Пәнжәб теле
| Панджаби | |
|---|---|
 Көнсығыш пәнжәби һәм көнбайыш пәнжәби телдәр картаһы | |
| Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме | ਪੰਜਾਬੀ, پنجابی |
| Илдәр | |
| Регионы | Пенджаб, Харьяна, Дели |
| Рәсми статусы | штат Пенджаб |
| Идара итеүсе ойошма | Department of Languages, Punjab[d] и Punjab Institute of Language, Art, and Culture[d] |
| Был телдә һөйләшеүселәр | |
| Статус | хәүефһеҙ[1] |
| Классификация | |
| Категория | Евразия телдәре |
|
|
| Әлифба | гурмукхи, шахмукхи, деванагари |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 | пан 530 |
| ISO 639-1 | pa |
| ISO 639-2 | pan |
| ISO 639-3 | pan |
| WALS | pan |
| Linguasphere | 59-AAF-e |
| ru:LINGUIST List | panj |
| ABS ASCL | 5207 |
Пәнжәби (пәнжәб теле) йәки көнсығыш пәнжәби (pañjābī; кб.-пандж. ਪੰਜਾਬੀ, көн.-пәндж. پنجابی;(урыҫ телендәге әҙәбиәттә пенджа́би, пенджа́бский язык, панджа́бский язык) — пәнжәбтәр һәм джәттәр теле. Һинд-европа телдәре ғаиләһенең һинд -арий теленә ҡарай. Һиндостандағы бер тел.
Таралыуы һәм һөйләшеүселәр һаны
Тарихи рәүештә Пәнжәб ерҙәре Британия Һиндостанының 1947 йылда икегә бүленеп, Һиндостан һәм Пакистан дәүләттәре барлыҡҡа килеү арҡаһында бүленеп ҡала.Әле Һиндостанда Пәнжәб штаты булһа ла, ул Пакистандыҡы менән бер төбәк булып һаналып ҡала. Шуға ла был төбәк һөйләше Пакистандың көнсығыш өлөшөндә , шулай уҡ Һиндостандың төньяҡ-көнбайыш райондарында таралған (башлыса Пәнжәб штатында, шулай уҡ күрше Харьяна һәм Химачал-Прадеш штаттарында). Һиндостанда 28—29 миллионлап кеше ошо телдә һөйләшә. Пәнжәби телдә һөйләшкән иң ҙур ҡалалар - Амритсар, Чандигарх, Джаландхар, Патиала.
Пакстанда 2008 йылғы халыҡ һанын алыуҙа пәнжәбиҙә 76 млн самаһы кеше һөйләшкәне теркәлгән. Атап әйткәндә, пәнжәб телендә Лахор 86 % кешеһе, ә Исламабадтың 71 % һөйләшә.
Бынан тыш, пәнжәбиҙә һөйләшеүселәр Һиндостан һәм Пакстандан ситтә лә бар.
Пәнжәбиҙә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һанын сығарып булмай, сөнки ҡайһы бер тикшеренеүселәр уны үҙаллы телдәр тип танылған сирайки, догри һәм потхохари телдәренә индерә (Патиалдағы Пәнжәб университеты ).
Пәнжәбиҙә һөйләшеүселәр йәшәгән илдәр исемлеге (кәмей барыу тәртибендә)
| Урын | Ил | һөйләшеүселәр һаны |
|---|---|---|
| 1 |  Пакистан |
76 335 300 |
| 2 |  Һиндостан |
29 109 672 |
| 3 |  Бөйөк Британия |
2 300 000 |
| 4 |  Канада |
1 100 000 |
| 5 |  Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре |
720 000 |
| 6 |  АҠШ |
640 000 |
| 7 |  Сәғүд Ғәрәбстаны |
620 000 |
| 8 |  Гонконг |
260 000 |
| 9 |  Малайзия |
185 000 |
| 10 |  КАР |
140 000 |
| 11 |  Мьянма |
120 000 |
| 12 |  Франция |
90 000 |
| 13 |  Италия |
80 000 |
| 14 |  Таиланд |
75 000 |
| 15 |  Япония |
75 000 |
| 16 |  Маврикий |
70 000 |
| 17 |  Сингапур |
70 000 |
| 18 |  Оман |
68 000 |
| 19 |  Ливия |
65 000 |
| 20 |  Бахрейн |
60 000 |
| 21 |  Кения |
55 000 |
| 22 |  Австралия |
50 000 |
| 23 |  Танзания |
45 000 |
| 24 |  Кувейт |
40 000 |
| 25 |  ФРГ |
35 000 |
Статус
Пәнжәб теле — Пәнжәб штатындағы рәсми тел.
Диалекттар
Пәнжәби стандарт бер нисә диалектҡа бүленә.
- Мәжи диалекты (mājhī) әҙәби пәнжәб теленә нигеҙ итеп алынған. Мәжинең диалект тармаҡтарына амритсари ( Амритсар ҡалаһы райоын), лахаури (Лахор округы) , Сиялкот, Шакаргарх һәм өлөшләтә гужранвал, гурдаспури инә.
- Дөәби диалекты (dōābī) джалландари, хошиарпури һәм капуртхали һөйләштәренә тармаҡлана.
- Мәлвәи диалекты (mālwāī); был диалектта һөйләшкәндә йәшәгән урындар - Фирозпур ҡалаһы районы, Лудхиана, Тава, Дханаула.
Бынан тыш Ю. А. Смирнов традицион классификацияла пәнжәби һәм көнбайыш пәнжәби телдәренең стандарт диалекттары менән берлектә ҡаралған башҡа диалекттарын да килтерә:
- Пөвәди йәки пүәди диалект (pōwādhī; Банджара районы, Сархинда, Эвама, Раджпура, Кхарара, Рупара, Курали).
- Рәтһи диалекты (rāṭhī).
- Бһаттиани диалекты (bhaṭṭiānī; Фирозпура районы)[7]
Яҙмаһы
Пәнжәб теле башта үҙенсәлекле лахнда яҙмаһы менән файҙаланған. XVI быуатта яңы төр яҙма — гурмукхи килеп сыҡҡан, уны сикхылар үҙҙәренең дине өсөн файҙаланған. Гурмукхи тауыш тонын да билдәләй, хәреф-ижек менән яҙыла, Һиндостанда таралған. Пакстанда — шахмукхи яҙмаһы.
Лингвистик характеристикаһы
Фонетика
Дүрт тоны бар: тигеҙ, күтәрелә барған, фарингаланған төшөп барыусы һәм саф төшөп барыусы, улар һүҙҙең мәғәнәһен айырырға мөмкинлек бирә, грамматик роль дә үтәй. Тондар телдең электән килгән үҙенсәлеге түгел, һәм башҡа арий телдәрендә осрамай; улар һуҙынҡы өндәрҙең төрлө тартынҡылар менән нисек әйтелеүенә ҡарап уйлап сығарылған. Пәнжәби — флектив-аналитик тел.
| Алғы | Көсөргәнешһеҙ алғы | Урта | Көсөргәнешһеҙ артҡы | Артҡы | |
|---|---|---|---|---|---|
| Өҫкө. | ī /iː/ | ū /u/ | |||
| Урта-өҫкө | ē /eː/ | i /ɪ/ | u /ʊ/ | ō /oː/ | |
| Урта | a /ə/ | ||||
| Урта-аҫҡы | e /ɛː/ | o /ɔː/ | |||
| Аҫҡы | ā /aː/ |
| Ирен | Ирен-теш | Теш | Альвеоляр | Ретрофлекс | Постаьвеоляр,/ Палаталь |
Веляр | Глотталь | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Шартлаулы | p /p/ ph /pʰ/ |
b /b/ | t /t̪/ th /t̪ʰ/ |
d /d̪/ | ṭ /ʈ/ ṭh /ʈʰ/ |
ḍ /ɖ/ | k /k/ kh /kʰ/ |
g /g/ | ||||||||
| Аффрикат | c /tʃ/ ch /tʃʰ/ |
j /dʒ/ | ||||||||||||||
| Носовые | m /m/ | n /n/ | ṇ /ɳ/ | ñ /ɲ/ | ṅ /ŋ/ | |||||||||||
| Фрикатив | f /f/ | s /s/ | z /z/ | ś /ʃ/ | x /x/ | ġ /ɣ/ | h /h/ | |||||||||
| Бер баҫымлы | r /ɾ/ | ṛ /ɽ/ | ||||||||||||||
| Аппроксимант | v /ʋ/ | y /j/ | ||||||||||||||
| Латераль аппроксимант | l /l/ | ḷ /ɭ/ | ||||||||||||||
Морфология
Грамматик үҙенсәлектәре: үҫешкән килештәр системаһы, ҡайһы бер сифаттар родтар буйынса предикатив функцияла ғына, субъект, ситләтелгән-объект һәм реляцион торошҡа ҡарап үҙгәрә. Пәнжәбинең иң боронғо ҡомартҡыһы — сикхиларҙың XII-XVII быуаттар ҙа яҙылған изге китаптары «Гуру Грантх Сәхиб (Адигрантх)» (йәки «Грантх Сәхиб»).
Синтаксис
Пәнжәбиҙә һүҙҙәрҙең стандарт тәртибе — субъект-объект-ҡылым[8]. Һүҙҙәр араһындағы бәйләнештәрҙе билдәләү өсөн бәйләүестәр файҙаланыла[9].
Иҫкәрмәләр
- ↑ Атлас языков ЮНЕСКО
- ↑ CCI defers approval of census results until elections (ингл.) — 2018.
- ↑ Stuart-Smith J., Cortina-Borja M. A law unto themselves? (ингл.): An acoustic phonetic study of 'tonal' consonants in British Punjabi // Laws and Rules in Indo-European / P. Probert, A. Willi — OUP, 2012. — P. 61—83. — ISBN 978-0-19-100800-9 — doi:10.1093/ACPROF:OSO/9780199609925.001.0001
- ↑ Atamjit ਮੁੰਗੂ ਕਾਮਰੇਡ — Чандигарх: Lokgeet Parkashan, 2010. — ISBN 978-93-5017-039-7
- ↑ Kaur B. Malay borrowings in the Punjabi language (ингл.) — 1999.
- ↑ https://m.tribuneindia.com/news/punjab/12-5-crore-people-are-speaking-punjabi-worldwide-today-220786
- ↑ Смирнов Ю.А. Грамматика языка Панджаби. — М.: Наука, ГРВЛ, 1976. — С. 10-14.
- ↑ Gill, Harjeet Singh and Gleason Jr, Henry A. (1969). A Reference Grammar of Panjabi. Patiala: Department of Linguistics, Punjabi University
- ↑ Wals.info
Әҙәбиәт
- Смирнов Ю.А. Грамматика языка панджаби. — М.: Наука, ГРВЛ, 1976. — 479 с.
- Смирнов Ю.А. Язык ленди. — М.: Наука, ГРВЛ, 1970. — 195 с.
- Смирнов Ю. А., Обнаружение четвёртого тона в языке панджаби и фарингализованного характера другого, известного тона, «Уч. зап. Гос. института международных отношений», 1971, в. 7.
- Gill Н. S., Gleason Н. A. A reference grammar of Panjabi. — Hartford, 1963.
- Duni Chandra. Pañjãbï bhãshã dã wiãkarana. — Chandigarth, 1964.
- Smirnov U. A. The composite sentence Main problems. — Chandigarh, 1966.
- Smirnov U. A. Panjabi Kosh. v. 1—4. — Patiala, 1955—67.
Һылтанмалар
- Punjab and Punjabi (на панджаби)
- Panjabi learning resources
- Грамматика, словари, алфавит 2009 йылдың 10 июль көнөндә архивланған.
- Уроки панджаби (англ. яз)
Һүҙлектәр
- English to Punjabi Dictionary
- Конвертация с панджаби на английский
- Online translator English to Punjabi, or vice-versa 2009 йылдың 15 март көнөндә архивланған.
- Punjabi Dictionary (Gurmukhi)
- Free Windows based Punjabi->English->Punjabi dictionary 2009 йылдың 1 май көнөндә архивланған.
- Онлайн-словарь 2009 йылдың 8 июль көнөндә архивланған.
Софт
- Помощь с транслитерацией 2006 йылдың 11 ғинуар көнөндә архивланған.
- Программа для набора индийских языков
- Виртуальная клавиатура
- Punjabi Software, Punjabi Language DVD, Punjabi Keyboard, Punjabi Magnetic, Alphabets, Punjabi Language and Grammar Books 2016 йылдың 4 ноябрь көнөндә архивланған.