Ҡурғаш

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Ҡурғаш
Төҫ Һоро
Электр кирелеге 2
Химик формула Pb[1]
Иреү температураһы 328 °C и 621 ± 1 ℉
Ионный радиус 1,19 ангстрем, 1,29 ангстрем, 1,4 ангстрем, 1,49 ангстрем, 0,65 ангстрем, 0,78 ангстрем и 0,94 ангстрем
Ауырлығы 207,2 ± 1,1 Массаның атом берәмеге[2]
Тығыҙлыҡ 11,34 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр
IDLH 100 ± 10 mg/m³
Рәсем
Стандартная молярная энтропия 64,8 ± 0,05 Дж / (моль·К)[3]
Ҡайнау нөктәһе 3164 ± 1 ℉ и 1740 °C[4]
Атом һаны 82
Давление пара 0 ± 1 mm Hg
Элемент символы Pb[5]
Временное среднее значение предела допустимого воздействия 0,05 ± 0,01 mg/m³
Имеется у таксона Фенхель үләне[6] и Paris polyphylla var. chinensis[d][7]
Каноническая формула SMILES [Pb][8][1]
PGCH коды 0368
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Ҡурғаш (лат. Plumbum; символы Pb, рус. Свинец) — Менделеевтың химик элементтарҙың периодик системаһы буйынса 6-сы осор, 14-се төркөм элементы. Тәртип номеры — 82

Ябай матдә булараҡ ҡурғаш — еңел сүкелә, сағыштырмаса тиҙ ирей торған ауыр металл, зәңгәрһыу.- көмөш аҡ төҫтә Тығыҙлығы — 11,35 г/см3.

Ҡурғаш ағыулы. Борондан билдәле металл.

Тарихи мәғлүмәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡурғаш күп мең йыллыҡтар ҡулланыла, сөнки ул киң таралған, еңел табыла һәм эшкәртелә. Ул бик еңел сүкелә һәм эшкәртелә. Ҡурғаш иретеү кешегә металлургия процесстары йәһәтенән беренсе табылған. Б.э. тиклем 6400 йылда эшләнгән муйынсаҡ бөртөгө Чатал-Һүйүк[9] мәҙәниәтендә табылған.Ҡурғаштан яһалған иң боронғо предмет тип йыш ҡына Мысырҙың беренсе династияһы осорҙарына ҡараған оҙон итәкле ҡатын-ҡыҙҙың статуэткаһы һанала: ул б. э. тиклем 3100-2900 йылдарҙа ҡойолған, Британия музейында һаҡлана (EA инвентарь номеры 32138)[10].

Ҡурғаш һыу үткәргес торбаларында боронғо рим яҙыуы

Алхимияла ҡурғаш Сатурн планетаһы менән ассоциациялана һәм уның символы ♄ булып тора [11]. Борон аҡ ҡурғаш, ҡурғаш һәм һөрмә йыш ҡына бер-береһенән айырылмай, уларҙы бер үк металлдың төрлө төрҙәре тип һанағандар, ә бит шул ваҡытта уҡ әле Өлкән Плиний аҡ ҡурғаш һәм ҡурғашты айырымлап, тәүгеһен «plumbum album», ә ҡурғашты "plumbum nigrum"тип атаған була[9]:8-9.

Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Урыҫса «Свинец» һүҙенең килеп сығышы аңлашылмай. Был металл болгарса «олово» тип атала, славян телдәренең күпселегендә (серб-хорват, чех, поляк) шуға оҡшаш: волава, olovo, ołów һ.б.), шулай уҡ бер нисә славян - рус, украин(свинець), белорус (свінец), словен (svinec) телдәрендә оҡшаш һүҙҙәр бар.

Г. М. Тележко фекеренсә, барыһына ла туғандаш һүҙ «свин», йәғни ҡурғаш — «бысраҡ металл», «чушка» (урыҫса сусҡанан тыш ҡойолма киҫәкте аңлатһа, был һүҙ беҙгә сусҡа тип аңлашыла)[12]

Латин plumbum һүҙе инглизсә plumber — һыу үткәреүсе тигәндән килеп сыҡҡан (тап боронғо Римда был металл һыу үткәргес торбалар өсөн ҡулланылған).

Тәбиғәттә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ер ҡабығында — массаһы буйынса 1,6·10-3 %

Самородоҡ ҡурғаш һирәк осрай, ул тупланған матдәләр даирәһе ултырма тоҡомдарҙан алып интрузив тоҡомдарға тиклем шаҡтай киң.

Ҡурғаш миҡдары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Галенит, Дальнегорский ятҡылыҡтары

Был таблицала тәбиғәт шарттарында ҡурғаш таралыуының ҡайһы бер параметрҙары килтерелә (А. П. Виноградов буйынса)[13]:

Тоҡом Таш метеорит Дунит һ. б. Базальт һәм башҡалар. Диорит һ. б. Гранит һ. б. Балсыҡ һ. б. Ер ҡабығында
Йөкмәткеһе, күләме.% 0000002×10−5 0001×10−5 0008×10−4 0001,5×10−3 0002×10−3 0002×10−3 1,6×10−3
Объекттар Тере матдә Ерҙә Литосфера Тупраҡ0 Үҫемлектә (көлдә) Һыу океан (мг/л)
Йөкмәткеһе, күләме.% 000000005×10−5 000,0016 00,001 000000,001 0000000,00003

Был таблица минералдарҙа элементтар концентрацияһының дөйөмләштерелгән концентрацияһы күрһәтелгән[14].

Минералдар Ҡурғаш (дөйөм) Уран Торий
00Настуран 04,750 (308) 58,87 (242) 2,264 (108)
00Монацит 00,6134 (143) 0,2619 (160) 6,567 (150)
000Ортит 00,0907 (90) 0,1154 (88) 6,197 (88)
000Циркон 00,0293 (203) 0,1012 (290) 0,1471 (194)
Сфен (Титанит) 00,0158 (12) 0,0511 (14) 0,0295 (21)

Ҡурғаш алыу өсөн, нигеҙҙә, галенит булған мәғдән ҡулланыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Свинцово-кислотный аккумулятор
  • Интерметаллиды свинца

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. 1,0 1,1 LEAD (ингл.)
  2. Standard atomic weight of lead revised (ингл.)Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights, 2021.
  3. https://chem.libretexts.org/Bookshelves/General_Chemistry/Book%3A_ChemPRIME_(Moore_et_al.)/16%3A_Entropy_and_Spontaneous_Reactions/16.06%3A_Standard_Molar_Entropies
  4. LEAD
  5. Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied ChemistryIUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
  6. Zhu M., Wong P. Y., Li R. C., Zhu M. Effect of oral administration of fennel (Foeniculum vulgare) on ciprofloxacin absorption and disposition in the rat (ингл.) // Journal of Pharmacy and PharmacologyWiley-Blackwell, 1999. — Vol. 51, Iss. 12. — P. 1391—1396. — ISSN 0022-3573; 0373-1022; 2042-7158doi:10.1211/0022357991777218PMID:10678493
  7. Kang L., Yu K., Zhao Y., Liu Y., Yu H., Pang X., Xiong C., Tan D., Gao Y., Liu C. et al. Characterization of steroidal glycosides from the extract of Paris Polyphylla var. Yunnanensis by UPLC/Q-TOF MSE. (ингл.) // Journal of Pharmaceutical and Biomedical AnalysisElsevier BV, 2012. — Vol. 62. — P. 235—249. — ISSN 0731-7085; 1873-264Xdoi:10.1016/J.JPBA.2011.12.027PMID:22264845
  8. Lead (ингл.)
  9. 9,0 9,1 Лебедев Ю.А. Второе дыхание марафонца (о свинце). — М.: Металлургия, 1990. — 144 с. — ISBN 5-229-00435-5.
  10. см. фото статуэтки в книге: Eaton-Krauss M. Dawn of Egyptian Art. — Metropolitan Museum of Art, 2011. — С. 176.
  11. Свинец // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. — М.: Советская Энциклопедия, 1976. — Т. 23. Сафлор—Соан. — С. 77.
  12. Анализ названий свинца в языках разных этносов. Тележко Георгий Михайлович
  13. Войткевич Г. В., Мирошников А. Е., Поваренных А. С., Прохоров В. Г. Краткий справочник по геохимии. — М.: Недра, 1970.
  14. Макаров В. П. Некоторые методологические проблемы геохронологии. Мат-лы XI научного семинара «Система планета Земля». М.: РОО «Гармония строения Земли и планет». 2003, С.71- 95.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Свинец// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 23-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Images.png Тышҡы медиафайлдар