Беҙҙең эра
Беҙҙең эра (йәки яңы эра) — Юлиан һәм Григориан календарҙар буйынса 1 йылдан башлап иҫәпләнгән хәҙерге осор. Унан алдағы осор (беренсе йыл башланғанға тиклем тамамланған осор) — беҙҙең эраға тиклемге осор, э. т.
Был атама йыш ҡына дини формала «Христос тыуғандан алып» ҡулланыла, ҡыҫҡаса яҙылышы — «Х. Т. алып», һәм, ярашлы рәүештә, «Христостан алда», «Х. Т. алда» (рус. «от Р. Х.», «до Рождества́ Христо́ва», «до Р. Х.».). Бындай яҙылыш хронологик яҡтан тап килә (конвертация йәки нулле йылды индереү талап ителмәй). Бынан алда (мәҫәлән, Ҙур Совет энциклопедияһының беренсе баҫмаһында) христиан эраһы, хр. э. һәм христиан эраһына тиклем, хр. э. т. (рус. христиа́нская э́ра, хр. э. и до христиа́нской э́ры, до хр. э.) тигән билдәләр ҡулланылған.
Терминдың килеп сығыу тарихы
«Беҙҙең эра» (лат. Anno Domini, ҡыҫҡартылған AD) термины VI быуатта монах Дионисий Малый тарафынан Иисус Христос тыуғандан һуңғы ваҡытты билдәләү өсөн индерелгән. Был иҫәпләү ысулы VIII быуаттан башлап, айырыуса христиан илдәрендә, Европала киң тарала башлаған. Ислам кеүек ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә үҙ иҫәпләү системалары ҡулланылһа ла, күптәре халыҡ-ара аралашыу һәм тарихи ваҡиғаларҙы аңлау өсөн «беҙҙең эра»ны ҡабул иткән.
Григориан календары ваҡытты үлсәүҙең иң киң таралған ысулы булһа ла, «беҙҙең эра» уҡыу йорттарында, ғилми баҫмаларҙа һәм халыҡ-ара коммуникацияларҙа һаман ҡулланыла. Ғалимдар «беҙҙең эра» һәм «беҙҙең эраға тиклем» терминдарын боронғо ваҡиғаларҙы һәм мәҙәниәттәрҙе өйрәнеүҙә файҙалана..[1]
Иҫәпләүҙең башы
Нулле йыл дини һәм донъяуи яҙмаларҙа ҡулланылмай — был VIII быуатта монах Беда Достопочтенный тарафынан билдәләнгән (ул ваҡытта нул һаны киң таралмаған). Ләкин астрономик иҫәпләүҙә һәм ISO 8601 стандартында нулле йыл ҡулланыла.
Ғалимдарҙың күпселеге фекеренсә, Христос тыуған йылды VI быуатта Рим игумены Дионисий Малый иҫәпләгәндә бер нисә йылға хата ебәрелгән[2][3].
«Беҙҙең эра» менән башҡа иҫәп системалары араһындағы айырма
- Юлиан календары: Был календарын Рим империяһында беҙҙең эраға тиклем 45 йылда индерәләр һәм уны 1582 йылда Григориан календарына күскәнгә тиклем ҡулланалар.
- Григориан календары: Ул күпселек илдәрҙә, шул иҫәптән 1918 йылда ҡабул иткән Рәсәйҙә, стандарт булып тора. Календарь, Юлиан йылы менән ҡояш йылы араһындағы айырманы төҙәтеп, даталарҙың дөрөҫөрәк тап килеүен тәьмин итә.
- Мосолман календары: Ай циклына нигеҙләнгән һәм беҙҙең эраның 622 йылында Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең Мәккәнән Мәҙинәгә күсенеүенән (Һижрәт) башлана.
- Будда календары: Шакьямуни Будда вафатынан һуңғы беренсе йылдан иҫәпләнә, ул беҙҙең эраға тиклем 544 йыл тип иҫәпләнә.[4]
Терминды ҡулланыу
Беҙҙең эра иҫәпләүе Беда Достопочтенный (лат. Beda Venerabilis) ҡулланғандан һуң, 731 йылдан киң ҡулланыла башлай. Көнбайыш Европаның бөтә илдәре, әкренләп, был календарьға күсә. Көнбайышта һуңғы булып, 1422 йылдың 22 авгусында, Португалия яңы календарға күсә (испан эраһынан). Рәсәйҙә Яралтылыштан бирле 7208 йылдың һуңғы көнө 31 декабрь була; Петр I указы буйынса икенсе көн Христос тыуғандан һуңғы иҫәп буйынса 1700 йылдың 1 ғинуары тип иҫәпләнә.
° Фәндә: Астрономияла һәм геологияла «б.э.т.» (BC) һәм «б.э.» (AD) терминдары, Христос тыуғанға тиклем һәм һуңғы ваҡыт осорҙарын билдәләү өсөн, ҡулланыла.
° Тарихта: Тарихсылар «беҙҙең эра»ны иртә христианлыҡ һәм Урта быуаттар Европалағы ваҡиғаларҙы датациялау өсөн ҡуллана.
Диндə: Христиандар «беҙҙең эра»ны Иисус Христос тыуғандан һуңғы осорҙо билдәләү өсөн ҡуллана, был диндә мөһим мәғәнәгә эйә.
° Әҙәбиәттә: Күп тарихи романдарҙа һәм библия сюжеттарында «б.э.т.» һәм «б.э.» терминдары ваҡыт перспективаларын булдырыу өсөн ҡулланыла.
° Сәнғәттә: Картиналар, һындар һәм башҡа сәнғәт әҫәрҙәре йыш ҡына «беҙҙең эра»ға ҡараған даталарҙы үҙ эсенә ала, айырыуса улар тарихи осорға ҡағылған осраҡта.
° Кинола: Тарихи ваҡиғаларға нигеҙләнгән фильмдар йыш ҡына осорҙо билдәләү өсөн «беҙҙең эра»ны ҡуллана.[5]
Киләсәктә кешелек ваҡытты үлсәүҙең яңы ысулдарын табыуы ихтимал, әммә хәҙерге ваҡытта «беҙҙең эра» тарихи ваҡиғаларҙы һәм мәҙәни мираҫты аңлау өсөн мөһим ориентир булып ҡала.
«Беҙҙең эра» менән бәйле мөһим даталар һәм ваҡиғалар
° 0 йыл: Иисус Христос тыуған тип иҫәпләнгән йыл.
° Беҙҙең эраға тиклем 753 йыл Римдең нигеҙ һалыныуының традицион датаһы, был дата Римдең йыл иҫәбенең башы тип һанала.
° Беҙҙең эраға тиклем 45 йыл: Юлий Цезарь Юлиан календарын индергән йыл.
° Беҙҙең эраның 622 йылы: Мосолман календарының башы, Һижрәт йылы.
Иҫкәрмәләр
- ↑ «Проблемы использования эры "Нашей эры"».. — Журнал «Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С. Пушкина», №1, 2010. — 2010.
- ↑ Doggett, L.E., (1992), «Calendars» 2012 йылдың 10 февраль көнөндә архивланған. in Seidelmann, P.K., The Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, Sausalito CA: University Science Books, p. 579.
- ↑ Bromiley, Geoffrey W. The International Standard Bible Encyclopedia (инг.). — Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995. — ISBN 0802837816.
- ↑ Время и календари. Счет дней и месяцев в году. История календаря.
- ↑ Календарь и хронология древнего мира. — Cambridge University Press, 1998.
Әҙәбиәт
- Наша эра // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Аноприенко А.Я. Археомоделирование: Модели и инструменты докомпьютерной эпохи. — Донецк: УНИТЕХ, 2007. — С. 197—202.
Һылтанмалар
 |
|---|
