XX быуат
Григориан календары буйынса XX (егерменсе) быуат — 1901 йылдың 1 ғинуарынан 2000 йылдың 31 декабренә тиклем осор. Был — 2-се мең йыллыҡтың 10-сы быуаты. Ул 24 йыл элек тамамланды.
XX быуаттың беренсе яртыһында ике Бөтә донъя һуғышы һәм донъяны тамырынан үҙгәрткән бер нисә революция булды, улар ҡайһы бер империяларҙың тарҡалыуына килтерҙе. XX быуаттың икенсе яртыһы космосҡа сығыуҙа һәм технологиялар үҫешендә ҙур ҡаҙаныштар, шулай уҡ капиталистик һәм социалистик илдәр араһында булған һалҡын һуғыш менән характерлана. XX быуат иҡтисад, сәйәсәт, геосәйәсәт, мәҙәниәт, фән, техника һәм медицина өлкәләрендәге үҙгәрештәр арҡаһында донъя ҡарашындағы ҙур үҙгәрештәр алып килде.
Төп ваҡиғалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
XX быуат иҡтисадта, сәйәсәттә, геосәйәсәттә, мәҙәниәттә, фәндә, техникала һәм медицинала үҙгәрештәр һөҙөмтәһендә донъяға ҡарашта үҙгәрештәр килтерә.
Быуаттың төп иҡтисади һөҙөмтәһе булып тәбиғи һәм синтетик материалдарҙан тауарҙар етештереүгә күсеү, конвейер етештереү линиялары һәм завод-автоматтар булдырыу тора. Параллель рәүештә фәнни-техник революция үткәрелә, ул бөтә донъя иҡтисадын капитализмдың постиндустриаль стадияһына килтерә һәм өс төп фазаны үтә:
- фәнни-техник революцияның беренсе (транспорт-коммуникация) фазаһы (автотранспорт, авиация, радио, телевидение), ҡорал индустрияһын (пулеметтар, танктар, химик ҡорал)булдырыу;
- фәнни-техник революцияның икенсе (химик) фазаһы: химия һәм медицина индустрияһын булдырыу (ашламалар, синтетик материалдар һәм дарыуҙар, пластмассалар, термоядро ҡоралы).
- фәнни-техник революцияның өсөнсө (мәғлүмәт-кибернетик) фазаһы: (космонавтика, электрон-иҫәпләү техникаһы), күңел асыу индустрияһын (кино һәм спорт тамашалары) булдырыу, хеҙмәтләндереү өлкәһенең үҫеше.
Үткән быуатта барлыҡҡа килгән донъя йәмәғәт производствоһының цикликлығы XX быуатта ла һаҡлана: донъя финанс-иҡтисади көрсөктәре (рецессиялар, көрсөк) индустриаль үҫешкән илдәрҙе 1907, 1914, 19201921, 1929-1933 йылдарҙа (Бөйөк депрессия), 1937-1938, 1948-1949, 1953-1954, 1957-1958, 1960-1961, 1969-1971, 1973-1975, 1979-1982, 1990-1993, 1998-1999 йылдарҙа етештереүҙең бөтөнләй түбәнәйеүенә, капитал һалыуҙарҙың кәмеүенә, эшһеҙлектең артыуына, фирмаларҙың банкротлыҡ һанының артыуына, акциялар курсының түбәнәйеүенә һәм башҡа иҡтисади көрсөккә килтерә.
Сәйәси өлкәлә XIX быуаттың колониаль аграр империяларынан донъя индустриаль республика дәүләттәренә күсә. XX быуаттың беренсе яртыһындағы хәрби-революцион дәүер глобаль сәйәси һәләкәт була — донъяның эре державаларында революцион үҙгәрештәр осоро һәм 1904-1949 йылдарҙағы граждандар, дәүләт-ара һәм коалиция-ара һуғыштар (шул иҫәптән 1904-1905 йылғы рус-япон һуғышы, 1905-1907 йылғы Рус революцияһы, 1905-1911 йылғы Иран революцияһы, 1908 йылғы Йәш Төрөк революцияһы, 1910-1917 йылғы Мексика революцияһы, Синьхай революцияһы һәм ҡытайҙағы граждандар һуғышы 1911-1949, 1911-1912 йылдарҙа италия-төрөк һуғышы, 1912-1913 йылғы балҡан Һуғыштары, 1914-1918 йылғы коалиция-ара Беренсе донъя һуғышы, 1917-1923 йылғы Урыҫ революцияһы һәм Рәсәйҙә Граждандар һуғышы, 1918 йылда Германия революцияһы, Австро-венгрия һәм Ғосман империяларында, 1918-1939 йылдарҙа Европала һуғыш-ара осор , 1931-1939 йылдарҙа Испания революцияһы һәм испанияла граждандар һуғышы,1931-1945 йылдарҙа Япон-Ҡытай һәм коалиция-ара Икенсе донъя һуғышы).
XX быуатта технологик үҫеш һуғыш сараларының хәүефен бығаса булмаған кимәлгә еткерҙе. Икенсе донъя һуғышы ваҡытында бомбаға тотоуҙар һәм геноцид граждандарҙың күпләп ҡырылыуына килтерҙе, атом бомбалары Хиросима менән Нагасакиға ташланды. XX быуат һуғыштарында яҡынса 90 миллион кеше һәләк булды. XX быуаттың төп сәйәси ваҡиғаларына Беренсе һәм Икенсе донъя һуғыштары, СССР-ҙың барлыҡҡа килеүе һәм тарҡалыуы, Һалҡын һуғыш, Европа интеграцияһы һәм Африка, Азия илдәренең бойондороҡһоҙлоғон алыуы инә.
Социаль өлкәлә кеше хоҡуҡтары киң таралды, ҡатын-ҡыҙҙарға тауыш биреү хоҡуғы бирелде, һәм 8 сәғәтлек эш көнө индерелде. Коммунизм, нацизм, фашизм, апартеидҡа ҡаршы көрәш кеүек хәрәкәттәр ХХ быуатта киң танылды.
XX быуат фәнни һәм мәҙәни үҫештәр менән дә айырылып торҙо: радио, телевидение, компьютерҙар һәм Интернет мәғлүмәт таратыуҙа революция тыуҙырҙы. АҠШ-тың донъя мәҙәниәтенә йоғонтоһо Голливуд фильмдары, поп-музыка, рок-н-ролл аша таралды. Спорт тамашалары һәм компьютер уйындары киң танылды, инглиз теле һәм Америка тормош рәүеше бөтә донъяға таралды. Климат үҙгәреше һәм тирә-яҡ мөхит тураһында дискуссиялар башланды.
Фәндә ҙур ҡаҙаныштар булды: Геделдең тулы булмау теоремалары, Тьюринг машинаһын уйлап сығарыу иҫәпләү техникаһының нигеҙен һалды.
- 8 февраль 1904 — 27 июль 1905 — Рус-япон һуғышы[1].
- 15 март 1917 — 7 ноябрь 1917 — Николай II-нең Николай II тәхеттән баш тартыуы[2], Рәсәй Вакытлы хөкүмәте[3], Октябрь революцияһы[4].
- 1 август 1914 — 11 ноябрь 1918 — Беренсе донъя һуғышы[5], Испан гриппы эпидемияһы[6].
- 1920-се йылдар аҙағы — 1950-се йылдар башы — Сталин репрессиялары Советтар Союзында[7].
- 1 сентябрь 1939 — 2 сентябрь 1945 — Икенсе донъя һуғышы[8].
- 24 октябрь 1945 — БМО-ның нигеҙ һалыныуы[9].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ Началась русско-японская война 1904-1905 гг. Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина. Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ Р. И. А. Новости. Отречение императора Николая II от престола . РИА Новости (20170315T1045). Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ Образование Временного правительства . Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина. Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ В России произошла Октябрьская революция . Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина. Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ Р. И. А. Новости. Первая мировая война (1914-1918) . РИА Новости (20190628T0450). Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ О. М. Морозова, Т. И. Трошина, Е. Н. Морозова, А. Н. Морозов. Пандемия испанки 1918 года в России. Вопросы сто лет спустя // Журнал микробиологии, эпидемиологии и иммунобиологии. — 2021-02-04. — Т. 98, вып. 1. — С. 113–124. — ISSN 2686-7613. — DOI:10.36233/0372-9311-98.
- ↑ СПИСКИ ЖЕРТВ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ . old.memo.ru. Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ Хронология Второй мировой войны . encyclopedia.ushmm.org. Дата обращения: 12 июнь 2022.
- ↑ United Nations. История Организации Объединённых Наций | Организация Объединённых Наций . United Nations. Дата обращения: 12 июнь 2022.