Америка фәлсәфәһе

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Америка фәлсәфәһе
Дәүләт
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа
АҠШ Конституцияһына, американың сәйәси һәм хоҡуҡи фәлсәфәһенең мөһим документына, ҡул ҡуйыу.

XVII быуат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Америка фәлсәфәүи традицияһы Американы колонизациялау[1] ваҡытынан башланған. Нью-Йоркҡа килгән пуритандар дини традиция йүнәлешендәге америка фәлсәфәһен кәүҙәләндерә, шәхес һәм йәмғиәт араһындағы мөнәсәбәттәргә баҫым яһала. Был Коннектикуттың Төп закондары (ингл. Fundamental Orders of ConnecticutOf Connecticut Fundamental Orders, Fundamental Orders of Connecticut, 1639) һәм Массачусетс азатлыҡ йыйынтығы (ингл. Massachusetts Body of LibertiesOf Liberties Body Massachusetts, Massachusetts Body of Liberties, 1641) кеүек күренекле документтарҙан күренә.

Атап әйткәндә, Джон Уинтроп йәмәғәт тормошо шәхси тормошто билдәләргә тейеш, тип иҫәпләгән. Роджер Уильямс, дини оҡшашлыҡтан айырмалы рәүештә, дини толерантлыҡты йәмғиәт бөтөнлөгө өсөн мөһим шарт тип һанаған.

Башҡа фекер буйынса, тик XVIII быуаттың аҙағында ғына континенталь фәлсәфәһенән айырылып тороусы Мәғрифәтселек фәлсәфәһенә нигеҙләнеп барлыҡҡа килгәне[2] үҙ аллы америка фәлсәфәһен айырыу мөмкин булған.

XVIII быуат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XVIII быуатта америка фәлсәфәһен шартлы рәүештә ике төп йүнәлешкә: пуритан кальвинизмына һәм нигеҙ һалыусы атайҙарҙың сәйәси фәлсәфәһенә (европа Мәғрифәтселек дәүере йоғонтоһо аҫтында) бүлергә мөмкин.

Кальвинизм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Американың күренекле дини аҡыл эйәләре араһында Эдвардс Джонатанды атайҙар, уның сағыу вәғәздәре: «Гонаһлылар асыулы алла ҡулында» (ингл. Sinners in the Hands of an Angry GodThe Hands of an in God Angry Sinners, Sinners in the Hands of an Angry God, 1741) һ. б. вәғәздәре ҙур танылыу алған. Уның фәлсәфәүи ҡараштары платонизм менән эмпирик эпистемологияны, Ньютон механикаһын һәм Джордж Берклиҙың субъектив идеализмын берләштерә. Дөйөм алғанда, Эдвардс уға инглиз фәйләсуфынан[3] бойондороҡһоҙ килһә лә, уның метафизикаһы Берклиға яҡын. Кальвинист булараҡ, Эдвардс Джонатан, ихтыяр азатлығын инҡар итеп, пуритан йәшәү рәүешенә өндәй.

Мәғрифәтселек Дәүере[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XVIII быуат башында америка фәлсәфәүи традицияһы башлыса метафизик һәм дини мәсьәләләр менән шөғөлләнә. Быуаттың икенсе яртыһында, кешенең киләсәктәге камиллығына ышаныс менән, аҡыл һәм фәнгә ҙур иғтибар бүленә, иҡтисадҡа ҡыҫылмау принцибы, америка аҡыл эйәләре өсөн сәйәси иҡтсад мәсьәләләре һәм ижтимағи-сәйәси проблематика әһәмиәтле мәғәнәгә эйә була.

Дүрт нигеҙ һалыусы ата — Джон Адамс, Томас Джефферсон, Бенджамин Франклин һәм Джеймс Мэдисон сәйәси темаларға әҫәрҙәрен баҫтыра. XVII быуат пуритандары линияһын дауам итеп, нигеҙ һалыусы аталар дәүләт һәм шәхестең, дәүләттең һәм диндең үҙ-ара килешеп эш итеү мәсьәләләренә мөһим әһәмиәт биргәндәр. Был бәхәстәр һәм юл ҡуйышып килешеү һөҙөмтәһе булған АҠШ-тың бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһын һәм АҠШ Конституцияһын ҡабул иткән дәүер.

Шулай уҡ мәғрифәтселек дәүеренең ҡайһы бер европа аҡыл эйәләре кеүек, ҡайһы бер нигеҙ һалыусы атайҙар деизм[4] яҡлы булған. Томас Пейн билдәле деист, яҙыусы-мәғрифәтсе һәм революционер булған, үҙ әҫәрҙәрендә (мәҫәлән, «Сәләмәт аҡыл» һәм «Кеше хоҡуҡтары» памфлеттарында) америка революцияһы, британия тәхетенән бойондороҡһоҙлоҡ һәм демократик республика[5] кәрәклеген иҫбатлаған.

XIX быуат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Америкала XIX быуатҡа америка трансцендентализмы формаһындағы америка романтизмы сәскә атыуы тура килгән. Прагматизм мәктәбе, бер аҙ таралған гегельянлыҡ менән бер рәттән (Джордж Холмс Ховисон), етди үҫеш алған.

Трансцендентализм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

АҠШ трансцендентализмы дөйөм алғанда интеллектуализмға һәм донъяның механик картинаһына яуап булған, кеше тәжрибәһенең субъективлығына юғары иғтибар менән характерлана. Трансцендентализмда, ойошторолған диндең күрһәтмәләренә һәм догмаларына ҡапма-ҡаршы торған, интуиция һәм рефлексия ярҙамында тормошҡа ашырылған шәхси камиллашыуға холистик ынтылыш сағылған.

Яҙыусы-трансценденталистар үҙ әҫәрҙәрендә тәбиғәткә кире ҡайтырға ынтылалар, ысын ғилемгә юл тәбиғәткә сумыу һәм уны күҙәтеү аша (был идеялар эҙмә-эҙлекле сағылышын Генри Дэвид Тороның «Уолден, йәки урман тормошо» китабында тапҡан) бара, тип ышаналар. Билдәле трансценденталистар: Ральф Уолдо Эмерсон, Генри Дэвид Торо, Уолт Уитмен һәм Маргарет Фуллер[6].

Америкала Дарвинизм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы» китабындағы эволюция теорияһын 1859 йылда әйтеп биреү америка фәлсәфәһенә ныҡ йоғонто яһаған. Джон Фиске һәм Чонси Райт әхлаҡҡа һәм аңға Дарвин теорияһы ҡарашынан ҡараған, улар эволюцион психология һәм эволюцион этиканан алдараҡ торған элгәреләр.

Америка фәйләсуфы Уильям Грэм Самнер инглиз аҡыл эйәһе Герберт Спенсер йоғонтоһонда хәҙерге көндө социаль дарвинизм тип аталған теория менән шөғөлләнгән. Самнер, шулай уҡ билдәле эшҡыуар һәм филантроп Эндрю Карнеги йәшәү өсөн көрәш факторы ижтимағи-сәйәси процестарҙы билдәләй, шуға күрә дәүләттең иҡтисадҡа ҡыҫылмауы ысынбарлыҡтағы сәйәси-иҡтисади системаға иң ярашлы принцибы[7].

Прагматизм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Америка фәлсәфәһенең абруйлы йүнәлештәренең береһе булып прагматизм тора. Уның нигеҙендә, логик һәм математик Чарльз Сандерс Пирсты, психолог Уильям Джемсты һәм педагог Джон Дьюиҙы ла индереп, америка фәйләсуфтарының хеҙмәттәре ята.

Прагматизмдың төп принциптары: тәжрибәнең беренселлеге, теория һәм концепцияларҙы материаллаштырыуҙы инҡар итеү, натурализм һәм антикартезианлыҡ, антискептицизмды һәм фаллибилизмды татыулаштырыу.

XX быуат һәм хәҙерге заман[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XX быуат башында башҡа фәлсәфәүи йүнәлеш һәм мәктәптәр тарафынан (XX быуаттың икенсе яртыһына тиклем) прагматизмды ваҡытлыса икенсе планға екүсерелгән. Альберт Эйнштейндың фәнни ҡарашы һәм сағыштырмалыҡ теорияһы йоғонтоһо аҫтында процесс фәлсәфәһе ентекләп эшләнгән. XX быуат уртаһында тел фәлсәфәһе һәм аналитик фәлсәфәләрҙең популярлығы күтәрелә. Киреһенсә, Америкала экзистенциализм һәм феноменология менән ҡыҙыҡһыныу Европалағына ҡарағанда артыҡ әһәмиәтле түгел[1].

Идеализмға ҡаршы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Прагматизм америка фәлсәфәһендә мөһим роль уйнауын дауам итә, һәм XX быуатта уның әһәмиәтле вәкиленең береһе булып Джордж Сантаяна тора. Сантаяна идеализм айыҡ фекерле мәғәнәгә ҡапма-ҡаршы тора тип раҫлай. Ул шулай уҡ фәнде «сәнғәт аккомпанементы» тип раҫлап, танып белеү фундаментализмын кире ҡаға; фәнде, сәнғәтте, йәмғиәтте һәм динде, кешелек мөхит менән тигеҙлек урынлаштырыу ынтылышында ҡаҙанған «әхлаҡи уңайлыҡтар» ҡарашынан сығып тикшерә.

Процесс фәлсәфәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп вәкилдәре: Альфред Норт Уайтхед һәм Чарльз Һартсһорн. Фәлсәфә теорияһы нигеҙендә ваҡиғалар һәм процестарға нигеҙ булып тороусы онтологик категориялар тураһындағы төп фекер тора. Уайтһед, тәбиғәттәге әйберҙәр перманент характерҙағы ваҡиғалар бәйләнешенән ғибәрәт. Гераклит диалектикаһына оҡшашлыҡ күренә). Философия һәм Артабан Чарльз Һартсһорн процес фәлсәфәһе теорияһын үҫтерә һәм процесс-теологияны ентекләп эшләй.

Аналитик фәлсәфә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XX быуат уртаһында Америкала аналитик фәлсәфәнең өҫтөнлөк итеү дәүере башлана. Был осорға европа аналитик фәйләсуфтарының һәм логик позитивизм вәкилдәренең хеҙмәттәре билдәле булған.

Куайн фәлсәфә һәм фән бергәләп донъяны интеллектуаль асыҡлыҡ менән танып белеүгә ынтылырға тейеш тигән ҡарашты яҡлай. Сол Крипке Гарвардта Куайндың студенты булған, ул шулай уҡ хәҙерге замандың иң билдәле аналитик фәйләсуфы, модаль логика һәм семантика өлкәһендәге, тел фәлсәфәһе өлкәһендәге тикшеренеүҙәр менән шөғөлләнә, күплек теорияһына өлөш индерә. Куайндың башҡа студенты Дэвид Льюис булған, ул XX быуаттың бөйөк фәйләсуфтарының береһе тип иҫәпләнә[8], модаль реализм теорияһын ентекләп эшләгән. Томас Кун фән тарихы, фән фәлсәфәһе һәм белем социологияһы өлкәһендәге эштәре менән билдәле.

Сәйәси фәлсәфәгә кире ҡайтыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XX быуатта америка фәлсәфәһендә шулай уҡ АҠШ-ҡа нигеҙ һалған осорҙағы өҫтөнлөклө булған ижтимағи һәм сәйәси мәсьәләләр менән ҡыҙыҡһыныуға кире ҡайта.

Рәсәйҙән күсеп киткән америка яҙыусыһы һәм фәйләсуфы Айн Рэнд, үҙе объективизм тип атаған, этик эгоизмдың киҫкен формаһын пропагандалай. Фундаменталь монизм, донъяның һәм телдең, йәшәйештең һәм фекерләүҙең берҙәмлеге Айн Рэнд объективизмының фундаменталь нигеҙе булып тора.

1971 йылда социаль либерализм теоретигы Ролз Джон йәмәғәт килешеүе теорияһын емешле тикшереүсе, сәйәси фәлсәфәгә ҡыҙыҡһыныу тергеҙеүсе Ғәҙеллек теорияһы (ингл. A Theory of Justice) китабын баҫтыра. Ролз фәлсәфәһен дәүләт өҫтөнлөгөнә һәм граждандар хоҡуҡтарын боҙоуға килтерә тип ҡарап, Роберт Нозик, классик либерализм идеологы, үҙенең хосуси милек принциптарына нигеҙләнгән ғәҙеллектең генетик теорияһын аныҡ итеп әйтеп бирә.

Америка сәйәси фәлсәфәһе һәм этикаһының алдынғы вәкилдәренең береһе Аласдер Макинтайр хәҙерге йәмғиәттәге әхлаҡ проблемаһын ентекләп эшләү менән шөғөлләнә, Аристотель[9] этикаһына ҡыҙыҡһыныу тергеҙә.

Академик фәлсәфәнән тыш, хоҡуҡ һаҡлаусыларҙың, атап әйткәндә афроамерикандарҙың гражданлыҡ хоҡуҡтары хәрәкәте, һәм Мартин Лютер Кинг сығыштарының иғтибар үҙәгендә сәйәси һәм ижтимағи проблемалар тора.

Феминизм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Америка тарихында феминизм вәкилдәре тип: Сара Гримкены, Шарлотта Перкинс Гилманды, Элизабет Кэди Сэнтонды, Анна Хатчинсонды, Маргарет Сэнгерҙы, Эмма Гольдманды атарға мөмкин, әммә 1960-сы йылдарҙа феминистик хәрәкәт күтәрелеүе (феминизмдың "Икенсе тулҡын"ы), шул иҫәптән, фәлсәфәгә йоғонтоһо арҡаһында[10] билдәле. Бетти Фридан, Адриенна Рич фекер һәм башҡалар феминистик фекере идеяларын аныҡ итеп әйтеп бирә. Артабан интерсекционаллыҡҡа баҫым менән нигеҙ һалыусылары Белл Һукс (йәки Глория Джинн Уоткинс (англ. Gloria Jean Watkins) һ. б. афроамерика феминисткалары булған феминизмдың "Өсөнсө тулҡын"ы килә.

XXI быуат фәлсәфәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

XX быуат аҙағында тағы ла прагматизм менән ҡыҙыҡһыныу арта. Был йүнәлештең иң билдәле фәйләсуфтары: Һилари Патнэм һәм Ричард Рорти.

Тикшеренеүҙәрҙең башҡа мөһим өлкәһе булып аң фәлсәфәһе тора. Һилари Патнэм, Дональд Дэвидсон, Дэниел Деннет, Дуглас Һофштадтер, Джон Роджерс Сёрль, Патриция һәм Пол Чёрчленд аң тәбиғәте, шулай уҡ австралия фәлсәфәсеһе Дэвид Чалмерс күрһәткән аң мәсьәләләре буйынса бәхәсләшә.

Хоҡуҡ фәлсәфәһендә Рональд Дворкин һәм Ричард Адлен Познер теориялары билдәле.

Афроамерика фәйләсуфы һәм христиан социалисы Корнел Уэст, прагматизм һәм трансцендентализм менән үҙ-ара бәйләнештә, мәҙәниәт фәлсәфәһе өлкәһендәге тикшеренеүҙәре (америка мәҙәниәтендә раса, енес һәм ҡатлам проблемалары) менән билдәле.

Билдәле христиан аҡыл эйәһе һәм аналитик фәйләсуф Элвин Плантинга эволюция теорияһы тәнҡите һәм Алланың барлығы файҙаһына онтологик дәлилдәр менән билдәле.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ 1,0 1,1 «American philosophy» at the Internet Encyclopedia of Philosophy Retrieved on May 24, 2009
  2. ↑ Каримский А. М. Революция 1776 года и становление американской философии. М., 1976. Введение
  3. ↑ Покровский Н. Е. Ранняя американская философия. М., 1989. — С. 215.
  4. ↑ «Declaration of Independence & Christianity Myth»
  5. ↑ Gordon Wood, The American Revolution: A History (New York: Modern Library, 2002), 55
  6. ↑ «Famous Transcendentalists» 2016 йылдың 20 июль көнөндә архивланған.
  7. ↑ «William Graham Sumner» — nndb.com
  8. ↑ «Let’s Settle This Once and For All: Who Really Was the Greatest Philosopher of the 20th-Century?»
  9. ↑ The Virtues of Alasdair MacIntyre 2012 йылдың 12 июль көнөндә архивланған.
  10. ↑ Feminism — Стэнфордской философской энциклопедии

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Американские просветители. Избранные произведения в двух томах. Том 1. — М., 1968, 519 с.
  • Американские просветители. Избранные произведения в двух томах. Том 2. — М., 1969, 445 с.
  • Яковенко Б. В. Современная американская философия.//Логос, 1913, кн. 3, 4
  • Яковенко Б. В. Очерки американской философии. Берлин, 1922., 64 с.
  • Квитко Д. Ю. Очерки современной англо-американской философии. М.— Л.,1936.
  • Мельвиль Ю. К. Американский персонализм — философия империалистической реакции, М., 1954
  • Мельвиль Ю. К. Американский прагматизм. М., 1957.
  • Шершенко Л. А. Человек и его мир в философии американского персонализма // Проблема человека в современной философии. — М.: Наука, 1969, с. 374—397.
  • Богомолов А. С. Буржуазная философия США XX века. М., 1974.
  • Юлина Н. С. Проблемы метафизики в американской философии XX века. М., Наука, 1976.
  • Юлина Н. С. Теология и философия в религиозной мысли США XX века. М., Наука, 1986.
  • Современная социально-политическая философия США / Отв.ред. А. П. Рачков. Ред.- сост. А. В. Соболев; АН СССР. Ин-т философии. М., 1988., 109 с.
  • Покровский Н. Е. Ранняя американская философия. М., 1989.
  • Юлина Н. С. Очерки по философии в США. XX век. М., Эдиториал УРСС, 1999.
  • Боррадори, Джованна. Американский философ: Беседы с Куайном, Дональдом Патнэмом, Нозиком, Данто, Рорти, Кейвалом, МакИнтайром, Куном / Перев. с англ. 2-е изд, перераб.- М.: Дом интеллектуальной книги, Гнозис, 1999. — 208 с. ISBN 5-7333-0002-7
  • Ванчугов В. Русская мысль в поисках «нового света»: «золотой век» американской философии в контексте российского самопознания. М., 2000., 328 с. ISBN 5-7825-0057-3
  • Дворецкая Е. В. Англо-американская философия последней четверти XX столетия: персоналистические тенденции. — СПб.: Лань, 2001.
  • Юлина Н. С. Философская мысль в США. XX век. М., 2010—600 с. ISBN 978-5-88373-155-4 (ошибоч.)
  • Мельвиль Ю. К. Новые веяния в метафизике США // Вопросы философии.1989, № 6., с.138 — 147.
  • Прагматический натурализм в американской философии. М.: Российское гуманитарное общество, 2003. — 104 с. — ISBN 5-87387-003-9
  • Макеева Л. Б. Философия эгалитарного либерализма в США: Джон Ролз и Рональд Дворкин // История философии. М.,2005., № 12., с.45 — 62.
  • Американская философия. Введение/ [Д. Райдер, Д. Андерсон, Д.Марголис и др.]; ред. Армен Т. Марсубян и Джон Райдер; пер. Л. Бугаева и др. — М.: Идея-Пресс, 2008. — 576 с. ISBN 978-5-903927-03-6
  • American philosophy, an encyclopedia de John Lachs et Robert B. Talisse, éd. Routledge, 2008, ISBN 0-415-93926-7, ISBN 978-0-415-93926-3
  • A history of philosophy in America, 1720—2000 de Bruce Kuklick, Oxford University Press, 2001, ISBN 0-19-825031-2

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Америка_фәлсәфәһе&oldid=2065038 ҡабул ителгән