Лхаса

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Лхаса
ҡыт. 拉萨
тиб. ལྷ་ས་
Коллаж
Почта индексы 850000
Закондар сығарыу органы Q106704936?[1]
Рәсми атамаһы ҡыт. 拉萨市
тиб. ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར།
Майҙаны
  • 29 634,01 км²
Телгә алынған хеҙмәттәр Civilization V[d]
Урынлашыу картаһы
Файл:Lhasa from Potala.JPG
Сәғәт бүлкәте UTC+8:00[d]
Административ үҙәге Тибетский автономный район[d]
Рәсми сайт lasa.gov.cn
Урындағы телефон коды 891
Халыҡ һаны
Дәүләт
Административ-территориаль берәмек Тибетский автономный район[d]
Нигеҙләү датаһы 633
Категория для видов элемента Category:Views of Lhasa[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 4200 ± 1 метр
Туғандаш ҡала Бейт-Шемеш[d] и Элиста
Административ рәүештә бүленә Чэнгуань (Лхаса)[d], Лхюнджуб[d], Дамшунг[d], Ньемо[d], Чюшю[d], Дёлунгдечен[d], Дагдзе[d] и Мэджокунггар[d]
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Лхаса (l̥ásə, тиб. әйтелә, ҡыт. трад. 拉薩, упр. 拉萨, пиньинь: Lāsà) — Ҡытай Халыҡ Республикаһының Тибет автономиялы районында ҡала округы, бойондороҡһоҙ Тибет хөкүмәтенең элекке баш ҡалаһы. Лхаса ҡала округының хәҙерге Чэнгуань районы. Лхаса шулай уҡ Далай-ламаның традицион резиденцияһы булып тора. Тибет теленән «лхаса» тәржемәлә һүҙмә-һүҙ «аллалар урыны» тигәнде аңлата.

Лха́са әйтелеше боронғо тибет теленә буйһона[3] (хәҙерге телдә хлас тип әйтелә.[4][5]; баҫым икенсе ижеккә төшә[3]), Ласа́ — ҡытай (拉萨 Lāsà)[6] һәм инглиз (Lhasa — «h» әйтелмәй) телдәрендә.

Географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лхаса Лхаса үҙәнендә ята, үҙән буйындағы тауҙар 5500 метрлыҡ бейеклеккә һәм унан да юғары күтәрелә.

Ҡала биләмәһе аша Кьи-чу йылғаһа аға, ул Брахмапутра йылғаһының ҡушылдығы.

Климаты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лхаса ҡалаһында ҙур тәүлек температура тирбәлеше менән тау климаты. Көндөҙ йылы, төндә — һалҡын. Ҡала өсөн йыл дауамында юғары ҡояш радиацияһы хас.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C 6,9 9,0 12,1 15,6 19,3 22,7 22,1 21,1 19,7 16,3 11,2 7,7 15,3
Уртаса температура, °C −2,1 1,1 4,6 8,1 11,9 15,5 15,3 14,5 12,8 8,1 2,2 −1,7 7,6
Уртаса минимум, °C −10,1 −6,8 −3 0,9 5,0 9,3 10,1 9,4 7,5 1,3 −4,9 −9 0,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм 0,5 0,7 2,0 5,2 26,6 72,3 119,4 122,6 58,3 10,2 1,7 1,0 420,5
Сығанаҡ: Гонконгская обсерватория
Ҡояш балҡышы, бер айға сәғәттә[7].
Ай Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Ҡояш балҡышы, сәғ. 257 229 245 249 279 261 226 226 237 282 267 264 3022

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Легендалар буйынса, VII быуаттың беренсе яртыһында йәшәгән Тибеттың икенсе императоры Тибет Сонгцэн Гампо (Srong-brtsan Sgam-po), Лхасаны үҙенең баш ҡалаһы яһай. Әммә ул ваҡыттағы документтар, Тибет баш ҡалаһының һәр ваҡыт күсенеүе тураһында һөйләй. Ҡаланың үҙәгендә шул саҡта Джоканг монастыры төҙөлгән булған, ул әле лә Лхасала хаж ҡылыу урыны булып ҡала.

XV быуатта Цонкала ламаһы һәм уның уҡыусылары эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә гелуг мәктәбенең өс эре монастыры барлыҡҡа килгәндән һуң ҡала ныҡ үҫешә башлай. Был Ганден (Dga'-ldan), Сера (Se-ra) һәм Дрепунг ('Bras-spung) монастырҙары.

Далай-лама V Лобсанг Гьяцо (Blo-bzang-rgya-mtsho) (1617—1682), Тибетты буйһондора һәм Лхасаға үҙенең административ үҙәген күсерә. Һуңынан ул Потало һарайын төҙөй башлай, төҙөлөш уның вафатынан һуң бер нисә йылдан һуң тамамлана. Ошо ваҡыттан Лхаса Тибеттың тулы хоҡуҡлы сәйәси баш ҡалаһы була.

Лхавзан-хан, хошуттар ҡәбиләһе башлығы (ойраттарға ҡараған), 1705 йылда Лхасаны баҫып ала. Тибет халҡы ярҙам һорап затлы Чоростар ырыуынан Ойрат ханлығы башлығына (Джунгар ханлығы) мөрәжәғәт итә, ул Цэрин Дхондуп етәкселеге аҫтында алты меңлек ғәскәр ебәрә, ул Лхавзан хандың ғәскәрен ҡыйрата һәм 1717 йылда Лхасаны яулап ала.

Европалылар Лхасаға һирәк үтеп инә. 1951 йылға ҡаланың яртыһы монахтарҙан тора, дөйөм халыҡ һаны 25 000 самаһы кеше тәшкил итә. Өҫтәмә 15 мең самаһы кеше тирә-яҡ монастырҙарҙа йәшәгән.

1960 йылда Тибеттың административ ҡоролошо дөйөм ҡытай рәүешенә үҙгәртелә. Лхаса ҡала округы ойошторола, унда элекке Лхаса ҡалаһы Чэнгуань районы булып китә, бынан тыш округ составына 7 өйәҙ инә; 1964 йылда Лхаса ҡала округы составына Нгари Махсус районы биләмәһенең өлөшө тапшырыла, һөҙөмтәлә Лхаса ҡала округында өйәҙҙәр һаны 11-гә етә.

Административ-территориаль бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Карта # Исеме Ҡытайса атамаһы Пиньинь Тибет исеме Вайли Халҡы (2003) Майҙаны (км²) Халыҡ тығыҙлығы (/км²)
Lhasa mcp.png
Ҡала
1 Чэнгуань районы 城关区 Chéngguān qū ཁྲིན་ཀོན་ཆུས་ chus khrin kon 140,000 525 267
Өйәҙ ауылы
2 Лхюнджуб өйәҙе 林周县 Línzhōu xiàn ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་ grub lhun rdzong 60,000 4,100 14
3 Дамшунг өйәҙе 当雄县 Dāngxióng xiàn འདམ་གཞུང་རྫོང rdzong gzhung dam 40,000 10,234 4
4 Ньемо өйәҙе 尼木县 Nímù xiàn སྙེ་མོ་རྫོང་ rdzong snye mo 30,000 3,266 9
5 Чюшю өйәҙе 曲水县 Qūshuǐ xiàn ཆུ་ཤུར་རྫོང་ rdzong chu shur 30,000 1,624 18
6 Делунгдечный өйәҙе 堆龙德庆县 Duīlóngdéqìng xiàn སྟོད་ལུང་བདེ་ཆེན་རྫོང་ stod lung bde rdzong chen 40,000 2,672 15
7 Дагдзе өйәҙе 达孜县 Dázī xiàn སྟག་རྩེ་རྫོང་ rdzong stag rtse 30,000 1,361 22
8 Мэджокунггар өйәҙе 墨竹工卡县 Mòzhúgōngkǎ xiàn མལ་གྲོ་གུང་དཀར་རྫོང་ gro rdzong gung dkar mal 40,000 5,492 7

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тибет үҙәне
Монах Бичуриндың (Иакинф) Лхасаның рәсәй картаһы
Бархор майҙаны, сауҙа рәттәре һәм ғибәҙәт урындары
Джоканг монастырының бер башняһы

Әлеге ваҡытта иҡтисадында туризм индустрияһы ҙур әһәмиәткә эйә. Туристарҙы уникаль Потала һарайы, ғибәҙәтханалар һәм үҙенсәлекле тәбиғәт йәлеп итә.

Лхасаның аҫаба халҡы традицион игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнә. Лхаса шулай уҡ урындағы кәсептәрҙең ҙур баҙары булып тора. Күп йылдар Лхасаның тирә-яҡтарында химия һәм автомобилдәр заводы эшләгән; уларҙың алыҫта урынлашыуы тирә-яҡ мөхитте минималь бысрата, әммә һуңғы ваҡыттарҙа хәл үҙгәрә. Алыҫ түгел ерҙәрҙә баҡыр, ҡурғаш һәм цинк сығарыла.

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Чэнгуань районы халҡы 250 мең кеше самаһы тәшкил итә, ә Лхаса ҡалаһы округының дөйөм халҡы — 521 мең, шул иҫәпкә мигранттар инә. Мигранттар 100 мең кеше тәшкил итә.

2000 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса халыҡтың 81,6 % этник тибетлылар тәшкил итә. Был иҫәпкә һалдаттар һәм рәсми булмаған мигранттар инмәй, мигранттарҙың күпселеге ҡытайҙар. Тибет хөкүмәте баһалары буйынса Лхаса ҡалаһында ҡыуылған этник тибетлылар аҙсылыҡты тәшкил итә.

Һуңғы ваҡытта Ҡытай иҡтисады либералләштереү үтә, шулай уҡ урындағы иҡтисадты әүҙемләштереп, байтаҡ ҡытайҙар Лхаса эргәһендә төпләнә.

Мәҙәниәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лхасаның тарихи ҡомартҡылары донъя мәҙәниәте өсөн ҙур әһәмиәткә эйә. Был, һис шикһеҙ, Потал һарайы, Джокангтың үҙәк ғибәҙәтханаһы, Дрепунг, Сера һәм Ганден монастырҙары, Далай-ламаның йәйге һарайы Норбулинка, тибет архитектураһы стилендәге уникаль мәсет, Баркхор тарихи урамы һәм башҡа иҫтәлекле урындар.

Әммә күп мәҙәниәт ҡомартҡылары мәҙәни революция алдынан һәм уның ваҡытында зыян күрә.

Лхасала хаж ҡылыусыларға изге урындарҙы урап үтеү йолаһы өсөн өс түңәрәк маршрут бар, был Джоканг ғибәҙәтханаһында Нангкор циклы, иҫке ҡала буйлап Джоканг ғибәҙәтханаһы менән кварталды һәм бөтә ҡала тирәләй Лингкорҙың тышҡы әйләнәһен үҙ эсенә алған Баркхор урау урамы. Хаж ҡылыусылар өҫтәмә Потал һарайын урап үтәләр. Урап үткәндә хаж ҡылыусылар төрлө йолалар башҡара. Ҡаланы модернизациялағандан һуң Лингкор тышҡы әйләнәһе ҡулланыуҙан туҡтатыла.

Туризмы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Рәсми мәғлүмәттәр буйынса. 2004 йылда Тибетҡа 1,1 миллион турист килгән. Ҡытай хөкүмәте 2020 йылға килеүсе туристар һанын 20 миллионға арттырыуҙы күҙаллай, туристарҙың күп һанын ҡытайҙар тәшкил итәсәк. Тибет автономияһын киңәйтеү яҡлыларҙың фекеренсә, туристарҙың үтә артыҡ һаны уникаль тибет мәҙәниәте өсөн һәләкәтле эҙемтәләргә килтерәсәк.

Транспорты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡаланы 62 км алыҫлыҡта урынлашҡан Гонгтар аэропорты хеҙмәтләндерә.

2005 йылдың октябрендә Лхасаға тиклем 1080-километрлыҡ Цинхай тимер юлы төҙөлөшө тамамлана, 2006 йылда унда пассажирҙар бәйләнеше башлана. Ҡалала был магистралдең эре тимер юл станцияһы урынлашҡан.

Лхасанан көн һайын өс поезд китә. Бара торған Z21 поезы Көнбайыш Пекиндан ҡуҙғала, юлға 40 сәғәт 30 мин. ваҡыт китә. Пекиндан китеү ваҡыты 20:00, Лхасаға килеү ваҡыты — 12:30, билет хаҡы 360 юань тора (ултырыу урыны), 763 юань— ҡаты вагонда йоҡлау урыны һәм 1186 юань — йомшаҡ вагонда йоҡлау урыны. Лхасанан кирегә Z22 поезы 15:30 сәғәттә ҡуҙғала һәм Пекинға 08:20 сәғәттә килә (юлда ваҡыт 40 сәғәт 50 мин). Шулай уҡ Чэнду, Чунцин, Гуанчжоу, Ланьчжоу һәм Синин ҡалаларынан поездар бар. Был тарссала бейеклектәрҙең ҙур айырмалығы арҡаһында пассажирҙарҙың тау ауырыуы менән ауырыу хәүефе бар. Профилактика өсөн вагондар өҫтәлмә кислород елләтеүе менән тәьмин ителгән, ә пассажирҙар шәхси кислород маскаһы һорап ала[8].

2014 йылда Тибет төпкөлөнә тиклем алып барыусы Лхаса — Шигадзе тимер юлы асыла. Z8801 поезы Лхасанан 08:30 сәғәттә ҡуҙғала һәм Шигацзеға 11:25 сәғәттә килә, Z8803 поезы 15:20 ҡуҙғала һәм 17:59 сәғәттә килә. Билет хаҡы түбән кластарға 40,5 юань. Кирегә поездар: Z8804 Шигацзенан 12:05 сәғәттә китә һәм 14:40 сәғәттә килә, Z8802 18 :21 китә һәм 40:33 килә.

Туғандаш ҡалалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. National Database of Laws and Regulations — 2021.
  2. Седьмая национальная перепись населения КНР
  3. 3,0 3,1
    Рерих Ю. Н. Тибет теле. М., 2001. 38 с.
  4. Иллюхина Т. Читаем по-тибетски. М., 2010, С. 47-48
  5. Комарова И. Н. Тибетское письмо. М., 1995. С. 83-84.
  6. Стрелков А. М. Тибетский дневник. Нижний Новгород, 1999. С. 100
  7. Гонконгская обсерватория 2018 йылдың 10 октябрь көнөндә архивланған.
  8. Train 27, Now Arriving Tibet, in a 'Great Leap West'

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

 2015 йылдың 10 февраль көнөндә архивланған. 
 2021 йылдың 16 ғинуар көнөндә архивланған.
 2013 йылдың 7 ғинуар көнөндә архивланған.
 2015 йылдың 16 февраль көнөндә архивланған.
 2015 йылдың 5 февраль көнөндә архивланған.
 2009 йылдың 12 август көнөндә архивланған.
 2015 йылдың 10 февраль көнөндә архивланған.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]