барған, һөҙөмтәлә урҙалылар, ҡәлғәне ҡалдырып, сигенгән. Ширемун менән Абатай, Хүләгү улы Абаға менән ҡушылып, Терек йылғаһын аша сыҡҡан һәм Нуғай ғәскәренең лагерын, ылауҙарын баҫып алған.

Һөҙөмтәлә Бәркә контрһөжүм ойоштора, һәм 1263 йылдың 13 ғинуарында Терек буйында ҡаты алыш була. Хүләгү армияһы еңелә, өҫтәүенә сигенгәндә йоҡа йылға боҙо ярылып, күп яугирҙар батып үлә. Ике яҡтан да юғалтыуҙар шул тиклем ҙур булған, Ибн Васил яҙғанса, Бәркә хатта ҡысҡырып ебәргән: «Монголдарҙы монгол ҡылысы менән һәләк иткән Хүләгүне Аллаһ хурлаһын. Әгәр килешеп эш итһәк, бөтә ерҙе яулар инек»[37] Бәркә ғәскәре Дәрбәнт аръяғына үтһә лә, оҙаҡламай кире төньяҡҡа сигенә. Шул уҡ ваҡытта, үҙенең баш ҡалаһы Тебризға ҡайтҡас, Хүләгү һуғышты дауам итеүгә әҙерлек эштәренә тотонған, мөлкәтен конфискациялаған. Сәбәптәрҙең береһе шул: сауҙа операциялары менән шөғөлләнгән барлыҡ Урҙа сауҙагәр-уртаҡтарын язаларға, уларҙың мөлкәтен тартып алырға бойороҡ биргән. Бәркә үҙенең биләмәләрендә сауҙа иткән фарсы сауҙагәрҙәрен язалаған.[38]

Румдың сәлжүк солтаны Изз әд-Дин Кей-Кавус II иреккә сығарылған Энос ҡаласығының урыны

1265 йылда Византияға монгол-болғар походы ойошторола. Урҙа ғәскәрендә 20 мең кеше иҫәпләнә[39], өҫтәүенә, Бәркә менән Нуғай ул ваҡытта Кавказда була[40]. Был походта Икенсе Болгария батшаһы Константин I Тихтың ҡатнашыу сәбәбе — Константиндың ҡатынының ҡустыһы кескәй император Иоанн IV Ласкаристы һуҡырайтҡаны өсөн император Михаил VIII Палеологтан үс алыу[39]. Бәркә Византия императорын (Ҡаһирәнән 1263 йылдың 27 авгусында сыҡҡан) Мысыр илселегендә тотҡарлағаны өсөн язаға тарттырырға, бынан тыш, ағаһы Рукн әд-Дин Кылыч-Арслан IV үтенесе буйынса Конья солтаны Изз әд-Дин Кей-Кавус II-не төрмәнән азат итергә теләй. Союздаш ғәскәрҙәр Константинополгә һөжүм итмәй, ә Эгей диңгеҙе буйындағы Марица тамағында урынлашҡан Энос ҡалаһына йүнәлә, унда, император менән осрашыу һылтауы менән, күптән түгел Изз әд-Дин Кей-Кавус китә. Солтанды азат итеп, Фракияның байтаҡ халҡын әсирлеккә алып, урҙалылар ҡыпсаҡ далаларына әйләнеп ҡайта. Фракиянан Урҙа ғәскәре китеүе менән Мысыр илселәрен азат итәләр. Изз әд-Дин Кей-Кавусты Бәркә рәхимле ҡабул иткәндән һуң, Ҡырымда биләмәгә эйә булып, ҡалған ғүмерен Урҙала йәшәй.

Ул Бәркә хандың ҡыҙына өйләнә һәм Солхат ҡалаһына (икта) эйә булып, 1278-1279 йылдарҙа шунда вафатына тиклем йәшәй[41].

Сәлжүк солтандары, Батый кеүек Румдың эштәренә ҡыҫылып, Кесе Азияның Жуси Улусы мәнфәғәттәренең өлкәһе булыуын күрһәткән.

Фракияға поход шулай уҡ Византияға ҡаршы Хүләгүҙәр дәүләте менән союздашлыҡ мөнәсәбәттәре өсөн Бәркәнең язаһы була. Михаил Палеолог Мысыр илселегенең тотҡарланыуын Хүләгү һөжүменән ҡурҡыу тип аңлата. Византия императоры 1265 йылдың башында ҡыҙы Мария Деспинаны Хүләгүгә кейәүгә биреү маҡсатында илселеккә эйәртеп ебәргәнлектән, ысынлап та ҡеүәтле күршеһе менән мөнәсәбәттәрҙе боҙорға теләмәгән. Хүләгү вафат булғанда (8 февралдә), илселек юлда була. Мария Хүләгүнең вариҫы Абағаға кейәүгә сыға.

1265—1266 йй. Кавказ кампанияһы. Бәркәнең үлеме[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тәүге осорҙа Бәркә менән Абаға тыныс мөнәсәбәттәрҙә йәшәйҙәр. Илхан Урҙа халҡына Тебризда Бәркә исеме менән аталған мәсет һәм туҡыма оҫтаханаһы төҙөргә лә мөмкинлек бирә. Әммә оҫтаханалар тиҙҙән емерелә, ә хәрби хәрәкәттәр тағы ла көсәйә. Низағ башланыуына нимә сәбәпсе булғандыр, ләкин фарсы сығанаҡтары һуғышты Жучиҙар башлап ебәргән тип хәбәр итә.

1265 йылдың июлендә Нуғай етәкселек иткән ғәскәр Дәрбәнт үткәүеле аша йәнә Көньяҡ Әзербайжанға баҫып инә. Ҡаршыһына Абағаның туғаны Йошомот сыға, һәм шул уҡ йылдың 19 июлендә ике армия Аҡсу янында алыша. Төмәнсе Нуғайҙың күҙе сыға, уның ғәскәре ҡыйратылған һәм төньяҡҡа, Ширванға, сигенгән. Шунан илхан төп армияһы менән Кура йылғаһы аша сыға. Бәркә ғәскәре яҡынлашҡанлыҡтан, Абаға кисеүҙәрҙе емереп, йылғаның көньяҡ ярына сыға. Армияларҙың уҡтарҙан атышыуы 14 көн дауам итә.

Бәркә, Кураны кисеү маҡсатында, Тифлисҡа йүнәлә. Әммә юлда сирләп китә һәм үлә[42]. Бәркә вафат булғандан һуң Урҙа армияһы хәрби хәрәкәттәрҙе дауам итмәй һәм төньяҡҡа сигенә[43]. Фарсы сығанаҡтарына ярашлы, Бәркә кәүҙәһе Һарай-Батыйға оҙатыла һәм шунда ерләнә[44][45]. Уның төрбәһе, моғайын, Һарайҙан төньяҡҡараҡ ҡырҡ километрҙа, Ахтүбәнең һул ярында Лапас ҡаласығында булыуы ихтимал. Бында дүрт кәшәнә харабалары табыла һәм уларҙа мосолман хакимы: Бәркә, Үзбәк хан, Йәнебәк һәм Бәрҙебәк ерләнгән, тип фаразларға була[46].

Шәхесе. Ғаиләһе

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Жучи Улусы хакимы ставкаһына мысыр илселегенең килеүен (1263) тасуирлаған ғәрәп тарихсыһы әл-Муфаддал Бәркәнең портретын яҙып ҡалдырған[47]:

Һаҡалы һирәк; ҙур һары йөҙлө; сәстәре ике ҡолағы артына таралған; ҡолағында ҡиммәтле таш ырылған алтын алҡа. Өҫтөндә ебәк халат; башында ҡалфаҡ һәм йәшел болғар тиреһенә ҡиммәтле таштар ырылған алтын билбау; ике аяғында ла ҡыҙыл шигрин күн башмаҡ. Уның билендә ҡылысы юҡ, ә ҡушағында алтын һибелгән ишелгән ҡара мөгөҙ.

Шул уҡ тарихсы билдәләгәнсә, Бәркәнең аяҡтары һыҙлаған була. Рәшид әд-Дингә ярашлы, аяҡ һыҙлау ҡуңғыраттарҙың нәҫелдән бирелгән сире була[48]. Бәркәнең бабаһы һәм ағай-энеләре — Үгеҙәй һәм Батый, хонхирад Уҡа һәм Бөртэнең улдары аяҡ һыҙлау менән яфаланған.

Әл-Муфаддал яҙмаларында Бәркәнең өс ҡатыны күрһәтелгән. Өлкәне Тағтағай ҡатын, ҡалған икеһе — Жижәк ҡатын һәм Кеһар ҡатын. Әл-Муфаддал «уның улы юҡ» тип өҫтәгән[47]. Әл-Айни мәғлүмәттәре буйынса, Бәркәнең Урбай ҡатын исемле ҡыҙы Византия тотҡонлоғонан Жучи Улусына ҡайтҡан Кей-Кавус II-гә кейәүгә бирелгән. «Повесть о Петре царевиче Ордынском» яҙмаһында Ростов епискобы Кирилл II 1253 йыл тирәһендә төрлө варианттарҙа йә Батый улы, йә Бәркә улы тип аталған Урҙа батша улын терелтеүе тураһында яҙылған[49][50]. Дворян Тутолминдарҙың ғаилә риүәйәте буйынса, Аслан исемле был батша улы атаһынан йәшерен рәүештә Ростовҡа ҡасып килә, суҡына һәм нәҫел нигеҙе башлай[51]. Дворян Чириковтар риүәйәте буйынса, уларҙың нәҫеле 30 июнь четьи-минеила Бәркә батша туғанының изге Пётр улынан килә, тип билдәләнә.

Әҙәбиәттә (мәҫәлән, В. В. Бартольдтың «Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии»[52], шулай уҡ С. Лэн-Пуль һәм А. Н. Полякта) Бәркәнең ҡыҙы Мысыр мәмлүк солтанлығы хакимы Бейбарс I-нең ҡатыны һәм тәүге улы Сәйет Бәркә хандың әсәһе була, һәм тап жучиҙар хөрмәтенә Бейбарс улына шул исем бирелгән тигән фекер бар. Әммә ғәрәп сығанаҡтары (Ибн Тагрибирҙе, Ибн Ийас) Мысырға Хорезм юлбашсыһы Әйүбиҙәр солтаны Әс-Сәлих Әйүб ибн Мөхәммәттең Хүсам әд-Дин Бәркә хан ибн Дәүләт хан әл-Хорезми ҡыҙы Бейбарстың ҡатыны була тиелә[53]. Бейбарс I-нең башҡа ҡатындары ла булыуы мөмкин — әммә улар ғәрәп сығанаҡтарында күрһәтелмәгән. Әммә Ибн Шаддад Бейбарстың тәүге улы 658 һижрә йылының сәфәр айында / б. э. 1260 йылы башында, йәғни, әгәр был мәғлүмәт дөрөҫ булһа, Сәйет Бәркә хан Бейбарс солтан булғанға һәм жучиҙар Бәркәһе менән илселек мөнәсәбәттәре булдырылғанға тиклем тыуған.

Вариҫтары

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бәркәнең вафатынан һуң ҡоролтайҙа улус башлығы итеп Туҡандың улы, Батыйҙың ейәне Мәңгү-Тимур һайлана. Һайланғандан һуң Мәңгү-Тимур бөйөк хан исеменән түгел, ә үҙ исеменән ярлыҡтар сығара һәм тәңкә сүкей башлай. Шул ваҡыттан алып тәңкәләрҙә Жучи Улусы хакимының яңы титулы - «ғәҙел бөйөк хан» - тигән һүҙҙәр баҫыла[54].

Сәнғәттә Бәркә образы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәттә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Бәркә — Ильяс Есенберлиндың «Алтын Урҙа» трилогияһына ингән «Алты башлы Айҙаһар» (1971) тарихи романының үҙәк персонаждарының береһе.
  • Рус кенәздәренең Бәркә заманы Урҙаһы менән мөнәсәбәттәре «Ратоборцы» (1983) дилогияһына ингән Алексей Юговтың «Александр Невский» тарихи романында һүрәтләнә.
  • Бәркә менән Һартаҡ араһындағы власть өсөн көрәш Ордустың үткәне, «Евразия симфонияһы»нда һүрәтләнгән илдең төп моменттарының береһе булып тора. Хольм ван Зайчиктың альтернатив тарихи әҫәрҙәре циклында. Һартаҡ Бәркәне еңә һәм Александр Невский менән Урҙа менән Рәсәйҙең тиң хоҡуҡлы Ордусҡа берләшеүе тураһында һөйләшә.[55]

Кинола[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • «Житие Александра Невского» (1991) — СССР фильмында Бәркә ролен Есболган Отеулинов уйнай.
  • «Возрождение: Эртугрул» (2014—2019)
  • «Золотая Орда» (телесериал, 2018) — Беренсе каналда телесериал күрһәтелә, Бәркә хан ролен актёр Сабитов Рәмил Әбделәхәт улы башҡара.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
  1. ↑ Бичурин Н. Я. (Иакинф). История первых четырёх ханов из дома Чингисова // История монголов. — М.: АСТ:Транзиткнига, 2005. — С. 202. — ISBN 5-17-031003-X.
  2. ↑ Полное собрание русских летописей. Том первый. Указатель личных имён Лаврентьевской летописи. Рукописные памятники Древней Руси. Дата обращения: 8 ноябрь 2023. Архивировано 23 декабрь 2008 года.
  3. ↑ 1 2 Бартольд В. В. Беркай // Бартольд В. В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — М.: Наука, 1968. — Т. 5. — С. 503—507.
  4. ↑ Хан Берке – первый монгольский правитель, который принял ислам. Islam.kz (15 декабрь 2021). Дата обращения: 8 ноябрь 2023.
  5. ↑ Алексей Медведь. Хан Берке – мудрейший правитель Золотой Орды. diletant.media (8 август 2020). Дата обращения: 8 ноябрь 2023.
  6. ↑ Роман Тимошенко. Хан Берке. 24smi.org. Дата обращения: 8 ноябрь 2023.
  7. ↑ Искандер Измайлов. Великие воины Татарии: Берке, борец за Веру. Реальное время (2 сентябрь 2023). Дата обращения: 8 ноябрь 2023.
  8. ↑ Династии кыпчакских ханов. 15 март 2021 тикшерелгән.
  9. ↑ 1 2 Гийом де Рубрук. Путешествие в Восточные страны. Архивная копия от 29 октябрь 2007 на Wayback Machine Архивированная копия. Дата обращения: 1 ноябрь 2008. Архивировано из оригинала 29 октябрь 2007 года.
  10. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 163—164.
  11. ↑ 1 2 3 4 Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Часть I. Образование и развитие Золотой Орды в XIII—XIV вв. // Золотая Орда и её падение. — М.-Л., 1950. Архивная копия от 19 май 2011 на Wayback Machine
  12. ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2. — С. 133.
  13. ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2. — С. 81.(недоступная ссылка)
  14. ↑ Киракос Гандзакеци. История Армении. — М.: Наука, 1976. — С. 236. Архивная копия от 21 сентябрь 2013 на Wayback Machine
  15. ↑ А. Н. Насонов на основании данных русских летописей датировал начало правления Берке 1258 годом.
  16. ↑ Джузджани. Табакат и-Насири // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. — М.: Наука, 1941. Архивировано 24 ғинуар 2009 года.
  17. ↑ Киракос Гандзакеци. История Армении. — М.: Наука, 1976. — С. 227. Архивная копия от 21 сентябрь 2013 на Wayback Machine
  18. ↑ Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960. — С. 47.
  19. ↑ Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960. — С. 51.
  20. ↑ Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960. — С. 38.
  21. ↑ Бичурин Н. Я. (Иакинф). История первых четырёх ханов из дома Чингисова // История монголов. — М.: АСТ:Транзиткнига, 2005. — С. 218. — ISBN 5-17-031003-X.
  22. ↑ Лаврентьевская летопись. (Полное собрание русских летописей). — Л., 1926—1928. — Т. 1. Архивная копия от 20 октябрь 2008 на Wayback Machine
  23. ↑ Новгородская первая летопись старшего извода. Полное собрание русских летописей. Том третий. — Рукописные памятники Древней Руси. Дата обращения: 29 декабрь 2008. Архивировано 22 февраль 2012 года.
  24. ↑ 1 2 3 4 Вернадский Г. В. Глава III. Золотая Орда // Монголы и Русь = The Mongols and Russia. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — С. 164—165. — 480 с. — ISBN 5-85929-004-6. Архивная копия от 24 май 2011 на Wayback Machine
  25. ↑ 1 2 Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 187.
  26. ↑ христиан динендә юғары рухани дәрәжә
  27. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 188.
  28. ↑ Гумилёв Л. Н. Поиски вымышленного царства. — М.: Айрис-пресс, 2002. — С. 208. — 432 с. — ISBN 5-8112-0021-8. Архивная копия от 6 июль 2008 на Wayback Machine
  29. ↑ Вернадский Г. В. Глава III. Золотая Орда // Монголы и Русь = The Mongols and Russia. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — С. 160. — 480 с. — ISBN 5-85929-004-6. Архивная копия от 24 май 2011 на Wayback Machine
  30. ↑ Соборная мечеть. — Сайт «Болгарского государственного историко-архитектурного музея-заповедника». Дата обращения: 21 декабрь 2008. Архивировано 6 октябрь 2011 года.
  31. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 111—112.
  32. ↑ Пачкалов А. В. О местоположении Сарая (первой столицы Золотой Орды) // Археологія та етнологія Східноі Эвропи. Матеріали і дослідження. Т. III. Одеса, 2002. С. 177; Пачкалов А. В. Монетные дворы Золотой Орды и их локализация // Archivum Eurasiae Medii Aevi. Vol. XIII. Wiesbaden, 2004. С. 131—183; Пачкалов А. В. Трансгрессия Каспийского моря и история золотоордынских городов в Северном Прикаспии // Восток — Запад: Диалог культур и цивилизаций Евразии. Вып. 8. Казань, 2007. С. 171—180; Пачкалов А. В. О местоположении Старого Сарая — столицы Золотой Орды // XV Всероссийская нумизматическая конференция. Тезисы докладов и сообщений. М., 2009. С. 73-74.
  33. ↑ Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960. — С. 52.
  34. ↑ Крамаровский М. Г. 3олотоордынский город Солхат-Крым. К проблеме формирования городской культуры // Общетюркская и татарская средневековая археология: научные проблемы и достижения. — 1997. — № 1. — С. 107.
  35. ↑ Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом. — М., 1966. — С. 39.
  36. ↑ Рашид ад-Дин. Рассказ о происшествии разногласий между Хулагу-ханом и Беркеем... // Сборник летописей. — М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1946. — Т. 3. — С. 58—60. Архивная копия от 23 апрель 2012 на Wayback Machine
  37. ↑ Цит. по:Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом. — М., 1966. — С. 15.
  38. ↑ Вассаф. История Вассафа // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. — М., 1941. — С. 50. Архивировано 25 декабрь 2009 года.
  39. ↑ 1 2 Никифор Григора. Римская история / Перевод под редакцией П. Шалфеева. — СПб., 1862. — Т. 1. — С. 94—95.
  40. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 192.
  41. ↑ Бушаков В. А. Огузо-туркменський компонент в етногенезi кримських татар // Схiдний cвiт. — 2002. — № 1. — С. 80—85.
  42. ↑ Рашид ад-Дин. Рассказ о битве войска Абага-хана с Нокаем и Беркеем... // Сборник летописей. — М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1946. — Т. 3. — С. 68. Архивная копия от 11 октябрь 2011 на Wayback Machine
  43. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 196.
  44. ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. — М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1946. — Т. 3. — С. 68. Архивная копия от 11 октябрь 2011 на Wayback Machine
  45. ↑ Абу Бакр ал-Кутби ал-Ахари. Тарих-и шейх Увейс. — Баку: Элм, 1984. — С. 89. Архивная копия от 24 ноябрь 2011 на Wayback Machine
  46. ↑ Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — С. 116—117.
  47. ↑ 1 2 Из сочинения Эдьмуфаддаля // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. — Т. 1: Извлечения из сочинений арабских. — С. 193.
  48. ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семёнова. — М., Л.: Изд-во АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1. — С. 154. Архивная копия от 28 март 2014 на Wayback Machine
  49. ↑ Петр, царевич ордынский // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  50. ↑ Повесть о Петре, царевиче Ордынском. — на сайте «Библиотекарь.Ру». Дата обращения: 29 декабрь 2008. Архивировано 12 февраль 2012 года.
  51. ↑ Квартальный надзиратель № 103. Дата обращения: 2 март 2015. Архивировано 2 апрель 2015 года.
  52. ↑ Бартольд В. В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. — Алматы: Жалын, 1993. — С. 135. — ISBN 5-610-01145-0.
  53. ↑ Ayalon D. The Wafidiya in the Mamluk Kingdom // International encyclopaedia of Islamic dynasties. — Anmol Publications PVT. LTD., 2002. — С. 189. — ISBN 8126104031. Архивировано 19 август 2012 года.
  54. ↑ Почекаев Р.Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224-1269 гг. — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». Дата обращения: 21 декабрь 2008. Архивировано из оригинала 8 август 2011 года.
  55. ↑ Фанталов А. Ван Зайчик и его «Евразийская симфония». Дата обращения: 26 декабрь 2008. Архивировано из оригинала 11 май 2013 года.

Библиография

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. Из сочинения Эдьмуфаддаля // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды / Пер. В. Г. Тизенгаузена. — СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1884. — Т. 1: Извлечения из сочинений арабских. — С. 187—199.
  2. Из «Насировых разрядов» Джузджани // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды / Пер. В. Г. Тизенгаузена. — М.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. 2. — С. 13—19. Архивировано 24 ғинуар 2009 года.
  3. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Ю. П. Верховского, редакция профессора И. П. Петрушевского. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2.
  4. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод А. К. Арендса. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1946. — Т. 3.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. Берке-Агуль // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  2. Бартольд В. В. Беркай // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1968. — Т. V: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — С. 503−507.(недоступная ссылка)
  3. Вернадский Г. В. Глава III. Золотая Орда // Монголы и Русь = The Mongols and Russia / Пер с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — 480 с. — 7000 экз. — ISBN 5-85929-004-6.
  4. Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950.
  5. Егоров В. Л. Александр Невский и Чингизиды ( политические взаимоотношения России с Золотой Ордой в конце XIII в.) // Отечественная история. — 1997. — № 2. Архивировано 7 март 2008 года.
  6. Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв / Отв. редактор В. И. Буганов. — М.: Наука, 1985. — 11 000 экз. Архивная копия от 10 апрель 2008 на Wayback Machine
  7. Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом / Отв. редактор В. А. Ромодин. — М.: Наука, 1966. — 160 с.
  8. Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5.
  9. Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2010. — 408 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9.(недоступная ссылка)
  10. Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960. — 1500 экз.
  11. Фёдоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды. — М.: Издательство Московского университета, 1973. — 3285 экз.
  12. Мельник А. Г. Иконография ростовского святого Петра царевича // История и культура Ростовской земли. 2011. — Ростов, 2012. — С. 100—125.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Алдан килеүсе:
Улагчи 		Правитель Улуса Джучи
1257–1266 		Һуңынан килеүсе:
Менгу-Тимур

Ҡалып:Западный поход монголов Ҡалып:Правители Золотой Орды

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Бәркә&oldid=2236627 ҡабул ителгән