Грузин теле
| Грузин теле | |
|---|---|
 | |
| Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме | ქართული ენა |
| Илдәр | Грузия, Рәсәй, Төркиә |
| Рәсми статусы |
 Грузия Көньяҡ Осетия(өлөшләтә танылған дәүләт) |
| Был телдә һөйләшеүселәр | более 4 млн.[1][2] |
| Классификация | |
| Категория | Картвель телдәре |
| Картвель тел төркөмө | |
| Әлифба | грузин яҙмаһы |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 | гру 158 |
| ISO 639-1 | ka |
| ISO 639-2 | geo (B); kat (T) |
| ISO 639-3 | kat |
| WALS | geo |
| Ethnologue | kat |
| ABS ASCL | 4902 |
| IETF | ka |
| Glottolog | nucl1302 |
Грузин теле (ქართული ენა картули эна) — Грузияның рәсми теле, картвель төркөмө теле, грузин халҡының әҙәби һәм милли теле.
Грузин теле фонетик принциплы грузин алфавиты яҙмаһына нигеҙләнгән. Һөйләшеүселәр һаны (1993 йыл мәғлүмәттәре) — Грузияла яҡынса 4 миллион кеше[1][2] һәм бер нисә йөҙ мең кеше башҡа илдәрҙә, күбеһенсә Рәсәй, АҠШ һәм Төркиәлә.
Тарихы
Хронология буйынса яҙма грузин теленең үҫеше түбәндәге дәүерҙәргә бүленә:
- боронғо: V—XI быуат;
- урта: XII—XVIII быуат;
- яңы: XIX быуаттан алып.
Ҡайһы бер тикшеренеүселәр һуңғы ике осорҙо айырмай, сөнки яңы грузин теленә тик лексиканың ғына бер аҙ үҙгәреүе хас.
Боронғо грузин теле нигеҙендә картли һөйләше ята.
Грузин тарихсыһы Леван Чилашвили, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында Некреси ауылында мәжүси ғибәҙәтханаларҙы өйрәнгәндә, ҡәбер ташының ярсығын таба (һуңыраҡ уны «некрес яҙыуы» тип атайҙар), тарихсылар билдәләүенсә, ул иң һуң булһа — б. э. III быуатына ҡарай.[3][4] Дональд Рейфилд раҫлауынса, грузин яҙыуының христианлыҡҡа тиклем барлыҡҡа килеүе икеле һәм археологик ҡомартҡылар менән дәлилләнмәй.[5] Стивен Рапп билдәләүенсә, алфавиттың ул осорға ҡарауы шикле.[6]
476—483 йылдар — беренсе әҙәби әҫәр — «Изге батшабикә Шушаниктың ыҙалары», авторы Якоб Цуртавели.
864 — датаһы аныҡ күрһәтелгән иң боронғо ҡулъяҙма («Мравалтави»).
1629 — грузин телендәге беренсе баҫма (Римда).
1709 — Грузиялағы грузин телендә беренсе баҫма («Инжил»).
1819 — грузин телендәге беренсе матбуғат баҫмаһы («Сакартвелос газети»).
Хәҙерге грузин әҙәби телен үҫтереүгә Илья Чавчавадзе, Акакий Церетели, Я. С. Гогебашвили, Важа Пшавела һиҙелерлек өлөш индергән.
Совет власы йылдарында Грузия ССР-ы Конституцияһының 156 статьяһында телдең дәүләт статусы асыҡ күрһәтелгән[7].
Грузин телендә яҡынса 10[8]-12 мең[9] урта быуат ҡулъяҙмалары һаҡланған.
Диалекттар
Грузин теле үҙ эсенә бер нисә диалектты ала: картли, кахетин, имеретин, пшав, рача, аджар, мохев, тушин һ. б.
Грамматика
Һүҙҙәр ете килеш менән үҙгәрә. Исемдәрҙең зат буйынса айырмалары юҡ. Бер эйәле алмаштан башҡа ике эйәле һәм өс эйәле алмаш менән ҡулланалар.
Морфология
Исем
Груин телендәге бөтә исемдәр килеш буйынса ике төркөмгә бүленә. Беренсе төркөмгә нигеҙенең аҙағы тартынҡыға бөткән исемдәр ҡараһа, икенсе төркөмгә — һуҙыңҡыға бөткәндәре. Һәр төркәм көслө һәм йомшаҡ килешкә айырыла.
Ҡылым
Грузин теле — агглютинатив тел. Ҡылымды төҙөр өсөн, бер-береһе менән билдәле префикс, суффикстар ҡушыла. Бер һүҙ эсендә һигеҙ морфемаға тиклем була ала. Миҫал: «აგეშენებინათ» («һеҙгә төҙөргә кәрәк булған») һүҙе түбәндәге морфемаларҙан тора, уларҙың һәр береһе ҡылымға ваҡыт һәм модаллек сифатын өҫтәй: ა-გ-ე-შენ-ებ-ინ-ა-თ. Грузин яҙыуы V быуаттың беренсе сирегендә барлыҡҡа килгән. Иртә быуаттарҙа — мргловани (асомтаврули), IX быуаттан — нусхури (нусха-хуцури, хуцури, сиркәү); ә XI быуаттан — мхедрули (мхедрули-хели, саэро йәки гражданлыҡ) яҙмалары ҡулланылған.
Заманса грузин алфавит 33 хәрефтән тора, һәр ҡайһыһы бер өнгә тиң: 5 һуҙынҡы һәм 28 тартыңҡы өн.
| Хәреф | Атамаһы | Һанлы аңлатма |
IPA | ISO 9984 | Романизация | Кириллицаға ярашлы |
Мхедрули (მხედრული) | Нусхури (ⴌⴓⴑⴞⴓⴐⴈ) | Асомтаврули (ႠႱႭႫႧႠႥႰႳႪႨ) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ა | ანი | 1 | ɑ | A a | A a | А а | 
|
|
|
| ბ | ბანი | 2 | b | B b | B b | Б б | 
|
|
|
| გ | განი | 3 | g | G g | G g | Г г | 
|
|
|
| დ | დონი | 4 | d | D d | D d | Д д | 
|
|
|
| ე | ენი | 5 | ɛ | E e | E e | Е е | 
|
|
|
| ვ | ვინი | 6 | v | V v | V v | В в | 
|
|
|
| ზ | ზენი | 7 | z | Z z | Z z | З з | 
|
|
|
| ჱ | ჰე | 8 | ɛj | — | — | — | 
|
|
|
| თ | თანი | 9 | tʰ | T' t' | T t | Ҭ ҭ | 
|
|
|
| ი | ინი | 10 | ɪ | I i | I i | И и | 
|
|
|
| კ | კანი | 20 | kʼ | K k | Kʼ kʼ | К к | 
|
|
|
| ლ | ლასი | 30 | l | L l | L l | Л л | 
|
|
|
| მ | მანი | 40 | m | M m | M m | М м | 
|
|
|
| ნ | ნარი | 50 | n | N n | N n | Н н | 
|
|
|
| ჲ | ჲე | 60 | j | — | — | Й й | 
|
|
|
| ო | ონი | 70 | ɔ | O o | O o | О о | 
|
|
|
| პ | პარი | 80 | pʼ | P p | Pʼ pʼ | П п | 
|
|
|
| ჟ | ჟანი | 90 | ʒ | Ž ž | Zh zh | Ж ж | 
|
|
|
| რ | რაე | 100 | r | R r | R r | Р р | 
|
|
|
| ს | სანი | 200 | s | S s | S s | С с | 
|
|
|
| ტ | ტარი | 300 | tʼ | T t | Tʼ tʼ | Т т | 
|
|
|
| ჳ | ვიე | 400 | wi | — | — | — | 
|
|
|
| უ | უნი | — | u | U u | U u | У у | 
|
|
|
| ფ | ფარი | 500 | pʰ | P' p' | P p | Ҧ ҧ | 
|
|
|
| ქ | ქანი | 600 | kʰ | K' k' | K k | Қ қ | 
|
|
|
| ღ | ღანი | 700 | ʁ | Ḡ ḡ | Gh gh | Ҕ ҕ (Г' г') | 
|
|
|
| ყ | ყარი | 800 | qʼ | Q q | Qʼ qʼ | Ҟ ҟ | 
|
|
|
| შ | შინი | 900 | ʃ | Š š | Sh sh | Ш ш | 
|
|
|
| ჩ | ჩინი | 1000 | t͡ʃ | Č' č' | Ch ch | Ч ч | 
|
|
|
| ც | ცანი | 2000 | t͡s | C' c' | Ts ts | Ц ц | 
|
|
|
| ძ | ძილი | 3000 | d͡z | J j | Dz dz | Ӡ ӡ | 
|
|
|
| წ | წილი | 4000 | t͡sʼ | C c | Tsʼ tsʼ | Ҵ ҵ | 
|
|
|
| ჭ | ჭარი | 5000 | t͡ʃʼ | Č č | Chʼ chʼ | Ҷ ҷ | 
|
|
|
| ხ | ხანი | 6000 | χ | X x | Kh kh | Х х | 
|
|
|
| ჴ | ჴარ | 7000 | q | — | — | — | 
|
|
|
| ჯ | ჯანი | 8000 | d͡ʒ | J̌ ǰ | J j | Џ џ | 
|
|
|
| ჰ | ჰაე | 9000 | h | H h | H h | Ҳ ҳ | 
|
|
|
| ჵ | ჰოე | 10000 | hɔɛ | — | — | — | 
|
— | 
|
Иҫкәрмәләр
- ↑ 1 2 Georgian (ингл.). Ethnologue, 18th ed. (2015). — «Population 3,900,000 in Georgia (1993 UBS). Population total all countries: 4,237,010. Ethnic population: 3,980,000 (1993 UBS).» Дата обращения: 2 июнь 2015.
- ↑ 1 2 Kenneth Katzner, The Languages of the World, ISBN 9781134532889, 2002, page 118 (инг.)"Georgian .. is spoken by about 4 million there"
- ↑ Levan Chilashvili «The Pre-Christian Georgian inscription from Nekresi». — Centre for Kartvelian Studies, Tbilisi State University. The Kartvelologist (Journal of Georgian Studies), no. 7. — Tbilisi, 2000. — ISBN 99928-816-1-5
- ↑ ზ. ჭუმბურიძე ჭუმბურიძე ზ. ნეკრესის წარწერების გამო. ალმანახი «მწიგნობარი 01», თბ., 2001 წ.(Чумбуридзе З. Вследствие некресских надписей. // Альманах «Мцигнобари 01». — Тб., 2001.)
- ↑ Rayfield D. The Literature of Georgia: A History (Caucasus World).
- ↑ Stephen H. Rapp. Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts. Peeters Publishers, 2003. — ISBN 90-429-1318-5. — С. 19: «Moreover, all surviving MSS written in Georgian postdate K’art’li’s fourth-century conversion to Christianity. Not a shred of dated evidence has come to light confirming the invention of a Georgian alphabet by King P’arnavaz in the third century ВС as is fabulously attested in the first text of K’C'<…> Cf. Chilashvili’s „Nekresi“ for the claim that a Geo. asomt’avruli burial inscription from Nekresi commemorates a Zoroastrian who died in the first/second century AD. Archaeological evidence confirms that a Zoroastrian temple once stood at Nekresi, but the date of the supposed grave marker is hopelessly circumstantial. Chilashvili reasons, on the basis of the first-/second-century date, that P’amavaz likely created the script in order to translate the Avesta (i.e.. sacred Zoroastrian writings) into Geo., thus turning on its head the argument that the Georgian script was deliberately fashioned by Christians in order to disseminate the New Testament. Though I accept eastern Georgia’s intimate connection to Iran, I cannot support Chilashvili’s dubious hypothesis. I find more palatable the idea that K’C actually refers to the introduction of a local form of written Aramaic during the reign of P’amavaz: Ceret’eli». Aramaic, «p. 243.»
- ↑ Конституция Грузинской Советской Социалистической Республики(недоступная ссылка)
- ↑ Л. Каджая Институт рукописей имени Корнелия Кекелидзе // Православная энциклопедия. Том XXIII. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2010. — С. 90-96. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-042-4
- ↑ Valentina Calzolari, Michael E. Stone. Armenian Philology in the Modern Era: From Manuscript to Digital Text. — BRILL, 2014. — P. 24.
Сығанаҡтар
- Лингвистик энциклопедик һүҙлек, М.,"Советская энциклопедия", 1990
Һылтанмалар
- Грузински-урыҫ һүҙлеге нико капанен Субсидии 2007 йылдың 12 март көнөндә архивланған.
- Топте һүҙлек грузин телен нико капанен Субсидии урыҫ тәржемә
- Англо-рус теле, грузински-урыҫ теле, рус-грузин … ы теле, грузински-урыҫ, немец-рус һүҙлеге
- Ярҙам грузия клавиатуры өсөн iOS / iPhone/ iPad
- Рус-грузин … ы теле, немец-грузия теле һәм англо-грузия теле һүҙлеге 2012 йылдың 20 февраль көнөндә архивланған.
- Ҡыҫҡаса русса-грузия теле һүҙлеге элементтары менән грамматики 2016 йылдың 6 ноябрь көнөндә архивланған.
- Грузински-урыҫ, урыҫ-грузия теле һүҙлеге 2016 йылдың 4 декабрь көнөндә архивланған.