Йәшелсә
 |
 |
Йәшелсәләр. Брокгауза һәм Ефрондың Энциклопедик һүҙлегенән һүрәттәр
|
Йәшелсә — ашамлыҡ өсөн баҡсала үҫтерелгән төрлө үлән-үҫемлек һәм уның емештәре (ҡыяр, кишер, сөгөлдөр, һуған, помидор һәм башҡалар;[1] кулинар атама. Үҫемлектәрҙең ашарға яраҡлы өлөштәренә, мәҫәлән, һабағына, емешенә, орлоғона йәки бүлбегә ҡарата ҡулланыла. Емеш-еләк, ярма һәм сәтләүектән башҡа ашарға яраҡлы үҫемлектәр йәшелсә тип һанала. Ботаника күҙлегенән ҡарағанда, йәшелсә — үлән үҫемлектәрҙең ашарға яраҡлы өлөштәре. Йәшелсә тип ҡайһы саҡ ботаникала еләк йәки емеш тип һаналған үҫемлектәр ҙә аталыуы мөмкин. Мәҫәлән, ҡарбуз.
В. И. Даль әйткәнсә, йәшелсә ул — «огородина, съедомая ботва и коренья: луки, капуста, морковь, репа, свёкла с ботвой и пр., также плоды огородные, как огурцы, арбузы, а встарь, и плоды древесные, садовые, также варёные и обсахаренные: пряные и составные овощи»[2]. Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге «все вообще огородные растения, идущие в пищу человека» тип һяҙған[3]. Т. Ф. Ефремова фекеренсә, «огородные плоды и зелень, употребляемые в пищу»[4].
Йәшелсә кешенең рационында бик мөһим урын тота. Йәшелсә етештерә торған ауыл хужалығы тармағы йәшелсәселек тип атала
Этимология
«Овощ» һүҙе (иҫке русса «овошт» — емеш) XIV быуат аҙағында рус телендә әүҙем ҡулланыла башлай. Был һүҙ үҫемлектәрҙең емешен дә, еләген дә, уларҙың үҫеү һәм өлгөрөү процесын да күҙ уңында тотҡан.[5]. Слово «овощ» происходит от того же корня, что и нем. wachsen — «расти», лит. augu «Овощ» һүҙе немец. wachsen— «үҫергә», яҡтыртылған тамырҙан килеп сыҡҡан. augu — «таралырға»[6].
Аш-һыуҙа
Дөрөҫ туҡланыу — организмды ваҡытында һәм тейешенсә әҙерләнгән, туҡлыҡлы матдәләре етерлек булған тәмле |ризыҡ менән тәьмин итеп тороу. Аҙыҡты төрлө йәшелсәләр менән байытып биреү сәләмәтлек өсөн файҙалы, айырым алғанда һәр витаминдың үҙләштерелеүенә булышлыҡ итә. Дөрөҫ туҡланыуҙың мөһим өлөшө — витаминдарға һәм минераль матдәләргә бай йәшелсәләрҙе көн дә һәм мотлаҡ ҡулланыу[7].
Йәшелсәләр углеводҡа бай. Аҡһымы иттәгенән ҡайтыш, майы юҡ тиерлек. Ул биологик әүҙем матдәләргә бай булыуы менән юғары баһалана: уларҙа витаминдар (C витамины, каротин, фолий кислотаһы), минераль матдәләр, органик кислоталар, күҙәнәклек һәм пектинлы матдәләр күп булыуы алыштырғыһыҙ итә[8].
Йәшелсә диета буйынса туҡланыуға ярҙам итә. Кеше көнөнә йәшелсәне 600 г-дан да кәм ашамаҫҡа тейеш[8].
Түбәндәге таблицала ҡайһы бер йәшелсәнең химик составы һәм аҙыҡ ҡиммәте күрһәтелгән[8]:
| Аҙыҡ-түлек | Аҡһымдар, г | Углеводтар, г | Калорияһы, ккал/100г |
С витамины , мг % |
|---|---|---|---|---|
| Аҡ күсәнле кәбеҫтә эшкәртелмәгән | 1,5 | 5,2 | 27,0 | 24,0 |
| Тоҙло кәбеҫтә | 1,0 | 4,5 | 23,0 | 14,0 |
| Төҫлө кәбеҫтә | 2,1 | 4,7 | 28,0 | 42,0 |
| Башлы һуған | 2,5 | 9,2 | 48,0 | 8,4 |
| Йәшел һуған | 1,1 | 4,1 | 21,0 | 48,0 |
| Кишер | 1,3 | 7,6 | 36,0 | 4,0 |
| Ҡыяр эшкәртелмәгән | 0,7 | 2,9 | 15,0 | 4,7 |
| Тоҙло ҡыяр | 0,7 | 1,3 | 8,0 | |
| Аш сөгөлдөр | 1,1 | 10,3 | 47,0 | 8,0 |
| Ҡыҙыл помидор | 0,5 | 4,0 | 18,0 | 34,0 |
Йәшелсә аппетитты, аш биҙҙәренең эшен көсәйтә[8].Ҡайһы берҙәре эшкәртелмәй ҡулланыла. Ләкин йышыраҡ уларҙы бешерәләр, быҡтыралар, ҡуралар йә мейескә тәгәрәтеп бешерәләр.[9]. Шуны әйтергә кәрәк, бешергәндә һәм дөрөҫ һаҡламағанда, йәшелсәнең биологик ҡиммәте түбәнәйә. Йәшелсәне оҙағыраҡ һаҡлау өсөн консервалайҙар, тоҙлайҙар, маринадлайҙар, әсетәләр, туңдыралар һәм киптерәләр[10]. Тоҙлап әҙерләгәндә һәм тиҙ генә туңдырғанда файҙалы матдәләре күберәк һаҡлана[8].
Йәшелсә культуралары
Йәшелсә культуралары түбәндәге төркөмдәргә бүленә[1]:
- бүлбелеләр — картуф, топинамбр (ер грушаһы), батат;
- тамыраҙыҡтар — кишер, Сөгөлдөр, шалҡан, һыйыр шалҡаны, торма, айлыҡ шалған, петрушка, пастернак, сельдерей, керән, дайкон;
- кәбеҫтәләр — аҡ кәбеҫтә, ҡыҙыл кәбеҫтә, савой кәбеҫтәһе, төҫлө кәбеҫтә, брокколи, Брюссель кәбеҫтәһе, кольраби кәбҫтәһе;
- салаттар — салат;
- тәмләткестәр — укроп, эстрагон, чабер, базилик, майоран;
- һуғанбашлылар — һуған, һарымһаҡ;
- эт ҡарағаты һымаҡтар — помидор, йәшелсә боросо, баклажан;
- баҡса культуралары — ҡыяр, ҡабаҡ, ҡауын, ҡарбуз, ташҡабаҡтан, цукини, крукнек, патиссон;
- ҡуҙаҡлылар — борсаҡ, ноҡот борсағы, эре борсаҡ, чечевица;
- иген культуралары — шәкәр кукурузы;
- десерттар — артишок, спаржа, ревень.
Әҙәбиәттә
Әҙәби әҫәрҙәрендә түбәндәге йәшелсә осрай:
- «Шалҡан» әкиәте (рус халыҡ әкиәте)
- «Принцесса на горошина» әкийте, авторы Г. Х. Андерсен;
- «Волк и лук» автора Л. Н. Толстого
- «Чиполлино Мажаралары», Джанни Родари
- «Огурцы» авторы Н.Носов;
- «Короли и капуста», О’Генри.
Әҙәбиәт
- Овощи // Большая российская энциклопедия. Том 23. — М., 2013. — С. 632—633.
- Овощи // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Зелень, в кулинарии // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Сушка плодов и овощей // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Иҫкәрмәләр
- ↑ [Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)]
- ↑ Даль В. И. Овощ // Толковый словарь живого великорусского языка. — 2-е изд., испр. и доп. — СПб.—М.: Изд. М. О. Вольфа, 1880—1882.
- ↑ Овощи // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 16 ноябрь 2011)
- ↑ Ефремова Т. Ф. Овощи // Современный толковый словарь русского языка. В 3-х т. — М.: АСТ, 2006. — Т. 2. М-П. — ISBN 5-17-029520-0.
- ↑ Семёнов А. В. Овощ // Этимологический словарь русского языка. — Юнвес, 2003. — ISBN 5-88682-149-X.
- ↑ Шанский Н. М., Боброва Т. А. овощ 2016 йылдың 30 ноябрь көнөндә архивланған. / Школьный этимологический словарь русского языка. Происхождение слов. — М.: Дрофа, 2004.
- ↑ Л. В. Шабыкина. Овощи к столу (Табынға йәшелсәләр). — 1-е изд. — Алма-Ата: Кайнар, 1979. — С. 3—4. — 200 с. — 200 000 экз.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Овощи / М. В. Антонов, В. А. Кудашева // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Л. М. Богатова. Книга о вкусной и здоровой пище. 8-е издание, исправленное и дополненное. — М.: Агропромиздат, 1987.
- ↑ Овощи // Популярная медицинская энциклопедия / гл. ред. Б. В. Петровский. — М., 1979.
Һылтанмалар
- Овощи // 1. Малая медицинская энциклопедия. — М.: Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — М.: Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — М.: Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг.
 | |
|---|---|
| В библиографических каталогах |
|
