Көлкө көнө

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Тикшерелгән мәҡәлә
Көлкө көнө
2001 йылда Копенгаген метроһы төҙөлөшөнә бәйле беренсе апрель шаяртыуы
2001 йылда Копенгаген метроһы төҙөлөшөнә бәйле беренсе апрель шаяртыуы
Мәғәнәһе Юмор
Билдәләнә 1 апрель
Башлана XVI быуаттан алып бөгөнгәсә
Дата 1 апрель
Байрам саралары Европала, Төньяҡ Америкала һәм элекке СССР илдәрендә
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Көлкө көнө (April Fools' Day «Алйоттар көнө»[1] (англосфера), Pesce d’ Aprile «Апре́ль балығы» (Италия)[2], Jour de Poisson d’avril «Апре́ль балығы көнө» (Франция)[3], El Día de los Santos Inocentes «Изге гонаһһыҙҙар көнө» (Испания)[4], April Gowk Day «Кәкүк көнө» (Шотландия)[5] — ҡайһы бер илдәрҙә 1 апрелдә билдәләнгән байрам. Ул күңел асыу, дуҫтарҙы, коллегаларҙы һәм таныштарҙы шаяртыуға бәйле[6].

Хаджеттепе университетының (төр. Hacettepe Üniversitesi, Төркиә) шәфҡәт туташтары әҙерләү факультетының йәмәғәт һаулығын һаҡлау шәфҡәт туташтары кафедраһы ғалимдары һәм Рәсәй Роспотребнадзорының Эпидемиология фәнни-тикшеренеү институты үҙәгенең CMD молекуляр диагностика үҙәге эксперттары көлөүҙең кешенең сәләмәтлек торошона ыңғай йоғонто яһауын иҫбат иткән[7][8].

Барлыҡҡа килеү тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Байрамдың барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө аңлатмалар йәшәй. Ғәҙәттә, Европаның күп илдәре (Франция, Италия, Бөйөк Британия һ.б.) Көлкө көнөн үҙҙәренең мәҙәниәтенә бәйләй[9].

Көнбайыш Европала Урта быуаттарҙа Яңы йылды март һуңында билдәләгәндәр. Уның һуңы 1 апрелгә тура килгән. Яңы йыл уңайынан көлкөлө байрам ойошторолған[10]. XVI быуаттың уртаһында (1564 йыл) король Карл IX Францияла календарҙы үҙгәртә (Юлиан календарынан Григориан календарына күсә), шуға күрә Яңы йыл 1 ғинуарға тура килә башлай[11].

Ирландия халҡы Көлкө көнө боронғо кельттар заманынан барлыҡҡа килгән, ә барлыҡ шаяртыуҙар һәм уйын-көлкө Көлкө аллаһына бағышлана, тип иҫәпләй[6][10]. Исландияла был байрам тарихы аллалар менән бәйле (1 апрель — Тиасса (Тьяцци) аллаһы ҡыҙы Скадеяның (Скади) хәтер көнө)[11].

Һиндостан халҡы Көлкө көнөнөң тәүобразы булып Холи фестивале (яҙ, шатлыҡ байрамы) тора тип һанай. Хәҙерге итальяндар был көндө билдәләү тап Италияла башланыуын раҫлай. Боронғо Римда ҡыш һуңында Алйоттар көнөн билдәләйҙәр (календарь реформаһынан һуң ул 1 апрелгә күсә)[10][12].

Фольклорсы, философ, мәҙәниәт тарихсыһы М. Шахнович раҫлауынса, Көлкө көнө ҡышты оҙатыу, Боронғо Римдың Көлкө аллаһы культына (грек мифологияһында — Гелос) бәйле тип раҫлай. Рим империяһы ҡолағандан һуң апрель байрамы Европала ла киң тарала[13].

Байрам итеү йолалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Күпселек илдәрҙә Көлкө көнөн үҙ ғөрөф-ғәҙәттәренә бәйләп билдәләйҙәр[9][6]. Мәҫәлән, Яңы Зеландияла, Бөйөк Британияла, Австралияла һ. б. байрам төшкә тиклем генә була, ә һуңынан шаяртыусыларҙы «апрель алйоттары» тиҙәр[6]. Шотландияла был көн Кәкүк көнө тип атала һәм ике көн рәттән билдәләнә[5], Германияла 1 апрель бәхетһеҙ көн тип һанала.

Италия[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Италияла Көлкө көнөн Pesce d’ Aprile — «Апрель балығы» тип атайҙар[2]. Был көндә барлыҡ итальяндар арҡаларына үҙ ҡулдары менән эшләгән көлкөлө балыҡ һүрәтен элә. Шуға күрә илдә 1 апрель символы — балыҡ. Байрам алдынан магазиндарҙа шоколад балыҡтар фигураһы һатыла[14]. Традицияның барлыҡҡа килеүенең бер нисә версияһы бар. Береһе — календарь реформаһына[2], икенсеһе Ҡояштың был ваҡытта тап Балыҡ йондоҙлоғонда булыуына бәйле[15].

Испания[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Испанияла, традиция булараҡ, был халыҡ-ара байрамды 1 апрелдә түгел, ә 28 декабрҙә билдәләйҙәр[6]. Ул Изге гонаһһыҙҙар көнө (el Día de los Santos Inocentes) тип атала. Байрамдың тамырҙары боронғо тәүрат замандарына барып тоташа һәм сабыйҙарҙы үлтереү менән бәйле. Католиктарҙың традициялары буйынса, 2 мең йыл самаһы элек Иудей батшаһы Ирод Вифлеемда 2 йәштән бәләкәй булған барлыҡ сабыйҙарҙы үлтерергә бойорған[4]. Икенсе версия буйынса, XVI быуатта Көлкө көнөндә, Яңы йыл алдынан ярлыларға һәм диуаналарға — «аллаһтың гонаһһыҙ кешеләренә» хәйер биргәндәр. Байрамдың символы — ҡағыҙҙан ҡырҡып эшләнгән кеше фигураһы (colgar un monigote de la espalda) булған. Был көндә испандар уны һиҙҙермәй генә туғандарының, дуҫтарының һәм таныштарының арҡаһына йәбештергән[16].

Һиндостан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Индустар шаяртыу байрамы борон тап Һиндостанда барлыҡҡа килгәненә инана. Уны әле байрам иткән Холи — яҙ, сәскә атыу һәм дөйөм шатлыҡ байрамына тиңләйҙәр. Холиҙы үткәреү ваҡыты даими түгел. Ул тулы айҙың һуңғы көнөндә, пхалгун (февраль-март) айында, иртә яҙҙа башлана һәм чайтра (март-апрель) айының тәүге көнөндә тамамлана[10][17]. Был көндә Һиндостанда бер-береңде шаяртыу, төрлө төмләткестәр ташлау, биткә һәм кейемгә төрлө төҫтәге буяуҙар буяу, изге Ганг йылғаһында һыу инеү ҡабул ителгән[5].

Бөйөк Британия[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Англияла һәм Төньяҡ Ирландияла Көлкө көнө төшкә тиклем генә байрам ителә. Бөйөк Британияла төштән һуң берәйһен шаяртһаң уңыш юғалтасаҡһың, тип иҫәпләйҙәр[11]. Шотландияла 1 апрель — April Gowk Day «Кәкүк көнө». Ул ике көнгә һуҙыла[5]. Икенсе көндө (Taily Day) «Ҡойроҡ көнө» тиҙәр[11]. Кешеләр бер-береһенең ултырғысына махсус резина тоҡтар һалалар, ултырған ваҡытта улар төрлө тауыштар сығара. Ҡойроҡ көнөнөң девизы «Мине типкелә» тигән шаяртыу.

Британия юморы Беренсе донъя һуғышы ҡыҙған ваҡытта ла сағылыш таба. 1915 йылдың 1 апрелендә Бөйөк Британия Хәрби-Һауа Көстәре самолеты немец лагерына бомба ташлай. Немецтар ян-яҡҡа һибелә, әммә шартлау яңғырамай. Бомбаға «Беренсе апрель менән!» тип яҙылған була[18].

1 апрель хөрмәтенә инглиз матбуғатында ла шаяртыуҙар баҫыла. Мәҫәлән, 1975 йылда Швейцарияла макарондарҙың бығаса күрелмәгән уңышы тураһында репортаж баҫыла. Был йылдарҙа Бөйөк Британия өсөн спагетти экзотик аҙыҡ булып тора һәм бығаса булмаған ажиотаж тыуҙыра[19].

Германия[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тарихсыларҙың мәғлүмәте буйынса, 1 апрелдә Иуда Искариот тыуа, шуға күрә урта быуаттарҙа Германия халҡы был көндө күңелһеҙ (бәхетһеҙ) көн тип иҫәпләй[6]. Был ваҡытта ауылдарҙа эшләмәйҙәр, яңы эш башламайҙар, малдарҙы арандарҙан сығармайҙар. Ололар һәм балалар бер-береһен алдай, башҡара алмаҫлыҡ эш ҡуша. Хәҙер бындай инаныу юҡ, шуға икүрә Көлкө көнөн немецтар халыҡ-ара күңел асыу, шатлыҡ һәм шаяртыу көнө тип ҡабул итә[20].

Франция[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Францияла, Италиялағы кеүек үк, 1 апрель — «Апрель балығы көнө» (Jour de Poisson d’avril)[3]. Киң таралған шаяртыу — арҡаларға ҡағыҙ балыҡ йәбештереү. 1444 йылда "Апрель балығы көнө"н яҡлап Париждың теология факультетында яҡларға әҙерләнгән петицияла былай тиелә:[21]

«Подобная разрядка необходима, поскольку безумие, составляющее наше второе я, и, судя по всему, извечно присущее человеку, благодаря этому может прорываться наружу… Бочки с вином взрываются, если время от времени не вынимать затычку. А мы, люди, — плохо сколоченные бочки, которые вино мудрости разорвало бы, если бы оставалось в постоянном брожении под воздействием набожности и страха перед Господом. Поэтому в определенные дни мы позволяем себе безумства, чтобы потом с еще большим усердием вернуться к служению Господу».

1 апрель шаяртыуҙарында Францияның киң мәғлүмәт саралары ла әүҙем ҡатнаша. Мәҫәлән, 1986 йылда Le Parisien уҡыусыларға Эйфель башняһын ашығыс рәүештә һүтеү ҡарары тураһында еткерә. Шаяртыу сәпкә тейә: редакцияға асыулы хаттар килә башлай[19].

Рәсәй[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Рустә 1 апрелде байрам итеү йолаһы мәжүсилектән килә[22]. Христианлыҡҡа тиклем осорҙа был көндә ҡышҡыһын йоҡоға талған Йорт эйәһенең уяныуын билдәләгәндәр[10]. Кешеләр, йоҡонан уянған Йорт эйәһенең иғтибарын йәлеп итеп, шаярған, күңел асҡан, уйнап-көлгән[11]. Һаҡланған мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Рәсәйҙә беренсе алдау 1703 йылда Мәскәүҙә була. Һөрәнселәр урам буйлап йөрөп, барыһын да немец театр труппаһының «бығаса ишетелмәгән тамашаһына» килергә саҡырған. Сәхнә шаршауы асылыу менән тамашасылар «Беренсе апрель — береһенә лә ышанма!» (тарихсы И. Голиков буйынса— «Апреля первое число, а тем всё дело кончено, и завеса опущена») тигән яҙыу күрә[23]. Фольклорсы, философ, мәҙәниәт тарихсыһы М. Шахнович йөкмәткеһе мистификацияға яҡын булған 1700 йылғы мәғлүмәт килтерә. XVIII быуат һуңынан бик күп рус яҙыусыларынның һәм шағирҙарының әҫәрҙәрендә 1 апрель менән шаяртыу юлдары күренә башлай. 1774 йылда Екатерина II һөйөү хаттарының береһендә Г. Потёмкинға былай тип яҙа[24]:

«

«Ныне вить не апрель первое число, что прислать бумагу и в ней написать ничего. Знатно сие есть следствие Вашего сновидения, чтоб лишней ласкою не избаловать. Но как я лукавству худо выучилась, то статься может, что иногда и я не догадываюсь, что безмолствие значит».

»

А. Пушкиндың А. Дельвигҡа яҙған хатында түбәндәге юлдар бар (октябрь — ноябрь 1825 йыл)[25]:

«

Брови царь нахмуря,
Говорил: «Вчера
повалила буря
Памятник Петра».
Тот перепугался:
«Я не знал!.. Ужель?» -
Царь расхохотался:
«Первый, брат, апрель!»

»

1 апрелгә арналған алдауҙарҙы ватан киң мәғлүмәт саралары ла баҫтыра. Мәҫәлән, 1988 йылда «Известия» гәзитендә Аргентина футболсыһы Д. Марадона Мәскәүҙең «Спартак» клубы менән контракт төҙөргә йыйына, тигән хәбәр сыға[19]. Шаяртыуҙы ысынға алалар һәм бер нисә сәғәттән һуң ул Associated Press баҫмаһында донъя күрә. 2000 йылдан Рунетта (VK.ru, Википедия һ. б.) был көндә реформаға тиклемге орфография ҡулланыла[19][23].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Бөтә донъя йылмайыу көнө
  • Юморина
  • Габрово
  • Көлкө терапияһы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Праздники в Великобритании. SkyEng (31 октябрь 2022). Дата обращения: 23 август 2023.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 1 апреля в Италии. Rome with love (14 август 2022). Дата обращения: 23 август 2023.
  3. ↑ 3,0 3,1 День смеха во Франции. Путеводитель по Парижу (4 октябрь 2019). Дата обращения: 23 август 2023.
  4. ↑ 4,0 4,1 28 декабря – День дурака по-испански. Ilovevalencia (19 декабрь 2021). Дата обращения: 30 август 2023.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 март 2020). Дата обращения: 30 август 2023.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Bland A. The Big Question: How did the April Fool's Day tradition begin, and what are the best tricks? The Independent (1 апрель 2009). Дата обращения: 30 август 2023.
  7. ↑ Нилгюн К. А., Донмез А. А. Систематический обзор влияния йоги смеха на физические функции и психосоциальные результаты у пожилых людей // Дополнительные методы лечения в клинической практике. — 2020. — Т. 41.
  8. ↑ Глинка К. Смейтесь на здоровье! Источник: https://www.cmd-online.ru. Центр молекулярной диагностики (CMD) (5 апрель 2021). Дата обращения: 30 август 2023.
  9. ↑ 9,0 9,1 Гудкова Е. Когда в России начали отмечать День смеха? История праздника. Культура. РФ. Дата обращения: 30 август 2023.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 1 апреля в России: какого числа празднуется День смеха. Комсомольская Правда. Дата обращения: 30 август 2023. Архивировано 22 март 2022 года.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 День смеха: история и традиции праздника. РИА Новости (1 апрель 2013). Дата обращения: 30 август 2023. Архивировано 13 сентябрь 2021 года.
  12. ↑ 1 апреля - День смеха. ТАСС (1 апрель 2012). Дата обращения: 30 август 2023.
  13. ↑ Лещинская В. В. Праздники для старшеклассников. — М.: Аделант, 2009. — С. 132. — 544 с.
  14. ↑ Праздники Италии. Итальянский перекресток (24 март 2013). Дата обращения: 23 август 2023.
  15. ↑ Праздник "Апрельской рыбки". Intergid.ru. Дата обращения: 23 август 2023.
  16. ↑ День святых простаков в Испании. ProEspañol (24 декабрь 2021). Дата обращения: 30 август 2023.
  17. ↑ Филлипова М. Праздники Индии. Холи. Туроператор «Кайлаш» (28 март 2017). Дата обращения: 30 август 2023.
  18. ↑ Top 100 April Fool's Day Hoaxes of All Time (ингл.). Museum of Hoaxes. Дата обращения: 23 август 2023. Архивировано 20 август 2020 года.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Самые резонансные первоапрельские розыгрыши СМИ. ТАСС (1 апрель 2019). Дата обращения: 30 август 2023.
  20. ↑ Хаметшина Н. 1 Апреля в Германии: как шутят немцы. Deutsch Online (30 март 2023). Дата обращения: 30 август 2023.
  21. ↑ Ковалев В. А. Игра на престоле: ритуалы власти в Средние века и современная культура // Vox medii aevi. — 2018. — № 1. — DOI:10.24411/2587-6619-2018-00001.
  22. ↑ День смеха. РИА Новости (1 апрель 2020). Дата обращения: 30 август 2023.
  23. ↑ 23,0 23,1 Дню смеха 300 лет. Вечерняя Москва (1 апрель 2003). Дата обращения: 30 август 2023. Архивировано 25 май 2022 года.
  24. ↑ Екатерина II и Г. А. Потёмкин. Личная переписка 1769—1791. — М.: Наука, 1997. — № 390.
  25. ↑ А.С. Пушкин. Письма. Дельвигу А. А. Русская Виртуальная Библиотека. Дата обращения: 30 август 2023.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Иванова Т. А. «Апреля в первый день обман...» // Избранные труды / Под ред С. А. Авериной. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2004. — С. 261—266. — 324 с. — ISBN 5-8465-0125-7.
  • Шахнович М. И. Приметы верные и суеверные. Атеистические очерки народного знания и бытового суеверия. — Л.: Лениздат, 1984. — 190 с.
  • Юдин В. Н. Дни величальные : страницы народного христианского календаря. — Саратов: Приволжское книжное издательство, 1992. — 320 с.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Көлкө_көнө&oldid=2043068 ҡабул ителгән