Бөркөт менән һунар итеү

Улгияла бөркөт менән ҡаҙаҡ һунарсылары (Монголия, 2011)

Бөркөт менән һунар — Ыласын менән һунар итеүҙең традицион формаһы, ул бөтә Евразия далаларында осрай һәм ҡаҙаҡтар һәм ҡырғыҙҙар тарафынан башҡарыла. Был һөнәрҙе улар заманса Ҡаҙағстан һәм Ҡырғыҙстан биләмәләрендә генә түгел, ә шулай уҡ Баян-Улгийҙа (Монголия) һәм Синьцзянда (Ҡытай) ла һаҡлап ҡалған. Был төрки халыҡтарҙың иң билдәле һунар ысулы — бөркөттәр менән аулау, шулай ҙа улар башҡа ҡоштарҙы ла ҡуллана: Ҡор ҡарсығаһы, Сапсан, Балабан һәм башҡалар. Ҡаҙағстан хөкүмәте ҡаҙаҡ һунарсыларының тарихи тыуған еренә — Ҡаҙағстанға ҡайтыуын дәртләндерергә тырышһа ла, ҡаҙаҡ һунарсыларының күпселеге Монголияла ҡалырға өҫтөнлөк биргән.

Терминология

Ҡаҙаҡ һәм ҡырғыҙ телдәрендә йыртҡыс ҡоштар менән һунар итеүсе кешеләр өсөн дөйөм терминдар, шулай уҡ айырым бөркөт менән һунар итеүсе һунарсылар өсөн айырым атамалар бар.

Ҡаҙаҡ телендә «құсбегі» һәм «саятшы» термины һаҡмарсы һунары менән шөғөлләнгәндәрҙең дөйөм атамаһы. «Құсбегі» һүҙе «ҡош» (құс) һәм «бек» (лорд) һүҙҙәренән килеп сыҡҡан һәм «ҡош хакимы» тигәнде аңлата. Боронғо төрки телендә «ҡош-беги» шулай уҡ хандарҙың иң хөрмәтле кәңәшселәренең титулы булған һәм һаҡмарсы һунарсыһының юғары дәрәжәһен, ханға яҡынлығын күрһәткән. «Саятшы» һүҙе «саят» (бөркөт) һүҙенән һәм төрки телдәрҙә һөнәр-эшмәкәрлекте аңлатҡан «-шы» аффиксынан яһалған. Нәҡ бөркөт менән һунар итеүсе ҡаҙаҡтар «бүркітші» тип атала, был «бүркіт» («бөркөт») һүҙенән барлыҡҡа килгән. Ҡор ҡарсығаһы ҡулланған һунарсы «қаршығашы» тип атала, был һүҙ «қаршыға» («Ҡор ҡарсығаһы») һүҙенән килеп сыҡҡан.

Ҡырғыҙ телендә бөркөт һунарсыһы өсөн дөйөм атама «münüshkör». Нәҡ бөркөт менән һунар иткән кеше «bürkütchü» тип йөрөтөлә, был «bürküt» (бөркөт, «алтын бөркөт») һүҙенән алынған.

Тарих

Кидан (ҡатайҙар)

936—945 йылдарҙа кидандар (йәки ҡатайҙар) — боронғо күсмә халыҡ, Маньчжуриянан килеп, хәҙерге Эске Монголия, Монголия һәм Манжурия биләмәләрендә йәшәгән — Ҡытайҙың төньяҡ өлөшөн яулап ала. 960 йылда Ҡытай Сун империяһы династияһы тарафынан буйһондорола. Ләкин Сун династияһы хакимдарының тәүге көндәренән үк ҡытайлашҡан кидан халҡын тулыһынса контролдә тотоу мөмкин булмай. Сун династияһы хакимлығы дәүерендә, яҡынса өс йөҙ йыл дауамында, улар ҡитан халҡына түләп (йәки бүләк итеп), был күсмә халыҡтың Сун империяһының яңы ерҙәрен баҫып алыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан.

Кидан халҡының күп өлөшө ҡытай мәҙәниәтенә яраҡлашҡан булһа ла, улар күсмә ата-бабаларының күп кенә ғөрөф-ғәҙәттәрен, шул иҫәптән ыласын менән һунар итеүҙе лә һаҡлап ҡалған. Ул дәүерҙең һунар күренештәре һәм уның тасуирламалары беҙҙең көндәргәсә һаҡланған.

Джүрджәндәр

Джүрджәндәрҙең (Jurchen) күп ырыуҙары «хай-дон-кин» (hai dong qing) тип аталған йыртҡыс ҡош менән һунар иткән. Кидан ырыуҙары йыш ҡына был һунарсы ыласынды эләктереп, уны үҙҙәренә буйһондорорға тырышҡан, ләкин был ғәмәлдәр ғәҙәттә уңышһыҙлыҡҡа осраған («ҡитандар файҙаһына түгел»). Ҡайһы бер мәғлүмәттәргә ярашлы, джүрджәндәр хатта кидандарға ҡаршы ихтилал йәки һуғыш та башлап ебәргән: конфликттың сәбәбе тап шул хай-дон-кин ҡоштары булған; джүрджәндәр үҙҙәренең ҡоштарын кире ҡайтарырға өлгәшкән.

Ҡаҙаҡтар

СССР һәм коммунистик хакимлыҡ осоронда күп ҡаҙаҡтар күрше Монголияға ҡасҡан: улар, башлыса, Баян-Өлгий аймағына урынлашҡан һәм үҙҙәре менән бөркөт менән һунар итеү традицияларын алып килгән. Хәҙерге көндә лә Монголияның көнбайышында, Алтай тауҙарында урынлашҡан Баян-Өлгий аймағында бер нисә йөҙ һунарсы бар. Уларҙың йолаларында ыласын менән ат өҫтөндә һунар итеү ҙә бар: улар, башлыса, ҡыҙыл төлкөләргә һәм ҡарһаҡ төлкөләренә һунар итә. Шулай уҡ бөркөттәрҙе ҡышҡы һыуыҡ осорҙа, ап-аҡ ҡар япмаһында сағыу төҫлө төлкөләрҙе еңелерәк табыу өсөн ҡулланалар.

Һәр йыл октябрь айында үткән «Алтын бөркөт» фестивалендә ҡаҙаҡтарҙың һунар йолалары күрһәтелә. Ҡаҙағстан хөкүмәте был традиция менән шөғөлләнгән ҡаҙаҡтарҙы тарихи Ватанына, Ҡаҙағстанға ҡайтарыу өсөн бер нисә тапҡыр тырышып ҡараһа ла, ҡаҙаҡтарҙың күпселеге Монголияла ҡалыуҙы өҫтөнөрәк күрә.

Ҡырғыҙҙар

1207 йылда Сыңғыҙхандың улы Жучи етәкселегендәге ғәскәрҙәргә ҡырғыҙ күсмә ҡәбиләләре буйһонған. Монгол хакимлығы аҫтында ҡырғыҙҙар үҙҙәренең күсмә мәҙәниәтен һаҡлап ҡалған, шулай уҡ бөркөт менән һунар итеү традицияһын да дауам иткән. Был йолалар тиерлек XXI быуатҡа (1990-сы йылдарға) тиклем һаҡланған. Хәҙерге археологтар Үҙәк Азияла бөркөт менән һунар тарихын б.э. тиклем беренсе (хатта икенсе) мең йыллыҡҡа тиклем эҙләй.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡош сөйөп һунар итеү

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Soma, Takuya. Hunting Arts of Eagle Falconers in the Altai-Kazakhs: Contemporary Operations of Horse-Riding Falconry in Sagsai County, Western Mongolia // Japanese Journal of Human and Animal Relation. — 2013. — Вып. 35. — С. 58–66.
• Nicole Crowder. Hunting with eagles: This 4,000 year-old art is dying out in Mongolia // The Washington Post. — 2015. — 21 август.