Көн
Көн — Ҡояш сығыуҙан байыуға тиклемге ваҡыт арауығы. Шулай уҡ «көн» һүҙе «тәүлек» һүҙе синонимы булараҡ ҡулланыла.
Ҡайһы бер фин-уғыр телдәрендә, мәҫәлән, мари телендә, көн һәм Ҡояш төшөнсәләре бер үк һүҙ менән билдәләнә[1].
Көндөң оҙонлоғо күҙәтеү пунктының географик киңлегенә һәм йылдың миҙгеленә бәйле. Йыл дауамында көн оҙонлоғоноң үҙгәреүе Ер экваторы яҫылығының эклиптика яҫылығына ҡарата ауышлығы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, ул яҡынса 23,4°тәшкил итә. Ерҙең Ҡояш тирәләй йыллыҡ хәрәкәте ваҡытында Ҡояштың күренгән урыны күк сфераһының көньяҡ ярымшарынан төньяҡҡа күсә һәм, шуға ярашлы, Ҡояштың горизонттан төшкө бейеклеге үҙгәрә.
Төньяҡ ярымшарҙа иң ҡыҫҡа көн — ҡышҡы ҡояш торошо көнө, иң оҙон — йәйге ҡояш торошо көнө, яҙғы һәм көҙгө көн менән төн тигеҙлеге булғанда көн менән төн оҙонлоғо тигеҙ.
Поляр түңәрәктәр сиктәрендә йәйге осорҙа көндөң оҙонлоғо тәүлектән ашыу, был күренеш «поляр көн» тип атала. Поляр көндөң оҙонлоғо Ер полюстарында максималь һәм алты айҙан ашыу тәшкил итә (Төньяҡ полюста яҡынса 18 марттан 26 сентябргә тиклем).
Рәсәйҙә 1920-се йылдар башына тиклем «көн» һүҙе тәүлектең ваҡытын аныҡлау өсөн рәсми өҫтәмә була. Мәҫәлән, 1921 йылда «Гудок» гәзитендә баҫылған пассажир поездары хәрәкәте расписаниеһында[2][3] Мәскәүҙән китеү сәғәттәре күрһәтелгән (көндөҙгө поездар өсөн сикле ҡиммәттәр килтерелгән, ваҡыт күрһәтеү форматы һаҡланған): көндөҙгө сәғәт 12:00-дән көндөҙгө сәғәт 5:45-кә тиклем, йәғни сәғәт 12:00-дән сәғәт 17:45-кә тиклем.
| Ҡояш торошо һәм көн менән төн тигеҙләнеше даталары һәм ваҡыты UTC-0 ваҡыты буйынса | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| год | Яҙғы көн менән төн тигеҙлеге Март[4] |
Йәйге көн торошо Июнь[5] |
Көҙгә көн менән төн тигеҙлеге Сентябрь[6] |
Ҡышҡы көн торошо Декабрь[7] | ||||
| число | ваҡыт | число | ваҡыт | число | ваҡыт | число | ваҡыт | |
| 2010 | 20 | 17:32:13 | 21 | 11:28:25 | 23 | 03:09:02 | 21 | 23:38:28 |
| 2011 | 20 | 23:21:44 | 21 | 17:16:30 | 23 | 09:04:38 | 22 | 05:30:03 |
| 2012 | 20 | 05:14:25 | 20 | 23:09:49 | 22 | 14:49:59 | 21 | 11:12:37 |
| 2013 | 20 | 11:02:55 | 21 | 05:04:57 | 22 | 20:44:08 | 21 | 17:11:00 |
| 2014 | 20 | 16:57:05 | 21 | 10:51:14 | 23 | 02:29:05 | 21 | 23:03:01 |
| 2015 | 20 | 22:45:09 | 21 | 16:38:55 | 23 | 08:20:33 | 22 | 04:48:57 |
| 2016 | 20 | 04:30:11 | 20 | 22:34:11 | 22 | 14:21:07 | 21 | 10:44:10 |
| 2017 | 20 | 10:28:38 | 21 | 04:24:09 | 22 | 20:02:48 | 21 | 16:28:57 |
| 2018 | 20 | 16:15:27 | 21 | 10:07:18 | 23 | 01:54:05 | 21 | 22:23:44 |
| 2019 | 20 | 21:58:25 | 21 | 15:54:14 | 23 | 07:50:10 | 22 | 04:19:25 |
| 2020 | 20 | 03:50:36 | 20 | 21:44:40 | 22 | 13:31:38 | 21 | 10:02:19 |
| 2021 | 20 | 09:37:27 | 21 | 03:32:08 | 22 | 19:21:03 | 21 | 15:59:16 |
| 2022 | 20 | 15:33:23 | 21 | 09:13:49 | 23 | 01:03:40 | 21 | 21:48:10 |
| 2023 | 20 | 21:24:24 | 21 | 14:57:47 | 23 | 06:49:56 | 22 | 03:27:19 |
| 2024 | 20 | 03:06:21 | 20 | 20:50:56 | 22 | 12:43:36 | 21 | 09:20:30 |
| 2025 | 20 | 09:01:25 | 21 | 02:42:11 | 22 | 18:19:16 | 21 | 15:03:01 |
| 2026 | 20 | 14:45:53 | 21 | 08:24:26 | 23 | 00:05:08 | 21 | 20:50:09 |
| 2027 | 20 | 20:24:36 | 21 | 14:10:45 | 23 | 06:01:38 | 22 | 02:42:04 |
| 2028 | 20 | 02:17:02 | 20 | 20:01:54 | 22 | 11:45:12 | 21 | 08:19:33 |
| 2029 | 20 | 08:01:52 | 21 | 01:48:11 | 22 | 17:38:23 | 21 | 14:13:59 |
| 2030 | 20 | 13:51:58 | 21 | 07:31:11 | 22 | 23:26:46 | 21 | 20:09:30 |
| 2031 | 20 | 19:40:51 | 21 | 13:17:00 | 23 | 05:15:10 | 22 | 01:55:25 |
| 2032 | 20 | 01:21:45 | 20 | 19:08:38 | 22 | 11:10:44 | 21 | 07:55:48 |
| 2033 | 20 | 07:22:35 | 21 | 01:00:59 | 22 | 16:51:31 | 21 | 13:45:51 |
| 2034 | 20 | 13:17:20 | 21 | 06:44:02 | 22 | 22:39:25 | 21 | 19:33:50 |
| 2035 | 20 | 19:02:34 | 21 | 12:32:58 | 23 | 04:38:46 | 22 | 01:30:42 |
| 2036 | 20 | 01:02:40 | 20 | 18:32:03 | 22 | 10:23:09 | 21 | 07:12:42 |
| 2037 | 20 | 06:50:05 | 21 | 00:22:16 | 22 | 16:12:54 | 21 | 13:07:33 |
| 2038 | 20 | 12:40:27 | 21 | 06:09:12 | 22 | 22:02:05 | 21 | 19:02:08 |
| 2039 | 20 | 18:31:50 | 21 | 11:57:14 | 23 | 03:49:25 | 22 | 00:40:23 |
| 2040 | 20 | 00:11:29 | 20 | 17:46:11 | 22 | 09:44:43 | 21 | 06:32:38 |
| 2041 | 20 | 06:06:36 | 20 | 23:35:39 | 22 | 15:26:21 | 21 | 12:18:07 |
| 2042 | 20 | 11:53:06 | 21 | 05:15:38 | 22 | 21:11:20 | 21 | 18:03:51 |
| 2043 | 20 | 17:27:34 | 21 | 10:58:09 | 23 | 03:06:43 | 22 | 00:01:01 |
| 2044 | 19 | 23:20:20 | 20 | 16:50:55 | 22 | 08:47:39 | 21 | 05:43:22 |
| 2045 | 20 | 05:07:24 | 20 | 22:33:41 | 22 | 14:32:42 | 21 | 11:34:54 |
| 2046 | 20 | 10:57:38 | 21 | 04:14:26 | 22 | 20:21:31 | 21 | 17:28:16 |
| 2047 | 20 | 16:52:26 | 21 | 10:03:16 | 23 | 02:07:52 | 21 | 23:07:01 |
| 2048 | 19 | 22:33:37 | 20 | 15:53:43 | 22 | 08:00:26 | 21 | 05:02:03 |
| 2049 | 20 | 04:28:24 | 20 | 21:47:06 | 22 | 13:42:24 | 21 | 10:51:57 |
| 2050 | 20 | 10:19:22 | 21 | 03:32:48 | 22 | 19:28:18 | 21 | 16:38:29 |
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
- ↑ Игушев Е. А. К вопросу о становлении наименований отвлечённой лексики в современных финно-угорских языках. // Вестник Югорского государственного университета, 2009. Вып. 1 (12). — С. 19—22. Дата обращения: 17 апрель 2019. Архивировано из оригинала 17 апрель 2019 года.
- ↑ Расписание пассажирских поездов пригородного движения Московского узла. Газета «Гудок» от 26.11.1921
- ↑ Расписание пассажирских поездов дальнего следования Московского узла. Газета «Гудок» от 27.11.1921
- ↑ Équinoxe de printemps entre 1583 et 2999 (фр.). Дата обращения: 26 сентябрь 2022.
- ↑ Solstice d’été de 1583 à 2999 (фр.). Дата обращения: 26 сентябрь 2022.
- ↑ Équinoxe d’automne de 1583 à 2999 (фр.). Дата обращения: 26 сентябрь 2022.
- ↑ Solstice d’hiver (фр.). Дата обращения: 26 сентябрь 2022.