Гаити (утрау)

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Гаити
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан Карибы[d]
Урынлашыу
Сәғәт бүлкәте UTC−5[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Атлантик океан
Донъя ҡитғаһы Төньяҡ Америка
Административ рәүештә бүленә Доминика Республикаһы и Гаити Республикаһы
Халыҡ һаны
  • 21 396 000 чел.
Периметр 3059 km
Дәүләт
Майҙаны
  • 77 900 км²[1]
Иң юғары нөктә Пик Дуарте[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 3098 метр
Урынлашыу картаһы
Файл:ISS-20 Caribbean island of Hispaniola from the ISS.jpg
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Гаити (франц. Haïti, гаит. Ayiti, таино «таулы ил») — Кариб диңгеҙендәге Вест-Һиндостанда Ҙур Антил утрауҙарының ҙурлығы буйынса икенсе утрауы. Утрауҙа Гаити һәм Доминика Республикалары урынлашҡан.

Альтернатив исеме — «Эспаньол» (исп. La Española, франц. Hispaniola, гаит. Ispayola). Икенсе вариант — Кискейя (Quisqueya, таино телендә — «Бөйөк ер»).

Гаити майҙаны — 76,48 мең квадрат километр тирәһе. Утрау халҡы — 20 миллиондан ашыу кеше (2009)[2].

Тәбиғәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Көнбайышта Куба (Елһеҙ (Неветреный) боғаҙ айыра) һәм көнсығыштан Пуэрто-Рико (Мона боғаҙы айыра) араһында урынлашҡан.

Ярҙары ныҡ йырғаланған, күберәген ҡалҡап тора (көньяҡ-көнсығыштан башҡа), рифтар менән уратылған; көнбайышта — шул уҡ атамалағы утрау менән Гонава ҡултығы. Эспаньола нигеҙен урта кайнозой ултырма һәм вулкан тоҡомдары тәшкил итә; ер аҫтында алтын, көмөш, баҡыр, тимер, таш тоҙо бар. Рельефы- таулы (атамаһы ла шунан барлыҡҡа килә); көнсығыштан көнбайышҡа дүрт тау һырты һуҙылған, уларҙың иң ҙуры — утрауҙың һәм Вест-Һиндостандың иң бейек нөктәһе Дуарте (3087 метр) булған Үҙәк Кордильера (Кордильера-Сентраль) тауы урынлашҡан; ул, исеменән күренеүенсә, үҙәктә урынлашҡан һәм төньяҡ-көнбайыш өлөштән Доминикан Республикаһының көньяҡ ярына тиклем һуҙыла. Утрауҙың көньяҡ өлөшөндә, Сибао үҙәне уйһыулығы, Үҙәк плато һәм Кюль-де-Сак һырты артындаутрауҙың көньяҡ ярынан һуҙылған От, Сель, Сьерра-де-Бауроко, шулай уҡ Сьерра-де-Нейба һәм Мато һырттары бар. Утрауҙың төньяғында — Төньяҡ һырты (Үҙәк Кордильерҙың дауамы), Кордильера-Септентриональ (иң бейек нөктәһе — 1249 метр) һәм бейек булмаған Кордильера-Орьенталь (иң ҙур бейеклеге — 701 метр) һырттары урынлашҡан. Утрауҙың көньяҡ-көнсығыш өлөшө — киң уйһыулыҡ.

Утрауҙа бик йыш ер тетрәү күҙәтелә.

Утрауҙың көнсығыш өлөшөн Доминикан Республикаһы биләй, көнбайышын — Гаити Республикаһы:

Кофе, какао, шәкәр, тәмәке, мамыҡ, маниока, ваниль, банан, ҡиммәтле төр ағастар, доминикан ромы экспортлана.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрау 1492 йылдың 6 декабрендә Христофор Колумб тарафынан асыла Эспаньола («Бәләкәй Испания») тип атала[3]; Колумбытың икенсе сәйәхәте ваҡытында бында беренсе Испан колонияһы нигеҙләнгән була, колонизаторҙарҙың ғауғасыллығы арҡаһында аборигендар уны юҡ итә. Индеецтарҙың ҡайһы бер ҡәбиләләре испан конкистадорҙарына ҡаршылыҡ күрһәтә[4]. XVII быуатта утрауға Бөйөк Британия һәм Франция дәғүә итә. 1697 йылда Риксвик солохона ҡул ҡуйыла, уға ярашлы, утрауҙың көнбайыш өлөшө Францияға күсә, көнсығыш өлөшө Испанияла ҡала. Францияның Бөйөк Британияға ҡаршы һуғыш асыуы һөҙөмтәһендә 1795 йылда тотош утрауға француздар хужа була.

Был 1791−1803 йылдарҙа утрауҙа Гаити революцияһы була.

1808 йылда Испания утрауҙың көнсығыш өлөшөн ҡабаттан үҙенә ҡайтара. 1821 йылда азатлыҡ һуғышы һөҙөмтәһендә Санто-Доминго колониаторҙарҙан азат ителә, әммә 1822 йылда күрше Гаити Республикаһы контроле аҫтына эләгә. 1844 йылда Гаитиға ҡаршы ихтилал башлана һәм утрауҙың көнсығыш өлөшөндә Доминикан Республикаһы иғлан ителә.

Дәүләттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүләт Халыҡ,



кеше (2009)[2]
Майҙан,



км²
Халыҡ тығыҙлығы,



кеше/км²
Доминика Республикаһы 10 000 090 730 48 207
Гаити Республикаһы 10 000 033 750 27 362

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Гаити ярҙарында 2010 йылдың 12 ғинуарында 7,0 магнитудалы ер тетрәү була. Уның эпицентры Порт-о-Пренс ҡалаһынан15 километр өҫтәрәк күҙәтелә. Порт-о-Пренс ҡалаһы ныҡ зыян күрә, ҡорбандар һаны тиҫтәләрсә, ә ҡайһы бер баһалар буйынса йөҙәр мең кеше тәшкил итә. Беренсе ер тетрәү магнитудаһы Каррефур ҡалаһынан көнбайыштараҡ 7-7,3 балл тәшкил итә. Аҙаҡ ошо тирәлә тағы ла 5,5 баллы өс тетрәү теркәлә. Ер тетрәү ваҡытында күп биналар, шул иҫәптән президент һарайы, шулай уҡ БМО-ның Порт-о-Пресндағы миисияһының «Кристоф» ҡунаҡхана бинаһында урынлашҡан вәкиллеге зыян күрә.

2010 йылдағы ер тетрәү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Гаити, 14 ғинуар 2010 йыл

Ҡорбандар һаны 222 570 кеше тәшкил итә[5]. Шулай уҡ 22 февралдә Гаити территорияһында Порт-о-Пренс ҡалаһынан 20 километр алыҫлыҡта 4,7 магнитудалы ер тетрәү була. 3 кеше зыян күрә.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]