Вайнахтар

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Шулай уҡ ҡарағыҙ: нах халыҡтары һәм вайнах
Вайнахтар
Логотип РУВИКИ.Медиа РУВИКИ.Медиа файлдары

Вайнахтар, вейнахтар — XX башында барлыҡҡа килгән[1]хәҙерге Кавказды өйрәнеү ғилемендә Төньяк Кавказда йәшәгән чечендар һәм ингуштарҙың үҙ атамаһы (эндоэтнонимы), нах телдәрендә һөйләшкән халыҡ: Чечня йәки Ичкерия һәм Ингушетия халыҡтары төркөмө.

Шулай уҡ тикшеренеүселәр был атаманы чечендарҙың һәм ингуштарҙың тарихи (урта быуат) ата-бабаларына ла ҡарата: бөтә локаль этнотерриториаль берләшмәләр — «йәмғиәттәр»[~ 1], Был ике халыҡты, һәм ике айырым этносты — хәҙерге ингуштар һәм чечендар этногенезында компонент булып киткән аҡкиндарҙы (үҙ атамаһы аккий) һәм ҡараболаҡтарҙы/орстхойҙарҙы (үҙ атамаһы орстхой) барлыҡҡа килтергән.

Беҙҙең көндәрҙә этнологтар «вайнахтар»/«вейнахтар» атамаһын «нах халыҡтары» яһалма термины менән синонимик рәүештә ҡуллана. Әммә 1970 йылдарҙан башлап, бацбийҙарҙан (үҙ атамаһы бацби) тыш, «вайнах халыҡтары» термины аҫтында ингуш һәм чечендарҙы ғына берләштереү дөрөҫөрәк була башланы.

«Вайнахтар»/«вейнахтар» эндоэтнонимын лингвист ғалимдар ғилми әйләнешкә индерҙе. Әммә беҙҙең көндәрҙә «вайнахтар»/«вейнахтар» исеме был халыҡтар вәкилдәре, айырыуса ингуштар һәм чечендар араһында, ярайһы уҡ киң ҡулланыла.

Терминдың килеп сығышы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Билдәле ғалим-Кавказ белгесе, юрист һәм XIX быуат аҙағы — XX быуат башы мәғрифәтсеһе Бәшир Кәримович Далғат тәүгеләрҙән булып чечен һәм ингуштарҙы дөйөм исем аҫтында берләштерергә тәҡдим итә. Тикшеренеүсенең чечендарҙың нохчий үҙ атамаһы (эндоэтноним) ингуштарға ла тап килә, тип раҫлауы ҡыҙыҡ. Б. К. Далғат билдәләүенсә, галгай һәм ламур ингуш эндоэтнонимдарынан тыш, нохчийҙарҙың (Б. К. Далғат транслитерацияһынса — нахчой) исемен «… бик йыш һәм ҙур теләк менән ингуштар үҙҙәренә ҡарата ҡулланалар, һәм был исемде „чечендар“ тигән һүҙ менән бер рәттән был халыҡтың дөйөм ырыу атамаһы итеп ҡулланырға мөмкин»[2].

Бынан сығып, Б. К. Далғат чечендар һәм ингуштар өсөн — нахчуйҙар тигән дөйөм атама булдырыу тураһында тәҡдим индергән[3], шулай ҙа, ул атама фәнни-публицистик әҙәбиәттә күҙәтелмәй.

Виктор Александрович Шнирельман фекеренсә, «вейнахтар/вайнахтар» термины 1930-сы йылдарҙа булдырылған. Яһалма «вайнах берҙәйлеге» 1960—1980 йылдарҙа чечендар һәм ингуштар араһында әүҙем ҡулланыла[1].

Билдәле ғалим, ингуш алфавитын төҙөгән Мальсагов Заурбек Куразович XX быуат башында үҙенең хеҙмәттрендә билдәләүенсә, чечендар һәм ингуштарҙың рәсмим атамаһы булмаһа ла, Чечняла һәм Ингушетияла халыҡтар берлеген «vajn naxa», йәғни «беҙҙең халыҡ» тип аңлаталар[4].

Дөйөм мәғлүмәт

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вайнахтар Кавказ этнолингвистик ғаиләһенең көнсығыш тармағына ҡарай. Ләкин тарих дауамында вайнах ҡәбиләләре әкренләп бер территорияла йәшәгән башҡа халыҡтар тарафынан йотола барған. Нигеҙҙә Төньяҡ-Көнсығыш Кавказда йәшәүсе ҡайһы бер ҡәбиләләр генә этник планда үҙенсәлеген һаҡлап ҡалған. Нәҡ ошо өлкәлә бөгөн башлыса ингуштар һәм чечендарҙан торған вайнахтар этносы барлыҡҡа килгән дә инде.

Килеп сығыуының легендар версиялары

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Барлыҡ төп вайнах тайптары (нәҫелдәр) уларҙың көньяҡтан күсенеүе һәм һуңынан көнбайыштан көнсығышҡа күсеп ултырыуы тураһында раҫлау бар. Легендаларға ярашлы, Нашх тарихи өлкәһе вайнахтар миграцияһында үткәүел урыны булған[5].

Вайнахтарҙың килеп сығышы тураһында риүәйәттәр варианттары:

  • Вайнахтар — Кавказдың иң боронғо халыҡтарының береһе.[6] Грузин тарихнамә традицияһында шулай уҡ, Кавказ һәм уның ҡустыһы Лек, лезгиндың ата-бабаһы, Төньяҡ Кавказ тауҙарынан Волга йылғаһы тамағына тиклемге кеше йәшәмәгән территорияға күсеп ултырған, тип иҫәпләнә[7].
  • Вайнаховтарҙың бер өлөшө, хәҙерге чечендар, үҙ атамалары — нохчи һүҙен символлаштырған Нашх ауылынан сыҡҡан. XX быуат башына тиклем был ауылда бик күп баҡыр пластинкаларҙан эшләнгән ҙур ҡаҙан булған, тип иҫәпләйҙәр. Унда ысын чечен тейптары һәм тукхумдары атамаһы ырылып яҙылған булған. Мәҫәлән, нәҫел таҙалығы тураһында бәхәс сыҡҡан осраҡта, ҡаҙан үҙенә күрә дәлил булып торған[8].
Ингушетияның һуңғы мәжүси руханийы (жрец) Элмарз-Хаджи Хаутиев[9][10][11][12][13][14][15] тыуасары (праправнучка) менән (Шоани ауылы, Ингушетия, 1921 йыл)

Сығышы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Вайнах (ингуш) тау ауылы Духьаргишт. XIX быуат аҙағы

Б. э. т. 4-се мең йыллыҡ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Мужичи ауылынан ламур ҡыҙы (ингуш ҡыҙы)

Б. э. т. 4 мең йыллыҡ аҙағында Майкоп мәҙәниәтенең таралыу зонаһы (уны күпселек ғалимдар абхаз-абазиндарҙың ата-бабалары) тип иҫәпләй, улар хәҙерге Чечен-Ингушетия биләмәһенең ҙур өлөшөн[16], шулай уҡ Осетияның бер өлөшөн үҙ эсенә ала. Мәҫәлән, 1993—1996 йылдарҙа В. Л. Ростунов Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы Уң яр районы Заманкүл ауылы эргәһендәге өс ҙур Майкоп мәҙәниәте ҡурғанын (1 һәм 2 Заманкүл ҡәберлеге һәм Брут ауылы янындағы 3 ҡурған) тикшергән.

Б. э. т. 2-се мең йыллыҡ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Күптәр әйтеүенсә, Төньяҡ Кавказдың автохтон халҡы — кубан мәҙәниәтен булдырыусылар һәм йөрөтөүселәр[17]:109, шулай уҡ Кавказдың Зандак һәм башҡа археологик мәҙәниәттәрен булдырыусылар һәм уларҙың вәкилдәре вайнах халҡы ойошторолоуының төп компоненты булған.

Вайнахтар этногенезында, бәлки, Төньяҡ Кавказға һуңыраҡ үтеп ингән һинд-ирандар, скифтар, сарматтар һәм башҡа милләттәр ҡатнашҡандыр.

Тикшеренеүселәр Кубан мәҙәниәтен йөрөтөүселәрҙе йыш ҡына Көнбайыш Кавказ — Колх (колхида) мәҙәниәте менән яҡыная, әммә ҡайһы бер ғалимдар протовайнахтарҙың килеп сығышын Төньяҡ-Көнсығыш Кавказ менән дә бәйләй, унда Бронза быуатынан Тимер быуатына күскән осорҙа Каякент-Хорочоев мәҙәниәте өҫтөнлөк иткән, шул рәүешле был вайнах халыҡтарын нах-дағстан мәҙәни берлегенә тоташтыра.

В. И. Марковин бер ни тиклем башҡа фекерҙә[18] : «… күп кенә археологтар һәм ҡатнаш дисциплиналар белгестәре хеҙмәттәәре сармат һәм алан атамалары аҫтында байтаҡ вайнах компоненты йәшеренгәне иҫбатланды».

Ғалимдарҙың күбеһе б. э. т. XII быуат менән билдәләнгән Кубан мәҙәниәтенең иртә этабында б. э. т. VIII быуатта тарихта үҙ эҙен ҡалдырған скифтарҙың булмауы, шулай уҡ ғалимдарҙың күбеһе б. э. т. IV быуатта килеп сыҡҡан сарматтарҙың (уларҙың барлыҡҡа килеүе Кубан мәҙәниәте финалына тура килә) ҡатнашмауы билдәле. Һуңғыһы сарматтарҙың һөжүме һөҙөмтәһендә Кубан мәҙәниәте вәкилдәренең юҡ ителеүенә ишаралауы мөмкин. Шартлы атамалы «скиф тибындағы» предметтарҙың барлыҡҡа килеүе тик һуң осорҙа ғына (б. э. т. VII—IV быуаттар) билдәләнә — был осор тимер эшләнмәләрҙең өҫтөнлөк итеүе менән айырылып тора[19].

Кубан мәҙәниәтен барлыҡҡа килтереүселәр һәм уны йөрөтөүселәр төрлө этнолингвистик төркөмдәргә ҡарауы мөмкин булған, атап әйткәндә:

  • Пятигорск «локаль варианты» ареалында, моғайын, күбеһенсә протоадыг этник төркөмөнә оҡшаш ҡәбиләләр йәшәгәндер[20];
  • Грозный «локаль варианты» районында — протовайнахтар[20].

Составы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вайнахтарҙың күҙаллауында уларҙың составындағы бөтә халыҡтар һәм халыҡтар бер тамырҙан хасил була, ләкин айырым үҙ атамаға һәм айырым тел үҙенсәлектәренә эйә. Этник айырмалыҡтарға ҡарамаҫтан, беҙҙең көндәрҙә чечендарҙың һәм ингуштарҙың айырым төркөмдәре вәкилдәренең аралашыуы ваҡытында йыш ҡына: «һин — беҙҙең халыҡтыҡы (вайнах)» тигән һүҙбәйләнеш осрай, ул үҙ сиратында был халыҡтарҙың боронғо этник берҙәмлеген сағылдыра.

Вайнахия

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вайнахия

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вайнахия — чечендарҙың һәм ингуштарҙың (вайнахтар) тарихи йәшәү территорияһына ҡарата ҡулланылған термин. Вайнахтарҙың тарихи ерҙәре — Чечен Республикаһы һәм Ингушетия, төньяҡ Дағстан һәм Төньяҡ Осетияның бер нисә районындағы, шулай уҡ Гарм-аре (Ставрополь крайы) тарихи төньяҡ биләмәләрендәге 35 000 майҙанлы ерҙәр. Шулай уҡ сығанаҡтарҙа Вайнахтар иле, йәки Нах республикаһы термины осрай[21].

1990 йылдан һуң Вайнахия термины вайнах республикаларына ҡарата йышыраҡ ҡулланыла башлай[22][23].

2004 йылда ҡайһы бер сәйәсмәндәр «төбәктәрҙе эреләтеү» проекты сиктәрендә Чечня менән Ингушетияны берҙәм субъектҡа ҡушыу юлы менән Вайнахия республикаһын уңышһыҙ ойошторорға уңышһыҙ маташа[24][25].

Социаль институттары

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
2010 йылғы йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса, Кавказда муниципаль берәмектәр буйынса вайнахтар һаны.

Вайнахтарға ырыу-ҡәбилә ҡоролошо[26][27], патриархаль-ғаилә ойошмаһы [28] һәм түбәндәге ижтимағи институттар хас:

  • Боронғо замандан уҡ таралған[29] һәм хатта совет осоронда ла киң ҡулланылған ҡанлы үс алыу[30]. Ә ҡан үсе алыу йолаһы батырлыҡ, намыҫ һәм дәрәжә тураһындағы йола төшөнсәләренә бәйле. «Котам а хилла вехачул, нӀаьна а хилла велча тьлу» («Тауыҡ булып йәшәгәнсе, әтәс булып үлеү яҡшыраҡ») — вайнахтар был йәһәттән шулай тигән[31].
  • Коллектив яуаплылыҡтан тыш, хөкөмдө коллектив ысул менән атҡарыуҙы күҙ уңында тотҡан һәм ижтимағи тормоштоң төрлө өлкәләренә ҡағылған бер-беренде яҡлау. Ниндәйҙер ғәҙелһеҙлек (деликт) осрағында, аҡһаҡалдар низағты көйләү һәм күләмлерәк ҡан ҡойоуға юл ҡуймау өсөн ғәйеплегә превентив яза бирмәһә, ҡанлы үс алыуға һәм үс алыуға юл ҡуймау бурысы зыян күреүсенең бөтә нәҫеленә төшә һәм уны рәнйетеүсегә ҡағыла. Шуға күрә, ырыуҙаштар менән мөғәмәлә итеүҙә тотанаҡлыҡ теләһә ниндәй вайнах ир-егете өсөн этикет нормаһы булып торғанлыҡтан, вайнахтар: «Дов — шархудар дац» («Дошманлыҡ — май бешеү менән бутҡа түгел») тиҙәр[31].
  • Боронғо заманда хужалыҡты алып барыуҙың баҫҡын ысулы һөҙөмтәһе булараҡ ҡоллоҡ барлыҡҡа килгән[32] һәм Рәсәй империяһы тарҡалғанға тиклем, Төньяҡ Кавказда Совет власының тәүге йылдарына тиклем йәшәп килгән (1990-сы һәм 2000-се йылдарҙа ла системалы рецидивтар күҙәтелгән).[33] Чечен-Ингуш АССР-ында ауыҙ-тел тарихын йыйыусылар теркәгән ҡарттарҙың хикәйәләре буйынса, ҡолдарҙы инәгәндәр. Чечен телендә һаҡланған «Аса оц лергах хӀост даькхкхина дӀахоьцур ву хьо» («Мин һинең ҡолағыңа билдә ҡуям») мәғәнәһе: ҡолдарҙың ҡолағын инәү ихтималлығы тураһында ла һөйләй (ҡолдоң конкрет хужаһына ҡарағанлығын сағылдырған тамғанан тыш, ҡолдо ҡолағындағы күҙгә күренеп торған билдәһе аша таныу мөмкинлеге булған). Билдәләр төрлө формала, х-рәүешле, п-рәүешле, ж-рәүешле, тәре, әүернә һымаҡ һ. б. була. Келәймәнең формаһы, ҡағиҙә булараҡ, ғаилә фостын (фамилия гербын) сағылдырған.[34] Ҡолдар хеҙмәте, башлыса, ауыл хужалығында ҡулланылған[35]. Хеҙмәтселәр, башлыса, баҫҡындар барышында ҡоллоҡҡа алып кителгән православие динен тотоусылар араһынан йыйылған[36]. Чечен телендә, община хужаһы хужалығында эшләү өсөн ҡалдырылған тотҡондо билдәләгәндә, «лай» термины ҡулланылған. Хасбулатов Асланбек Имранович фаразлағанса, ул, моғайын, осетин телендәге «лæг» («кеше») һүҙенән барлыҡҡа килгәндер, моғайын, бойондороҡло ҡатламдың барлыҡҡа килеү сығанаҡтарына күрһәтә. Хасбулатов, «буйһоноусы», «түбән баҫҡысҡа ҡараған затһыҙ кеше» тигәнде аңлатҡан «лай» терминын чечендар әллә ҡасандан белә, тип билдәләй Хасбулатов. Алда килтерелгән версиянан тыш, вайнах телендә «ла» («түҙергә»), «лай» («түҙҙе») терминдарынан алынған «лай» тигән термин да бар.[37] 1740 йылдан Кизляр коменданты булған кенәз Оболенский ҡарамағындағы чечен һәм ҡумыҡ кенәздәре биләмәләрендә христиан әсирҙәрен һатыу тыйылһа ла, 1834 йылда Рәсәйҙәге барлыҡ биләмәләрҙә ҡоллоҡ-ясырлыҡты тыйыу башланһа ла, ысынында иһә ошо закон талаптары Төньяҡ Кавказ террриторияһыында үтәлмәгән, батша власы был хәлгә бар тип тә белмәй[36] (Генерал Алексей Петрович Ермоловтың Кавказда наместник булыу осоронан тыш, аманатҡа кеше йыйып, таулыларға ҡаршы ҡаты репрессиялар, аяуһыҙ язалау экспедициялары үткәреп, нуғайҙарға тотҡоноҡҡа алынған ике мең чеченды һ.б. һатыуға фатиха бирә — ошондай тәжрибәне тарата).[32]).
  • Ислам, күп быуаттар дауамында ғәмәлдә булған никах практикаһын законлаштырып, тәбиғи рәүештә күнеккән күп ҡатынлылыҡ[38].
  • Кәләш урлау (киреһенсә түгел) — ир менән ҡатын араһындағы никах мөнәсәбәттәренә инеү ысулы булараҡ[32].
  • Ҡалым — ҡатын-ҡыҙға ырыу милкен тәшкил иткән әйбер кеүек боронғо ҡараштан килеп сыҡҡан, артабан ғаилә сиктәре менән тарайтылған, кәләш өсөн йолом түләү[38]. Вайнахтар өсөн, социаль ҡоролма йәһәтенән, һатып алыу йәки йәмғиәттең цензлы иерархия структураһы хас
  • Мөлкәт цензы — бай, йәмғиәттә киңерәк һәм абруйлыраҡ бәйләнештәре булған, нығыраҡ хөрмәт ҡаҙанған кешеләр, уларҙың фекере төрлө бәхәстәрҙә ҙурыраҡ әһәмиәткә эйә[39].
  • Йәш буйынса ценз — бөтә мөһим ҡарарҙарҙы туранан-тура аҡһаҡалдар тарафынан йәки уларҙың ихтыяры һәм хуплауы менән ҡабул ителә[40].
  • Енес цензы — халыҡтың яртыһын тәшкил иткән ҡатын-ҡыҙҙың ир-егеттәргә ҡарағанда мөмкинлеге сикләнгән, улар менән ҡатын-ҡыҙҙар ғына шөғөлләнә алған билдәле бер шөғөл төрҙәре бар [38][41] (мәҫәлән, кейем тегеү [42]). Ә ҡатын-ҡыҙҙарҙың ир-егеттәр эштәренә ҡыҫылыуы һәм ғәҙәттәгесә ир-егеттәр бурысын үтәүе айҡанлы: «НӀаънах Ӏаха йоьлла котам яьттӀа» («Әтәссә йырлай башлаған тауыҡ шартланы»), тип әйтелә. [31] Шул уҡ ваҡытта ҡатын-ҡыҙ, ирҙәрҙең үҙ белдеклелегенең сиктән тыш артыҡ булыуынан ҡурсаланыу кеүек ҡайһы бер хоҡуҡтары менән файҙалана, ирҙәрҙе тынысландырыу функцияларын һәм башҡаларҙы үтәй [32]. Ҡатын күндәм һәм аҙ һүҙле булырға тейеш, сөнки вайнах күҙлегенән — ҡатын-ҡыҙ күп һөйләй икән — ахмаҡлыҡ һәм тыйнаҡһыҙлыҡ билдәһе[43].

Вайнахтарға урындағы ғөрөф-ғәҙәттәрҙең нығыныуына ҙур йоғонто яһаған шәриғәт менән берләшкән йола хоҡуғы хас [29]. Вайнахтарҙың халыҡ мәғарифы практикаһына традицион рәүештә ғәрәп әлифбаһын һәм яҙмаһын өйрәнеү, дини китаптарҙы, Ҡөрьәнде уҡыу, Исламдың биш таяуын (догмат) өйрәнеү һ.б. инә. [44]

Йолаларға хөрмәт күрһәтеп, вайнахтар боронғо ғөрөф-ғәҙәттәрҙе һаҡлай һәм тота. Кешеләрҙең көндәлек йолалары өлкәһендә этник традициялар тотороҡло урын алып тора. Был йолалар артында, ҡағиҙә булараҡ, был халыҡҡа хас булған тарихи нығыынған нормалар тора[45].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Анатолий Перминов]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Комментарийҙар
  1. ↑ , элек был ике халыҡ күп кенә фәнни хеҙмәттәрҙә дөйөм исемдәр менән кисттар, мизджегтар, нахчтар (йәғни чечендар) тип аталған элек был ике халыҡ күп кенә фәнни хеҙмәттәрҙә дөйөм исемдәр менән аталған Нах халыҡтары, Кавказдың ҡайһы бер халыҡтары вәкилдре кеүек үк, улар араһында йәшәп килгән берләшмәләр формалары өсөн ҡатмарлы һәм һәр ваҡыт бер төрлө булмаған атамалар системаһын, йыш ҡына бер нисә термин — тукхумдар/шахарҙар, тайптар, гарҙар, некъалар, ца, доьзалдар һәм башҡалар ҡулланалар. Кавазды өйрәнеү ғилемендә, бындай берләшмәләрҙең эре формаларына ҡарата «ирекле йәмғиәттәр» йәки «йәмғиәттәр» термины ҡулланыла.
Сығанаҡтар
  1. ↑ 1 2 В. А. Шнирельман. Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке. — М.: Новое литературное обозрение, 2016. — С. 279.

  2. ↑ Далгат Б. К., 2008 (1892-1894), с. 42
  3. ↑ Далгат Б. К., 2008 (1892-1894), с. 47
  4. ↑ Мальсагов З. Культурная работа в Чечне и Ингушии в связи с унификацией алфавитов / Печатается согласно постановлению Совета Ингушского Научно-Исследовательского Института Краеведения. Директор О. С. Охриев. — Владикавказ: Тип. изд-ва "Сердало", 1928. — С. 3. — 11 с. — 500 экз.
  5. ↑ Ильясов Л. Чеченский тайп: мифы и реалии. Вестник «Лам», Бюллетень Международного общественного и культурного центра «Лам», № 4(8). — Грозный, 2001 г. — С. 35.
  6. ↑ [https://proza.ru/2013/02/10/1732 История вайнахского народа Анатолий Перминов]
  7. ↑ Леонтий Мровели «История грузинских царей»
  8. ↑ Г. З. Анчабадзе — Вайнахи. Краткий исторический очерк. Дата обращения: 21 июнь 2010. Архивировано 29 апрель 2010 года.
  9. ↑ Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциклопедический словарь. Том I / Составитель и ответственный редактор — С. М. Прозоров; научные консультанты — О. Ф. Акимушкин, В. О. Бобровников, А. Б. Халидов; указатели — А. А. Хисматулин; = Islam in the territories of the Former Russian Empire: Encyclopaedic Lexicon. Vol. I / ed. by Stanislav M. Prozorov. — М.: Издательство «Восточная литература» РАН, 2006—. — ISBN 5-02-018209-5; Vol. I. — 2006. — P. 188. — 655 p. — ISBN 5-02-018420-9 — «В 1873 г. последний ингушский жрец (инг. цӏув) Элмарз-хаджжи Хаутиев (1766—1923) из селения Шоан, перед тем как принять замуровал свой священный белый флаг — земной символ бога Дяла — в стены святилища, долго молился, прося у древних богов прощения…»
  10. ↑ § 1. Принятие ислама народами России. // Исламоведение: Пособие для преподавателя. / Э. Р. Кулиев, М. Ф. Муртазин, Р. М. Мухаметшин и др. ; общ. ред. М. Ф. Муртазин. — 2-е изд., испр. — М.: Издательство Московского исламского университета, 2008. — P. 362. — 416 p. — (Серия «Библиотека исламоведа»). — ISBN 978-5-903524-07-5. — «К XIX веку практически полностью приняли ислам ингуши. Последний ингушский жрец Элмарз-хаджи (1766—1923) принял ислам в 1873 г.»
  11. ↑ Tsaroieva M. Peuples et religions du Caucase du Nord. — Paris: Éd. Karthala, impr, 2011. — P. 257. — 389 p. — ISBN 2-8111-0489-5
  12. ↑ Tsaroieva M. Les racines mésopotamiennes et anatoliennes des Ingouches et des Tchétchènes. — Paris: Riveneuve, 2008 — P. 117. — 329 p. — ISBN 2-914214-32-4
  13. ↑ Meskhidze J., Shaykh Batal Hajji from Surkhokhi: towards the history of Islam in Ingushetia Архивная копия от 10 июль 2015 на Wayback Machine. // Central Asian Survey. — (March-June 2006). — Vol. 25, Issue 1-2. — P. 180. — ISSN 0263-4937, Online ISSN: 1465-3354, DOI:10.1080/02634930600903262 — «Of great interest is the evidence about 'Elmarz Hajji Khautiev (1766—1923)' [sic!], the last Ingush pagan priest (ts’u in Ingush) from the Shoa/Shoan/Shua/Shon/Shoani gorge»
  14. ↑ [1] // Жизнь национальностей: журнал. — 2002. — № 1—2. — P. 5. — «Последний жрец Ингушетии — Элмарз-хаджи. Прожил 157 лет.»
  15. ↑ Базоркина А., Элмарз-Хаджи Хаутиев — Последний Жрец Ингушетии Архивная копия от 24 сентябрь 2015 на Wayback Machine // Ингушетия Life. — 03.11.2010. — «Но в 1873 году Элмарз, ста семнадцати лет от роду, замуровал свой священный флаг в стены святилища и долго молился, прося прощения и пощады у древних богов, которым он служил 77 лет. Затем Элмарз выкинул свою любимую трубку и удалился в потайную горную пещеру. Там он пробыл сорок дней в совершенном одиночестве, ничего не ел и только пил студеную родниковую воду. Так он, подобно древним пророкам, прошел очищение. Выйдя из пещеры Элмарз объявил народу, что принимает ислам. Последний ингуш, последний жрец (цув-инг.) Элмарз Шоанский оставил религию предков и стал мусульманином.»
  16. ↑ И. М. Чеченов. О локальных вариантах в памятниках майкопской культуры Архивная копия от 12 ғинуар 2014 на Wayback Machine
  17. ↑ Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002.
  18. ↑ В. И. Марковин. Об археологическом аспекте в изучении этногенеза вайнахов. Дата обращения: 5 май 2012. Архивировано из оригинала 4 март 2016 года.
  19. ↑ [bse.sci-lib.com/article062230.html БСЭ. Кобанская культура]
  20. ↑ 1 2 И. М. Чеченов, Б. Х. Атабиев — К проблеме происхождения кобанской культуры и её локальных вариантов Архивная копия от 3 ноябрь 2013 на Wayback Machine
  21. ↑ Анчабадзе Г.З. ВАЙНАХИ / Ред. Н.В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001. Дата обращения: 22 июнь 2016. Архивировано 20 июнь 2016 года.
  22. ↑ КАК СТЕРЕТЬ ЧЕЧНЮ С КАРТЫ РОССИИ. Дата обращения: 22 июнь 2016. Архивировано 4 март 2016 года.
  23. ↑ Быть аланами: Интеллектуаллы и политика на Северном Кавказе в XX веке
  24. ↑ Страна Вайнахия Страна Вайнахия идею поддерживают более половины чеченцев Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine
  25. ↑ Власть в тротиловом эквиваленте. Тайны игорного Кремля
  26. ↑ Тотоев, 2009, с. 169
  27. ↑ Дунюшкин И. Е. Феномен абречества и уроки борьбы с ним на северо-восточном Кавказе. Архивная копия от 4 декабрь 2022 на Wayback Machine // Проблемы истории, филологии, культуры. № 4(26), 2009. С. 61-70.
  28. ↑ Тотоев, 2009, с. 67
  29. ↑ 1 2 Тотоев, 2009
  30. ↑ Карачайлы И. Кровная месть у горцев // Советский Северный Кавказ. — 1930. — № 4. — С. 25.
  31. ↑ 1 2 3 Алироев, 1990, с. 348
  32. ↑ 1 2 3 4 Алироев, 1990
  33. ↑ Антонян Ю. М., Кургузкина Е. Б., Полянская Е. М. Современное рабство Архивная копия от 17 май 2018 на Wayback Machine. // Вестник МГОУ. Серия: Юриспруденция. — 2017. — № 1 — С. 54, 61 — ISSN 2072-8557.
  34. ↑ Алироев, 1990, с. 81
  35. ↑ Алироев, 1990, с. 40
  36. ↑ 1 2 Тотоев, 2009, с. 225
  37. ↑ Иноземцева Е. И. К вопросу о понятиях и терминах института рабства в позднесредневековом Дагестане. // Slavery: Theory and Practice. — 2017. — Т. 2 — № 1 — С. 35 — ISSN 2500-3755.
  38. ↑ 1 2 3 Тотоев, 2009, с. 180
  39. ↑ Тотоев, 2009, с. 353
  40. ↑ Тотоев, 2009, с. 185
  41. ↑ Тотоев, 2009, с. 204
  42. ↑ Алироев, 1990, с. 354
  43. ↑ Алироев, 1990, с. 358
  44. ↑ Алироев, 1990, с. 89
  45. ↑ Алироев, 1990, с. 342

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
  • Алироев И. Ю. Язык, история и культура вайнахов. — Грозный: «Книга», 1990. — 364 с.
  • Далгат Б. К. Родовой быт и обычное право чеченцев и ингушей / Подготовка издания и предисловие У. Б.Далгат, ответ. ред. В. А. Тишков. — РАН. ИИнститут этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Институт мировой литературы имени А. М. Горького РАН. — М.: ИМЛИ РАН, 2008 (1892-1894). — 382 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9208-0307-8. (современное переиздание)
  • Дунюшкин И. Е. Феномен абречества и уроки борьбы с ним на северо-восточном Кавказе. // Проблемы истории, филологии, культуры. №4(26), 2009. С. 61-70.
  • Тотоев Ф. В. Общественный строй Чечни: вторая половина XVIII в. — 40-е годы XIX века. — Нальчик: ГП КБР РПК, 2009. — 374 с. — ISBN 978-5-88195-977-7.
https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Вайнахтар&oldid=2156073 ҡабул ителгән