Бәйет
| Бәйеттәр |
|---|
Бәйет — башҡорт милли поэзияһының эпик һәм лиро-эпик жанры, сюжетлы музыкаль шиғри әҫәр. Бәйеттәрҙең билдәле иң тәүге өлгөләре XVII быуаттың 1‑се яртыһына ҡарай.[1].
Бәйеттәрҙең ҡылыҡһырламаһы
Бәйеттәр мөһим тарихи һәм тормош-көнкүреш ваҡиғаларын беренсе заттан бәйән итеүсе, киҫкен драматик йәки трагик йөкмәткеле рифмалы шиғырҙарҙан тора. Яҙма һәм телдән әйтелгән формалары, әҙәбиәт һәм фольклор һыҙаттарын берләштергән варианттары бар[1].
Бәйеттәр шәхсән башланғыста, ижад ителеү ваҡытын һәм урынын күрһәтеп, инеш һәм йомғаҡлау өлөштәре менән, иҫке төрки һүҙҙәре һәм һүҙбәйләнештәргә өҫтөнлөк булған сыбар лексикла яҙыла. Уларҙың ижад итеүлеү тарихы төрлө булыуы менән башҡа шиғри әҙәрҙәрҙән айырылып тора.
Бәйеттәр шиғыр төҙөлөшөнәң төрлө булыуы менән дә айырыла. Ғәҙәттә ике юллыҡ шиғырҙарҙан башҡа дүрт һәм биш юллыҡтары, шулай уҡ ҡобайыр, мәҫнәүи, мөнәжәт, робағи формалары ла осрай. 7—16 ижекле, эргәләш йәки аралаш рифмалы шиғырҙар ҙа киң таралған.
Темалар буйынса бәйеттәр мифологик, тарихи һәм социаль-көнкүреш төрҙәренә бүленә[1].
- Мифологик бәйеттәр иң боронғо ҡатлам иҫәпләнә. «Саҡ-Суҡ бәйете» — тыныша алмауҙары арҡаһында әсәләренән ҡарғалып ҡошҡа әйләнгән, ғүмер буйы бер-береһе менән осраша алмаған бер туғандар тураһында.
- Тарихи бәйеттәр:
- «Башҡорттарға», «Ер һатыу бәйете» — Башҡортостанды колониялаштырыу һәм башҡорт ерҙәрен тартып алыу тураһында;
- «Бүгәс бәйете», «Салауат бәйете», «Тәфтиләү бәйете», «Утыҙ ике ҡыҙ бәйете» — 18 быуаттағы башҡорт ихтилалдары тураһында;
- «Француз яуы бәйете», «Француз бәйете» — 1812 йылғы Ватан һуғышы тураһында;
- «Рус-герман һуғышы бәйете», «Рус-төрөк һуғышы бәйете» — башҡорттарҙың башҡа яуҙарҙа ҡатнашыуы тураһында;
- «Граждандар һуғышы бәйете», «Комиссар Вәжәй бәйете», «Комиссар Шәрәф бәйете», «Фазыл бәйете» — 20 быуаттың 20—30‑сы йылдарҙағы ваҡиғалар тураһында;
- «Ауылдан киткән инек, Берлинға еткән инек», «Бөйөк Ватан һуғышы бәйете», «Һалдат бәйете», «Дон далаларында бәйете» — Бөйөк Ватан һуғышы тураһында;
- Тормош-көнкүреш бәйеттәре:
- «Бесән бәйете», «Ҡымыҙ бәйете» — хужалыҡ эшмәкәрлеге тураһында;
- «Аслыҡ бәйете», «Йәғәфәр шәкерт бәйете», «Фәхретдин бәйете» — төрлө хәл-ваҡиғалар һәм бәхетһеҙ осраҡтар тураһында;
- «Ғәйшә бәйете», «Малға һатылған ҡыҙ бәйете», «Һуғыш ҡорбаны бәйете» — ҡатын-ҡыҙ яҙмышы тураһында;
- «Ҡартлыҡ бәйете» — ҡартлыҡ тураһында;
- «Яңы быуат бәйете» — йәш быуынға нәсихәттәр тураһында;
Иҫкәрмәләр
- ↑ 1 2 3 Г.С.Ғәлина, тәржемәсе Г.С.Балтабаева. Бәйет // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Әҙәбиәт
- Башҡорт халыҡ ижады. Бәйеттәр. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1978 йыл 397 бит
- Ким Әхмәтйәнов. Әҙәбиәт теорияһы. Өфө-2004 йыл. «Китап» 390 бит. ISBN 5-295-03140-3
- Иҙелбаев М Х., Сөләймәнов Ә. М., Юлмөхәмәтов М. Б. Туған әҙәбиәт. 6-сы класс өсөн дәреслек. Өфө-2008 йыл. «Китап» 277 бит. ISBN 978-5-295-04251-5
- Башҡорт халыҡ ижады. 12-се т. Бәйеттәр. Өфө, 1978.
- Хусаинов Г. Б., Сагитов М. М. Башкирские баиты //Вопросы башкирской фольклористики. Уфа, 1978.
- Башкирское народное творчество. Т.11. Баиты. Уфа, 2004.
- Галина Г. С. Башкирские баиты и мунажаты. Уфа, 2006.
- Бәйет һәм мөнәжәттәргә рифма. (Рифма в баитах и мунажатах). //Агидель, 1998. № 1. — 168—176 б.
- Боронғоларҙан аманат (М. Ҡаҙаҡбаев репертуарындагы бәйет, мөнәжәттәр). — (Завещание предков. Баиты и мунажаты из репертуара М. Казакбаева). //Ватандаш. 1998, № 3, — С. 130—140.
- О башкирских мунажатах. //Ядкяр. 1998, № 1- С. 81-87.
- Байты о башкирских восстаниях 18 века. //Учитель Башкирии. 1998, № 7. — С. 37-39 .
- Башкирские байты советского периода. //Материалы научно-практической конференции, посвященной 70-летию А. Л. Лазарева. -ЧелГУ, 1998, 0,5 п.л. (В печати).
- О баите «Сак и Сук». //Учитель Башкирии. 1996, № 11. — C.50-52.
Һылтанмалар
- Башҡорт халыҡ ижады. 12 том. Бәйеттәр. — Өфө, 1978. 398 б. Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы. Дата обращения: 13 ғинуар 2025.
- Изге юлдарҙан йөрөгөҙ