Француз теле

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Француз теле
     туған теле     административ тел     мөһим йәки икенсе тел, мәҙәниәт теле
     туған теле     административ тел     мөһим йәки икенсе тел, мәҙәниәт теле
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме français,
langue française
Илдәр Франция, Бельгия, Швейцария, Канада, Африки һәм башҡа илдәр
Идара итеүсе ойошма Француз теле буйынса юғары совет
Был телдә һөйләшеүселәр 327 млн кеше (2023)[1][2][3]
Телде белеүселәр 16
Статус в безопасности[d][4]
Классификация

Һинд-европа телдәре

Италик телдәр
Роман телдәре
Галло-роман телдәре
Француз теле
Әлифба латиница (Француз алфавиты)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97 фра 745
ISO 639-1 fr
ISO 639-2 fre и fra
ISO 639-3 fra
WALS fre
Ethnologue fra
Linguasphere 51-AAA-i
ABS ASCL 2101 и 21
IETF fr
Glottolog stan1290

Француз теле (français, la langue français) — француздарҙың теле (Францияның рәсми теле).Яҙмаһы латин алфавиты нигеҙендә. Француз теле 29 илдә дәүләт теле булып тора: Франция, Канада, Бельгия, Швейцария, Ливан, Люксембург, Монако, Марокко, Алжир, Туниста һәм Африканың бер-нисә илендә.

Һинд-европа телдәре ғаиләһенә ҡарай (роман төркөмө, галл-роман төрө). Ябай латин теленән сыҡҡан, башҡа роман телдәренә ҡарағанда унан ныҡ алыҫлашҡан[5]. БМО (ООН) һәм ЮНЕСКО-ның рәсми телдәренең береһе. Француз теле - бик күп халыҡ-ара ойошмаларҙың рәсми теле һәм сит ил теле булараҡ иң күп өйрәнелгән телдәрҙең береһе. «Франкофония» халыҡ-ара ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, француз телендә ысынлап аңлаша алған кешеләр һаны— 274 миллион.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ябай һөйләш латин теленең айырым француз теленә әүерелеү процесы VI быуаттан VIII быуатҡа тиклем осорҙо ала. Иң боронғо француз телендәге текстар— Страсбург анттары (842 йыл) һәм Изге Евлалия тураһында секвенциялар (IX быуат аҙағы). Урта француз теленә классик латин теле көслө йоғонто яһай.

1066 йылда Нормандия герцогы Вильгельм Англияны яулап алғандан һуң, француз теле (инглиз-норманд, француз закон (юриспруденция) теле) Англияла өс быуат буйы юғары ҡатлам теле була (Нормандия рыцарҙары теле). Француз теле шулай уҡ төрлө тәре йөрөтөүселәрҙең дөйөм теле һәм Яҡын Көнсығыштағы тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең теле була.

XII—XIII быуаттарҙа француз теле Германия, Фландрия, Нидерландта юғары ҡатлам араһында тарала. XIII быуат аҙағында ҡайһы бер Италия яҙыусылары французса яҙышҡан, Марко Поло, мәҫәлән, үҙ сәйәхәтен француз телендә һүрәтләгән.

Вилле-Котре ордонансы 1539 йылда француз телен Францияла берҙәм дәүләт теле итеп нығыта һәм урындағы администрацияларға административ документтар төҙөгәндә латин теле урынына Париж нормаһына таянырға ҡуша. 1635 йылда кардинал Ришелье Франция академияһын булдырыуы тел тарихында бик мөһим ваҡиға була. XVII быуат уртаһынан француз телен халыҡ-ара тел итеп ҡуллана башлағандар, ләкин уның иң киң таралған ваҡыты- XVIII быуат була. Француз теле дипломатияла, фәндә, халыҡ-ара мәҙәни мөнәсәбәттәрҙә, әҙәбиәттә латин телен ҡыҫырыҡлап сығара. Ул Бөйөк Британия, Германия, Австрия, Нидерланд, Италия, Скандинавия илдәрендә, Рәсәйҙә, Польша, Венгрияла ҡулланыла. француз булмаһалар ҙа үҙ әҫәрҙәрен Лейбниц, Галиани, Фридрих II, Екатерина II, Казанова француз телендә яҙғандар. Француз теле Беренсе донъя һуғышына тиклем берҙән-бер рәсми танылған халыҡ- ара тел була[6][7].

Француз теленең таралыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Европа[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Евросозда француз телен белеүселәр[8]
Франция

Франция конституцияһы буйынса француз теле 1992 йылдан рәсми тел тип иҫәпләнә. Бөтә рәсми документтар һәм килешеүҙәр француз телендә яҙылырға тейеш. Әгәр рекламала сит телдәге һүҙҙәр булһа, уларҙың тәржемәһе бирелергә тейеш.

Францияла хәҙерге заманда түбәндәге диалект төркөмдәре бар[9]:

  • Төньяҡ: Нормандия, Пикардия, Валлон.
  • Көнсығыш: Лотарингия,Шампань.
  • Көньяҡ-көнсығыш: Бургундия, франш-конти.
  • Көньяҡ-көнбайыш: пуатевин-сентонж (пуатевин, сентонж), ангулем(ангумуа).
  • Көнбайыш: Анжу, Мэн, галло.
  • Үҙәк: франс (Иль-де-Франс диалекты), турен, орлеан, берри, бурбонне.

Хәҙерге Францияла диалекттар бик аҙ ҡулланыла. Төньяҡ диалекттары нығыраҡ һаҡланған (Валлон һәм Пикардия диалекттарының үҙ орфографияһы бар, был диалекттарҙа әҙәби әҫәрҙәр яҙыла, көндәлек баҫмаларҙа материалдар сыға)[10].

Яҙма[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Aa ɑ Nn ɛn
Bb be Oo o
Cc se Pp pe
Dd de Qq ky
Ee ø Rr ɛr
Ff ɛf Ss ɛs
Gg ʒe Tt te
Hh Uu y
I i i Vv ve
J j ʒi Ww dubləve
Kk Xx iks
Ll ɛl Yy igrɛk
Mm ɛm Zz zɛd

Француз алфавитында 26 латин хәрефе,уларға диакритик билдәләр һәм латин лигатуралары (ҡущылған хәреһтәр) Æ æ, Œ œ өҫтәлә.

Сит телдән ингән һүҙҙәрҙә ҡулланылған хәрефтәр һәм хәрефтәр бәйләнеше: k (инглиз, грек, ғәрәп[11]: kilo), w (wagon [vagɔ̃]), әйтелмәй торған h ( герман, төрки телдәр, ғәрәп[11]), ch (chœur [kœr]), ph ( грек: philologue [filɔlɔg])[12]:20-21. Лигатуралар латин теленән ингән һүҙҙәрҙә осрай : nævus [nevys], cæcum [sekɔm], œsophage [ezɔfaʒ], Œdipe [edip].

Диакритикалы хәрефтәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

A, E, I, O, U, Y, C хәрефтәрендәге билдәләр әйтелеште белдерә һәм  бер иш  төрлө яңғыраған һүҙҙәрҙе яҙмала айырыр өсөн ҡуйыла  (омофондар).

Диакритикалы хәрефте диакритикаһыҙға алмаштырып яҙыу-хата була[13][14]. Инициал аббревиатуралары диакритикаһыҙ яҙыла: CEE (Communauté Économique Européenne); график ҡыҫҡартыуҙарҙа улар һаҡлана: É.-U. (États-Unis).

Знак Буквы Описание
Акут
accent aigu
Éé [e] в открытом слоге: répétér [re-pe-te][15]:212
Гравис
accent grave
Èè
Àà
Ùù
[ɛ] в закрытом слоге: mère [mɛr].
Для различения на письме: à — предлог, a — форма глагола avoir; là — наречие, la — артикль или местоимение, où — наречие, ou — союз…
Циркумфлекс
accent circonflexe
Ââ
Êê
Ôô
Î î
Ûû
â — [ɑ], ê — [ɛ], ô — [o]. Циркумфлекс может указывать на долготу в закрытом ударном слоге>>.
î, û — не изменяет произношение. Для различения на письме: dû — причастие, du — артикль…[12]:26.
С 1990 года допускается неупотребление циркумфлекса над i, u, кроме слов dû, mûr, sûr, jeûne, форм глагола croître, имён собственных и некоторых других случаев[16]
Трема́
tréma
Ëë
Ï ï
Üü
Ÿÿ
Обозначает самостоятельно читаемую букву, исключая чтение диграфа: can [kanɔe], égste [egɔist]. Встречается редко, особенно ü, ÿ, представленные только в редких именах собственных (Aÿ, Freÿr, Ysaÿe), а также в ставшем нарицательным слове capharnaüm и в глаголе crapaüter (вариант написания crapahuter).
С 1990 года вместо традиционного -guë с непроизносимым ë допускается написание -güe: ciguë, cigüe [sigy]; и вместо -geu- с непроизносимым e — -geü-: vergeure, vergeüre [vɛrʒyr][17]
Седиль
cédille
Çç Стоит только перед гласными a, o, u, означая звук [s][15]:213. Используется для сохранения орфографии морфемы во всех её формах: lancer — lançons, France — français

Апостроф[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Апостро́ф билдәһе һүҙ аҙағындағы әйтелмәй торған һуҙынҡы өндәрҙе алмаштыра, һәм уны арттараҡ килгән һуҙынҡы өнгә, йәки әйтелмәй торған h хәрефенә бөткән һүҙ менән тоташтыра ( элизия күренеше>>)[15]:213-214:

В каких словах используется Примеры
A la (артикль или приглагольное местоимение) leau, je laime
lhabitude (но с h придыхательной: la haie[12]:25)
E
[ə]
1. le, je, me, te, se, ce, ne
2. de, jusque (предлоги)
3. que (союз)
4. lorsque, quoique, parce que, puisque (союзы)
5. presque, quelque (наречия)
6. entre- (приставка)
1. je mappelle, cest loin, je nai pas
2. un roman dÉmile Zola, jusquici
3. quil vienne
4. lorsquil arrive
5. только: presquîle, quelquun (une)
6. entrapercevoir, sentraimer[18]:10-11
I si (союз, перед местоимением il, ils) sil vous plaît

Уҡыу ҡағиҙәләре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Орфография X—XIV быуаттағы иҫке француз теле фонетикаһының ҡағиҙәләрен һаҡлай ( ул саҡта дифтонгтар, трифтонгтар, аффрикаталар, әйтелә торған флексиялар булған[19]), хәҙерге фонетика бик ныҡ үҙгәргән. Шуға күрә бик күп уҡыу ҡағиҙәләре һәм уларҙан ташламалар индерелгән.

Әйтелмәй торған хәрефтәр[12]:25[15]:211-212:

  • һуңғы тартынҡылар p, b, t, d, s, z, x: bras [brɑ], camp [kɑ̃], nid [ni].
  • r һүҙ аҙағындағы -ier, -er булғанда (инфинитив глаголов I-й группы и другие слова): ouvrier [uvrije], boulanger [bulɑ̃ʒe], arriver [arive]. Кроме односложных слов: hier [jɛr], cher [ʃɛr]; и некоторых многосложных: hiver [i-vɛr].
  • e һүҙ аҙағында: fable [fɑbl], joie [ʒwa]. Кроме односложных служебных слов: le, de, se… [lə], [də], [sə].
    e после или перед гласной: je saluerai [ʒə salyre], asseoir [aswar].
  • h әйтелмәй: l’homme [lɔm], cahier [kaje].
    h еңелсә һулыш алып әйтелә торған (не участвует в элизии и льезоне).Фонетик транскрипцияла апостроф менән билдәләнә: la haie [la ’ɛ].

Икеләтелгән хәрефтәр бер өн итеп уҡыла: pomme [pɔm], addition [adisjɔ̃][12]:19.

Түбәндәге таблицаларҙа тик төп ҡағиҙәләр килтерелә[18]:3-5:

Согласные звуки
Звук Буквы Примеры
p p pour [pur]
b b beau [bo]
t t tout [tu]
d d dans [dɑ̃]
k c (кроме перед: e, i, y),
qu, k, q, ch
coq [kɔk], quel [kɛl]
g g (кроме перед: e, i, y),
gu (перед: e, i, y)
gare [gar], guide [gid]
f f, ph femme [fam], phare, [far]
v v vous [vu]
s s, ss, c (перед: e, i, y),
ç, sc, t (перед: i+гласн.)
sac [sak], patience [pasjɑ̃s]
z z, s (между гласн.) zone [zon], maison [mɛzɔ̃]
ks x, cc (перед: e, i) extra [ɛkstra], accent [aksɑ̃]
gz x examen [ɛgzamɛ̃]
ʃ ch chose [ʃoz]
ʒ j, g (перед: e, i, y),
ge (перед: a, o, u)
jour [ʒur], georgette [ʒɔrʒɛt]
l l les [le]
r r roue [ru]
m m même [mɛm]
n n non [nɔ̃]
ɲ gn ligne [liɲ]
Согласные в иностранных словах
ŋ ng (англ.[20][21]:49) parking [parkiŋ], meeting [mitiŋ]
j (англ.[21]:45) jazz [dʒaz], jean [dʒin]
tch (англ., исп.[21]:39) Tchad [tʃad]
Гласные звуки
Звук Буквы Примеры
a a, à la [la]
ɑ a, â pas [pɑ], pâte [pɑt]
e e, é les [le], et [e], été [ete]
ɛ e, è, ê, ei, ai, aî elle [ɛl], frère [frɛr], mais [mɛ]
i i, î, ï, y il [il]
o o, ô, au, eau mot [mo], faute [fot]
ɔ o sort [sɔr]
y u, û, ü tu [ty]
ø eu, œu, eû jeûne [ʒøn], œufs [ø], feu [fø]
œ eu, œu, œ jeune [ʒœn], œuf [œf], œil [œj]
ə e le [lə], regarder [rəgarde]
u ou, oû nous [nu]
Носовые
ɑ̃ an, am, en, em sans [sɑ̃], présent [prezɑ̃]
ɛ̃ in, im, ain, aim, en, ein saint [sɛ̃]
ɔ̃ on, om bon [bɔ̃]
œ̃ un, um brun [brœ̃]
Полугласные
j il, ille, y,
i (перед гласн.)
rail [rɑj], taille [tɑj], fille [fij],
payer [peje], pied [pje]
w
(+a, i, ɛ, ɛ̃)
oi, ou, w, wh, oin moi [mwa], oui [wi],
ouest [wɛst], oindre [wɛ̃dr]
ɥ
(+гласн.)
u lui [lɥi]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. Qui parle français dans le monde – Organisation internationale de la Francophonie – Langue française et diversité linguistique. Дата обращения: 25 март 2022. Архивировано 8 ғинуар 2022 года.
  2. Présentation_FRANCOSCOPE_2023-03-15_Finale
  3. Accueil-Francoscope
  4. Красная книга языков ЮНЕСКО
  5. Du françois au français (фр.)
  6. Белякова Т. А. Французский язык в международном общении: Curiculum vitae 2019 йылдың 26 май көнөндә архивланған.
  7. Т. Скоробогатова. Язык международного общения
  8. Europeans and their Languages / European Commission. — 2006. Архивная копия от 16 октябрь 2011 на Wayback Machine
  9. Гак, 1990
  10. Реферовская и др., 2001, с. 242—245
  11. 11,0 11,1 Реферовская и др., 2001, с. 203
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Заславская П.И. и др. Грамматика французского языка. — 2-е изд., испр. — М.: Высшая школа, 1978. — 323 с.
  13. Académie française, accentuation. Дата обращения: 8 февраль 2013. Архивировано из оригинала 14 май 2011 года.
  14. Banque de dépannage linguistique, Office québécois de la langue française, http://66.46.185.79/bdl/gabarit_bdl.asp?t1=1&id=1438 Архивная копия от 6 ноябрь 2014 на Wayback Machine
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 Дауэ К.Н., Жукова Н.Б. Справочник по грамматике французского языка. — М.: Просвещение, 1977. — 272 с.
  16. II.4. Accent circonflexe // Rapport de 1990 sur les rectifications orthographiques / Conseil supérieur de la langue française. — P., 1990. — 18 с.
  17. III.4. Tréma : déplacé sur la voyelle qui doit être prononcée // Rapport de 1990 sur les rectifications orthographiques / Conseil supérieur de la langue française. — P., 1990. — 18 с.
  18. 18,0 18,1 Dubois J. et al. Orthographe. — P.: Larousse, 2011. — 114 с.
  19. Челышева, 2017
  20. Реферовская и др., 2001, с. 205, 207
  21. 21,0 21,1 21,2 Ганцкая Т. От буквы к звуку. Справочник по французской орфоэпии. — М.: Изд-во лит-ры на иностр. языках, 1960. — 64 с.