Ижора теле
| Ижора теле | |
| ižoran keel | |
| Барлыҡҡа килгән | Ижора и Санкт-Петербург |
|---|---|
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр и SOV[d] |
| Состояние языка в каталоге Ethnologue | 8a Moribund[d][1] |
| Дәүләт | |
| Яҙыу | Латин алфавиты |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | серьёзная угроза[d][3] |
 | |
| Телдә һөйләшеүселәр | |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Ижора теле (үҙ исеме - ižorin klili) - Рәсәй Федерацияһының Ленинград өлкәһендә йәшәүсе аҙ һанлы ижор халҡы теле. Урал теле ғәиләһенең Балтик буйы фин телдәренең төньяҡ төркөмөнә инә.
Ижор теле юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында: 2009 йылда ул ЮНЕСКО тарафынан «юғалыу ҡурҡынысы көслө булған телдәр» аҫтында (инглизсә severely endangered) тип алына.
Ижор теленең дүрт төп диалекты — сойка, түбәнге луга, эва һәм оредеж (һуңғы икеһе бөгөнгө көнгә юҡҡа сыҡҡандар) асыҡ айырылып тора.
Ижор теле һүҙҙәрендә баҫым беренсе ижеккә яһала. Һуҙынҡы ауаҙдар һуҙыу буйынса айырыла. Синтаксис һүҙҙәрҙең ирекле тәртибе менән характерлана,төп фән SVO булып һанала. Лексика, күпселек өлөшөндә, үҙ; алынмалар араһында русизмдар өҫтөнлөк итә.
Таралышы
Хәҙерге ваҡытта Ленинград өлкәһе Кингисепп районында ижор телендә һөйләшәләр. Ул Элегрәк Ломоносов һәм Гатча райондарында ла таралған була.
1732 йылда Ингерманландияның яңы ҡушылған ерҙәрендә батша хакимиәте 14,5 мең тонна "ижор" кешеһен иҫәпләгән, шул уҡ ваҡытта дөйөм һанға водь халҡы ла кергән, П.И. Кеппен иҫәпләп сығарғанса, 1848 йылда ижора 18 489 кеше булған (Санкт-Петербург губернаһында 17 800 һәм Карелияла 689). 1897 йыл мәғлүмәттәре буйынса, 13 725 кеше. 1926 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү нәтижәләре буйынса, ижорҙарҙа һаны 16 137 кеше, 1959 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү буйынса — 1062 кеше генә, уларҙың ы — тел йөрөтөүсе; 1970 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү буйынса 781 кеше, донъя е туған телен ижор теле тип һанаған; 1979 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү нәтижәһендә, 748 ижор теркәлгән, 1989 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү ваҡытында 820 кеше ижор була, аларның 320се ижор телен туған теле тип һанаған. 2010 йыл мәғлүмәттәре буйынса, ижор теленә эйә булыу тураһында 123 кеше белдергән. 2002 йылғы халыҡ һанын ҡабул итеү нәтижәләре буйынса, ижорҙарҙа уртаса йәше 65,8-70,5 йәш булған.
Ижорҙар, Ленинград өлкәһендә йәшәүсе аҙ һанлы халыҡ булараҡ, Россия 2002 йылда Федерацияһы Хөкүмәтенең «Россия Федерациясының аҙ һанлы халыҡтарының берҙәм исемлеге тураһында» 2000 йылдың 24 мартындағы 255 номерлы ҡарары менән раҫланған Россия Федерациясының аҙ һанлы халыҡтарының берҙәм исемлегенә индерелгән.
Яҙыу
2014 йылдан ҡулланыла торған ижора теле әлифбаһы:
| A a | B в | C c | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p |
| R r | S s | Š š | T t | U u | V v | Y y | Z z |
| Ž ž | Ä ä | Ö ö |
Сығанаҡтар
- Лаанест А. Ижорский язык // Языки народов СССР: Финно-угорские и самодийские языки. — М.: Наука, 1966. — С. 102—117.
- Лаанест А. Ижорский язык // Языки мира. Уральские языки. — М.: Наука, 1993. — С. 48—63. — ISBN 5-02-011069-8.
- Лаанест А. Ижорский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. — М.: Наука, 2001. — Т. 1. — С. 376—382. — ISBN 5-02-011268-2.
- Рожанский Ф. И., Маркус Е. Б. Ижора Сойкинского полуострова: фрагменты социолингвистического анализа // Acta linguistica Petropolitana. — 2013. — Т. IX, № 3. — С. 261—298. — ISSN 2306-5737.
- Рожанский Ф. И., Маркус Е. Б. О статусе нижнелужского диалекта ижорского языка среди родственных идиомов // Лингвистический беспредел-2: Сборник научных трудов к юбилею А. И. Кузнецовой / Под общ. ред. А. Е. Кибрика. — М.: Издательство Московского университета, 2013. — С. 219—232. — ISBN 978-5-19-010876-7.
- Чушъялова А. П. Социолингвистическая ситуация ижорского языка (опыт полевого исследования) // Иднакар: Методы историко-культурной реконструкции. — 2011. — № 1(11). — С. 97—103. — ISSN 1994‑5698.