Күсмә халыҡ

"Күскенсе" бите бында йүнәтелә.

«Номадизм» тураһында эҙләү ошонда йүнәлтелә. Был турала айырым мәҡәлә яҙырға.

«Номадтар» тураһында эҙләү ошонда йүнәлтелә. Был турала айырым мәҡәлә яҙырға.

Скифтар. Көлуба курганында табылған туҫтаҡ рельефы (Эрмитаж).

Төньяҡ туҡталыу урынына юлланған монгол күскенселәре.

Күсмә халыҡ — тарихи рәүештә күсмә — номадик — этномәҙәни шарттарында (бор. грек. νομάδες [nomádes] νομάςнән күплек формаһы «күскенсе» ← νομός «көтөүлек, мал утлауы») — барлыҡҡа килгән этностар, халыҡтар, ҡәбиләләр.

Хәҙерге ваҡытта улар — даими йәки ваҡытлыса тейешле мәҙәниәттәрҙә булған һәм күсмә хужалыҡ алып барған, йәки мәҙәни-этник яҡтан традицион күсмә мәҙәниәткә һәм хужалыҡ төрөнә ҡараған кешеләр. Ҡағиҙә булараҡ, күсмә малсыларҙың тыуым кимәле игенселәрҙең тыуым кимәленән түбәнерәк.

Тарихы

Күсмә тормош тарихи формалашҡан социаль-иҡтисади үҫеш системаһы һәм хужалыҡ-мәҙәни төр булараҡ б.э.т. II мең йыллыҡта Евразия һәм арид климатлы Афроазия төбәгендә формалаша.

Күсмә йәшәү рәүешенең нигеҙенә малсылыҡ ята, яңы көтөүлектәр эҙләп, кешеләр төп йәшәү урынынан күп саҡрымдарға күсеп ултыра. Эске Азия далалары тарихының күпселек осоронда йәшәү рәүеше булараҡ күсмә малсылыҡ өҫтөнлөк итә. Ситтән күҙәтеүселәр йыш ҡына уны иҡтисади ойошоуҙың примитив формаһы тип баһалаһа ла, күсмә тормоштоң игенселеккә ҡарағанда етештереүсәнлеге түбән булыуына ҡарамаҫтан, ысынында был дала ресурстарын файҙаланыу буйынса ҡатмарлы махсуслашыу була. Шуға ҡарамаҫтан, был йәшәү рәүешен тирә-яҡтағы ултыраҡ цивилизациялар артта ҡалған һәм ят, тип иҫәпләгән. Күсмә халыҡтарҙың тарихы һәм уларҙың тирә-яҡ төбәктәр менән бәйләнеше күсмә халыҡтарҙың үҙ хәрәкәт циклдарын, малсылыҡ талаптарын, иҡтисади сикләүҙәрҙе һәм төп сәйәси ойошманы дәлил талап итмәгән тип ҡабул итеүенә нигеҙләнә.

Термин «пастораль номадизм» (күсмә малсылыҡ — яуаплы мөхәррир иҫкәрмәһе) ғәҙәттә хәрәкәтсән малсылыҡ формаһын билдәләү өсөн ҡулланыла, был осраҡта ғаиләләр йыллыҡ циклда үҙ көтөүҙәре менән бер миҙгелле көтөүлектән икенсеһенә күсә. Был иҡтисади ҡулайламаның иң үҙенсәлекле мәҙәни үҙенсәлеге шунда: күсмә малсылар йәмғиәттәре үҙ малының хәрәкәтсәнлек талаптарына һәм ихтыяждарына яраҡлаша. «Номадизм», «күсмә тормош», «малсылыҡ» һәм «мәҙәниәт» төшөнсәләре семантик яҡтан төрлө. Күсмә булмаған малсылар ҙа бар (мәҫәлән, хәҙерге малсы-фермерҙар, мал көтмәгән күсмә төркөмдәр, — мәҫәлән, һунарсылар). Шулай уҡ малсылыҡтың хәрәкәтсән формалары айырым көтөүселәр йәки ковбойҙар малдарҙы ҡарау өсөн ялланған (Көнбайыш Европала йәки Австралияла һарыҡ үрсетеү һәм Америкала эре мөгөҙлө мал менән булған кеүек) берҙән-бер иҡтисади махсуслашыуҙы тәшкил иткән берләшмәләр бар. Мал үрсетеү ултыраҡ халыҡтар мәҙәниәтенә ныҡлы индерелгән профессиональ шөғөл булғанда, бер ваҡытта ла айырым малсылар йәмғиәте булмай.

Традицион рәүештә Эске Азия малсылығы далаларҙа һәм тауҙарҙа киң, әммә миҙгелле көтөүлектәрҙе файҙаланыуға бәйләнгән була. Кешеләр үлән ашай алмағанлыҡтан, үлән менән туҡланған мал үрсетеү дала экосистемаһының энергияһын файҙаланыуҙың һөҙөмтәле ысулы булған. Көтөүҙәр үлән менән туҡланыусы хайуандарҙан, шул иҫәптән һарыҡтарҙан, кәзәләрҙән, аттарҙан, эре мөгөҙлө малдан, дөйәләрҙән һәм ҡайһы берҙә — яктарҙан торған. Яҡын Көнсығышта дөйә үрсеткән бәҙәүиҙәр һәм Себерҙә болан көтөүселәре араһында үҫешкән айырым төрҙәрҙе үрсетеү буйынса махсуслашыу булмай. Шуға күрә ғаилә йәки ҡәбилә малсылыҡ етештереүе арҡаһында үҙ-үҙен тәьмин итеүгә өлгәшә алыуы өсөн Эске Азияла аҙыҡ-түлек менән тәьмин ителеү һәм ташыу өсөн кәрәкле бөтә төр хайуандарҙың булыуы идеаль булған. Көтөүҙәге хайуандарҙың ысынбарлыҡта таралыуы экологик үҙгәреүсәнлекте лә, мәҙәни өҫтөнлөктәрҙе лә сағылдыра, әммә уларҙың составы, күсмәләрҙең асыҡ даланы йәки тау көтөүлектәрен файҙаланыуына ҡарамаҫтан, нигеҙҙә бер типта була. Көтөү составында үҙгәрештәр айырыуса, мәҫәлән, һарыҡтарға ҡарағанда кәзәләр иҫән ҡала алған, йәки ҡоролоҡ йылҡы үрсетеүгә түгел, ә дөйә үрсетеүгә булышлыҡ иткән маргиналь райондарҙы файҙаланған малсылар араһында йыш осрай.

Дмитрий Самохвалов мәғлүмәттәре буйынса, аттар барлыҡҡа килгәнгә тиклем Төньяҡ Американың Һәм Көньяҡ Америкалағы Патагонияның Бөйөк тигеҙлектәрендә халыҡ йәшәмәгән тиерлек.

Әммә һуңыраҡ та, Юрий Викторович Стукалин баһаһы буйынса, Американың Бөйөк тигеҙлектәрендәге ҡәбиләләрҙең уртаса һаны яҡынса 3-4 мең кеше тәшкил иткән.

Фернан Бродель фекеренсә, иҫке Донъя күскенселәренең — «вәхшиҙәрҙең» технологик һәм ойоштороу йәһәтенән үҫешкән цивилизациялы халыҡтар елкәһендә әрәмтамаҡ булып йәшәүенең уникаль миҫалы. Тирә-яҡ мөхиттең бәләкәй генә үҙгәреүе лә күсмә халыҡтарҙың көнбайышҡа — Европа илдәренә йәки көнсығышҡа — Азия илдәренә күмәк хәрәкәтенең сылбырлы реакцияһына килтерә, шул уҡ ваҡытта хәрәкәт йүнәлеше Фернан Бродель фекеренсә, ултыраҡ халыҡтар яғынан ҡаршылыҡ күрһәтеү дәрәжәһенә бәйле була. Күсмә һөжүмдәрҙең аҙағының башы XVII быуаттың 80-се йылдарында, Ҡытайҙың сиктәрҙе ышаныслы һаҡлай алыуы һәм ҡытайҙар Монголия, Төркөстан һәм Тибетҡа әүҙем күсеп ултырыу осоронан башлана. Бер үк ваҡытта Ҡытай Маньчжурияны баҫып ала, Ә Нерчинск килешеүе Амур буйындағы Ҡытай менән Рәсәй биләмәләрен бүлеүҙе билдәләй. Ҡытай баҫымы аҫтында күсмә халыҡ Джунгар ҡапҡаһы аша көнбайышҡа хәрәкәт итә. Әммә был юлы күсмә халыҡ буш арауыҡ урынына Пётр I осоро Рәсәйе ҡаршылығын осрата. Бер быуат дауамында Рәсәй сиктәрендә күсмә халыҡтар менән даими бәрелештәр була, әммә был юлы күсмә халыҡтарҙың төп өҫтөнлөгөнән — тиҙлек һәм мобиллектән дары һәм пушкалар көслөрәк булып сыға. Рәсәйҙең еңеүе XVIII быуат аҙағына тиклем Евразияның ултыраҡ цивилизацияларына күсмә халыҡтарҙың һөжүм итеү дәүерен тулыһынса тамамлай.

Юрий Васильевич Емельянов мәғлүмәттәре буйынса, күсмә халыҡтар һан буйынса һәр ваҡыт ултыраҡ игенселек менән шөғөлләнгән халыҡтарҙан ҡалыша. Лев Гумилев баһалауынса, Үҙәк Азия далалары халҡы беҙҙең эраның III быуатында 0,4 миллиондан беҙҙең эраның XIII быуатында 1,3 миллионға тиклем тирбәлә (сағыштырыу өсөн — И. И.Захаров баһалауынса, беҙҙең эраның I быуатында Ҡытай халҡы яҡынса 60 миллион кеше тәшкил итә), ә мәҫәлән, л. Н. Гумилев иҫәпләүҙәре буйынса һундар Ҡытай менән 1:20 нисбәтендә һуғыша. XIX быуат аҙағында Волганан Монголияға тиклем күсмә халыҡтарҙың дөйөм һаны 34 миллион кеше тип баһалана, ә XV-XVI быуаттарҙа күсмә халыҡтар һаны йөҙҙәрсә мең кеше тәшкил итә.

Номадтар, номадизм һүҙе лә оҡшаған мәғәнәгән, әммә берҙәй (тождественный) мәғәнәгә эйә түгел, һәм тап ошо мәғәнәләр оҡшашлығы арҡаһында, урыҫ телле һәм бәлки башҡа лингво-мәҙәни яҡтан оҡшаш булмаған ултыраҡ йәмғиәттәрҙә (тарих дауамында фарсы, син-ҡытай, һәм башҡа күп кенә күсмә халыҡтарҙың хәрби экспансияларынан ғазапланған) йәшерен тарихи хаслыҡтың седентаристик феномены бар, һәм ошо, күрәһең, «күсмә малсы», «номад-сәйәхәтсе», ирланд-инглиз-шотланд «сәйәхәтсе-трэвеллер» һ. б. һымаҡ аңлы терминологик буталсыҡҡа килтерә.

Күсмә тормош рәүешен тарихи рәүештә төрки һәм монгол этностары, күсмә цивилизациялар ареалында булған урал-алтай тел ғаиләһенең башҡа халыҡтары алып барған. Урал-алтай ғаиләһенә, хәҙерге япондарҙың ата-бабаларына, Япония утрауҙарын яулап алған боронғо атлы яугир-уҡсыларға, урал-алтай күсмә мөхитенән сыҡҡандарға, шулай уҡ корейҙарға ҡарата, генетик тел яҡынлығы нигеҙләнеп, тарихсылар һәм генетиктар протоалтай халыҡтарынан айырылған тип иҫәпләй.

Боронғо һәм урта быуат, сағыштырмаса яңыраҡ, күсмә халыҡтың төньяҡ һәм көньяҡ син (боронғо атама), хань йәки ҡытай этногенезына индергән өлөшө, моғайын, ярайһы уҡ ҙур.

Һуңғы Цин династияһы күсмә, маньчжур сығышлы була.

Күсмә халыҡ йәшәү өсөн төрлө сығанаҡтарҙан аҡса алған — күсмә малсылыҡ, сауҙа, төрлө һөнәрҙәр, балыҡсылыҡ, һунарсылыҡ, төрлө сәнғәт төрҙәре (сиғандар), ялланып хеҙмәт итеү йәки хатта хәрби талау, йәки «хәрби яулап алыуҙар» — аҡса алған. Ғәҙәти урлашыу күсмә яугирға, шул иҫәптән балаға йәки ҡатын-ҡыҙға ла, сөнки күсмә йәмғиәттең бөтә ағзалары ла үҙ ҡәбиләһенең йәки Иленең, бигерәк тә күскенсе аристократҡа лайыҡлы һаналмаған. Урлашыу кеүек лайыҡһыҙ тип һаналған ултыраҡ цивилизация үҙенсәлектәре лә һәр күскенсе өсөн күҙ алдына килтермәҫлек. Мәҫәлән, күсмә халыҡ фәхишәлекте бөтөнләй ҡабул итмәгән. Был, йәмғиәттең һәм дәүләттең ырыу-ҡәбилә хәрби системаһы эҙемтәһе булыуынан бигерәк, күсмә йәмғиәттең хужалыҡ итеү рәүешенең эҙемтәһе, ул фәхишәлеккә ҡарағанда зоофилия мөмкинлегенә килтергән.

Хәҙерге донъяла, хужалыҡта һәм йәмғиәт тормошонда мөһим үҙгәрештәр менән бәйле, яңы күскенселәр, йәғни хәҙерге заман, бәлки, хәҙерге шарттарҙа күсмә йәки ярым күсмә тормош алып барған бик (йәки бик үк) уңышлы кешеләр төшөнсәһе барлыҡҡа килә һәм йыш ҡулланыла. Шөғөлө буйынса уларҙың күбеһе артистар, ғалимдар, сәйәсмәндәр, спортсылар, шоумендар, коммивояжёрҙар, менеджерҙар, преподавателдәр, миҙгелле хеҙмәт кешеләре, программистар, гастарбайтерҙар, экспаттар, сәйәхәтселәр һәм башҡалар.

Күсмә халыҡтар

Күсмә халыҡтар — малсылыҡ иҫәбенә бер урындан икенсеһенә йөрөп йәшәгән халыҡтар. Бынан тыш, ҡайһы бер күсмә халыҡтар һунарсылыҡ менән йәки, көньяҡ-көнсығыш Азиялағы ҡайһы бер диңгеҙ күсмәнделәре кеүек, балыҡсылыҡ менән шөғөлләнә. Күсеп йөрөү урыны йәки туҡталҡа термины Изге Яҙманың славян тәржемәһендә Измаилсылар станицаларына ҡарата ҡулланыла ([[|Быт. ]]25:16).

Ҡыуғын малсылығы малдарҙы сағыштырмаса ҡыҫҡа араға миҙгелле ҡыуыуға нигеҙләнгән. Мал ғәҙәттә йәйгеһен бейек тау көтөүлектәренә һәм ҡышҡыһын уйһыу үҙәндәргә ҡыуып сығарыла. Ҡыуыусыларҙың, ғәҙәттә үҙәндәрҙә, даими торлаҡтары бар.

Традицион рәүештә күсмә халыҡтарға ҡараған күп халыҡтарҙың көнкүрешен, мәҫәлән, алтай боронғо төркиҙәренең көнкүрешен, ысынында, тап ҡыуғын малсылығы тип тасуирларға мөмкин, сөнки уларҙың күсенеүҙәре миҙгелле характерҙа була һәм ырыуға ҡараған аныҡ билдәләнгән территория сиктәрендә башҡарыла; йыш ҡына уларҙың даими ҡоролмалары була, улар ҡышҡылыҡҡа мал өсөн бесән әҙерләү һәм эшкә яраҡһыҙ оло йәштәге төркөм ағзаларына торлаҡ булдырыу маҡсатында хеҙмәт итә, ә йәштәр йәйгеһен мал менән бергә тау итәгенә (йәйләү) күсеп йөрөй. Атап әйткәндә, миҙгелле вертикаль күсенеү ритмдары Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Әзербайжан, Төркиә ауылдарында таралған.

Фәнни мәғәнәлә күсмә тормош (номадизм, от грек. νομάδες, nomádes — күсмә халыҡ) хужалыҡ эшмәкәрлегенең һәм уға бәйле социомәҙәни характеристикаларҙың айырым төрө, был шарттарҙа халыҡтың күпселеге экстенсив күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнә. Ҡайһы бер осраҡтарҙа хәрәкәтле тормош алып барған һәр кемде (сиғандар кеүек, хәрәкәттә булған күсмә һунарсы-йыйыусылар, Көньяҡ-Көнсығыш Азияның төпләү игенселәре һәм диңгеҙ халыҡтары һ.б. халыҡ төркөмдәре) күсмә тормош алып барыусы тип атайҙар.

Һүҙҙең этимологияһы

Күсмә кеше һүҙе күсеү (кочевать) ҡылымынан, артабан боронғо урыҫ телендәге кочева́ти, төрөк телендәге: сағыштыр уйғыр, сығатай köč «юл йөрөү, сәйәхәт, күсеү», ҡырғыҙ, уйғыр, сығатай, телеут, алтай köćmäk «күсеү» килеп сыҡҡан.

Ҡаҙағстан Республикаһында әлеге ваҡытта күсереү буйынса Нұрлы көш тип аталған дәүләт программаһы бар.

«Кошевой атаманы» термины, украин (козацькая) һәм көньяҡ урыҫ (казацкая) Кошевой фамилияһы — бер тамырлы.

Билдәләмә

Бөтә малсылар ҙа күсмә халыҡ түгел (әммә, тәү сиратта, урыҫ телендә күсмә һәм номад терминын ҡулланыуҙы айырырға кәрәк булһа ла, икенсе төрлө әйткәндә, күсмә халыҡтар ғәҙәти номадтар менән бер үк нәмә түгел, һәм бөтә номад халыҡтар ҙа күсмә халыҡтар түгел, өҫтәүенә, мәҙәни феномен ҡыҙыҡлы, ул «номад» һәм хәҙерге рус телендә традицион булған «кочевник» иғтибарға алмауға килеп төртөлә). Күсмә тормошто өс төп билдә менән бәйләү маҡсатҡа ярашлы:

1. хужалыҡ эшмәкәрлегенең төп төрө булараҡ экстенсив малсылыҡ (пасторализм);
2. халыҡтың һәм малдың күпселек өлөшөнөң даими күсенеүҙәре;
3. дала йәмғиәттәренең айырым матди мәҙәниәте һәм донъяға ҡарашы.

Күсмә халыҡ ҡоро далаларҙа һәм ярым сүллектәрҙә йәки малсылыҡ хужалыҡ эшмәкәрлегенең иң оптималь төрө булған бейек таулы райондарҙа (Монголияла, мәҫәлән, игенселек өсөн яраҡлы ерҙәр — 2%, Төркмәнстанда — 3%, Ҡаҙағстанда — 13% һ.б.) йәшәгән. Номадтарҙың төп ризығы булып төрлө һөт ризыҡтары, мал ите, һунар табышы, игенселек һәм йыйыу продукттары торған. Ҡоролоҡ, ҡар бураны, ҡырау, эпизоотия һәм башҡа тәбиғәт афәттәре номадтарҙы тиҙ арала һәр төрлө йәшәү мөмкинлегенән мәхрүм итә. Тәбиғи бәлә-ҡазаларға ҡаршы тороу өсөн малсылар үҙ-ара ярҙам итеүҙең һөҙөмтәле системаһын эшләй — һәр бер ҡәбиләләше зыян күреүсене бер нисә баш мал менән тәьмин иткән.

Күсмә халыҡтарҙың көнкүреше һәм мәҙәниәте

Хайуандарға даими рәүештә яңы көтөүлектәр кәрәк булғанлыҡтан, малсылар йылына бер нисә тапҡыр бер урындан икенсе урынға күсергә мәжбүр булған. Күсмә халыҡтың иң киң таралған торлаҡ төрө булып, ҡағиҙә булараҡ, йөн йәки тире менән ҡапланған (тирмә, палатка йәки сатыр), күсереүе еңел конструкцияларҙың төрлө варианттары тора. Йорт кәрәк-ярағы һәм һауыт-һаба йышыраҡ ватылмай торған материалдарҙан (ағас, күн) эшләнгән. Кейем һәм аяҡ кейеме, ҡағиҙә булараҡ, күндән, йөндән һәм тиренән, шулай уҡ ебәктән, башҡа ҡиммәтле һәм һирәк туҡыманан һәм материалдарҙан тегелгән. «Һыбай йөрөү» (йәғни күп һанлы аттар йәки дөйәләр булыуы) күсмә халыҡҡа хәрби эштә ҙур өҫтөнлөктәр бирә. Күсмә халыҡ игенселек донъяһынан айырым йәшәмәй, әммә игенселек менән шөғөлләнгән халыҡтарҙың продукцияһына ла мохтаж булмай. Күсмә халыҡтарға айырым менталитет хас, ул арауыҡ һәм ваҡытты, ҡунаҡсыллыҡ йолаларын, талымһыҙлыҡ һәм сыҙамлыҡ, боронғо һәм урта быуат номадтарында һуғыш, һыбайлы яугир культтары, геройлаштырылған ата-бабалар булыуын күҙ уңында тота, улар үҙ сиратында ауыҙ-тел ижадында ла (героик эпос), шулай уҡ һынлы сәнғәттә (хайуан стиле), номадтарҙың төп йәшәү сығанағы булған малға культ мөнәсәбәте. Шул уҡ ваҡытта «таҙа» күсмә халыҡтарҙың (даими күсеп йөрөүсе) аҙ булыуын (Ғәрәбстан һәм Сахара номадтарының, монголдарҙың һәм Евразия далаларының ҡайһы бер башҡа халыҡтарының бер өлөшө) күҙ уңында тоторға кәрәк.

Ҡытай тарихсыһы Сым Цяньдың «Ши цзи» («Тарихи яҙмалар») тигән билдәле трактатында Хунну йәмғиәтенең көнкүреше һүрәтләнә: «Йорт малдарынан иң күбеһе аттар, эре һәм ваҡ мөгөҙлө мал, ә һирәк малдарҙан — дөйәләр, ишәктәр, мулдар, тоту һәм тани (һүҙ аттарҙың һирәк тоҡомдары тураһында бара). Һыу һәм үлән эҙләп, улар бер урындан икенсе урынға күсә, һәм эске һәм тышҡы стеналары менән уратып алынған ҡалалары, даими йәшәү урыны булмаһа ла, улар баҫыуҙар эшкәртеү менән шөғөлләнмәһә лә, шулай ҙа һәр кемдең айырым ер участкаһы бар… Малайҙар һарыҡтарға атланып йөрөй, ҡоштар һәм сысҡандарға ата; өлкәнерәктәре, ризыҡ итеп ҡулланыу маҡсатында, төлкөләр һәм ҡуяндар атып ала; йәйә тарта алырға һәләтле бөтә ирҙәр латник (тимер кейем кейгән яугир) булып киткән. Уларҙа йәшәгән йолалар буйынса, тыныс ваҡытта барыһы ла, йәшәүен тәьмин итеү маҡсатында, мал артынан йөрөй һәм бер үк ваҡытта ҡоштар һәм хайуандарға һунар итә, ә хәүефле йылдарҙа һәр кем һөжүм итеү мөмкинлеген биргән хәрби эшкә өйрәнә». Ҡытай алашары (евнух) Чжунхан Юэ, Хунн державаһының икенсе хакимы ваҡытында карьера яһаған иммигрант, Сым Цяньдың тасуирламаһын яңы мәғлүмәттәр менән тулыландыра: «Сюнну йолаһы буйынса халыҡ йорт малының итен ашай, уның һөтөн эсә, тиреһенән яһалған кейем кейә; мал иһә үлән ашай һәм һыу эсә, миҙгелгә ҡарап, бер урындан икенсе урынға күсә».

Күскенселектең килеп сығыуы

Күсмә халыҡтың килеп сығышы тураһындағы мәсьәлә әлегә тиклем аныҡ аңлатмаға эйә түгел. Һунарсылар йәмғиәттәрендә яңы осорҙа уҡ малсылыҡтың килеп сығышы концепцияһы тәҡдим ителә. Икенсе, хәҙер популяр ҡарашҡа ярашлы, күсмә тормош, халыҡтың бер өлөшө етештереү хужалығы менән ҡыҫырыҡлап сығарылғанлыҡтан, Иҫке Донъяның насар зоналарында игенселеккә альтернатива булараҡ формалаша. Һуңғылары яңы шарттарға яраҡлашырға һәм малсылыҡҡа махсуслашырға мәжбүр була. Башҡа ҡараштар ҙа бар. Күсмә тормош барлыҡҡа килеү ваҡыты мәсьәләһе лә бәхәсле. Тикшеренеүселәрҙең бер өлөшө күсмә тормош Яҡын Көнсығышта беренсе цивилизациялар периферияһында б. э. т. IV-III мең йыллыҡта уҡ барлыҡҡа килгән тип иҫәпләй. Ҡайһы берҙәре хатта б. э. т. IX—VIII мең йыллыҡ сигендә Левантта номадизм эҙҙәрен билдәләү яҡлы. Башҡалар фекеренсә, был осорҙа ысын күсмәлек барлыҡҡа акилеүе тураһында һөйләү иртәрәк әле. Хатта атты йортлаштырыу (доместикация б. э. т. IV мең йыллыҡ) һәм тәгәрмәсле арбаларҙың барлыҡҡа килеүе (б. э. Т. II мең йыллыҡ) лә хатта комплекслы игенселек-малсылыҡ иҡтисадынан ысын күсмә тормошҡа күсеү тураһында һөйләү мөмкинлеген бирмәй. Был төркөм ғалимдар фекеренсә, Евразия далаларында номадизмға күсеү б. э. т. II-I мең йыллыҡ сигенән дә алда була алмаған.

Күскенселекте төркөмләү

Күсмә тормошто төрлөсә классификациялайҙар. Иң киң таралған схемалар ултыраҡлыҡ дәрәжәһен һәм иҡтисади эшмәкәрлекте асыҡлауға нигеҙләнгән:

• күсмә;
• ярым күсмә, ярым ултыраҡ (игенселек өҫтөнлөк иткән саҡта) хужалыҡ. Йыш ҡына малдарҙы көтөүселәр ауылдарҙан ситтә көтә, ҡалған кешеләр, унда игенселек һәм һөнәрселек менән шөғөлләнеп, ауыл биләмәһендә ҡала;
• мал ҡыуыу;
• йәйләү, ҡыҫтау, күктәү, күҙәү (төрөк.) — шуға ярашлы, йәйге, ҡышҡы, яҙғы, көҙгө көтөүлектәр.

Ҡайһы бер башҡа ҡоролоштарҙа күсмә тормош төрөн дә иҫәпкә алалар:

• вертикаль (тауҙар, тигеҙлектәр),
• ул горизонталь, киңлек, меридиональ, түңәрәк һ. б. булырға мөмкин.

Географик контекста күсмә тормош таралған алты ҙур зона тураһында һүҙ алып барырға мөмкин.

1. евразия далаларында «биш төр мал»: (ат, эре мөгөҙлө мал, һарыҡ, кәзә, дөйә) үрсетелә, әммә (төркиҙәр, монголдар, ҡаҙаҡтар, ҡырғыҙҙар һ.б.) иң мөһим хайуан булып ат һанала. Был зонаның күсмә халыҡтары (скифтар, хуннуҙар, төркиҙәр, монголдар һ. б.) ҡеүәтле дала империяларын барлыҡҡа килтергән;
2. Яҡын Көнсығыш, унда номадтар ваҡ мөгөҙлө мал үрсетә, ә транспорт сифатында ат, дөйә һәм ишәк (бахтийәрҙәр , бассери, курдтар, пуштундар һ. б.) ҡуллана;
3. Ғәрәбстан сүллеге һәм Сахара, унда дөйә үрсетеүселәр (бәҙәүиҙәр, туарегтар һ. б.) өҫтөнлөк итә;
4. Көнсығыш Африка, Сахаранан көньяҡтағы саванналар, унда эре мөгөҙлө мал үрсеткән халыҡтар (нуэрҙар, динкалар, масайҙар һ. б.) йәшәй;
5. Эске Азияның (Тибет, Памир) һәм Көньяҡ Американың (Анды) бейек тау яйлалары, унда урындағы халыҡ як (Азия), лама, альпака (Көньяҡ Америка) һ. б. хайуандарҙы үрсетеүгә махсуслаша;
6. төньяҡ, башлыса субарктик зоналар, бында халыҡ (саамдар, чукчалар, эвенктар һ. б.) болан үрсетеү менән шөғөлләнә.

Күскенселектең сәскә атыуы

ентекләберәк Күскенселәр дәүләте Күскенселектең сәскә атыуы «күсмә империялар» йәки «империя конфедерациялары» барлыҡҡа килеү осоро менән бәйле (б. э. т. I мең йыллыҡ уртаһы — II мең йыллыҡ уртаһы). Был империялар күрше игенселек цивилизациялары менән йәнәш барлыҡҡа килгән һәм унан килгән продукцияға бәйле булған. Ҡайһы бер осраҡтарҙа күсмә халыҡ арауыҡ аша бүләктәр һәм яһаҡ талап иткән (скифтар, хуннуҙар, төркиҙәр һ.б.). Икенсе осраҡта улар игенселәрҙе буйһондорған һәм яһаҡ түләргә мәжбүр иткән (Алтын Урҙа). Өсөнсө осраҡта, улар игенселәрҙе яулап алған һәм уларҙың территорияһына күсеп килгән, урындағы халыҡ менән ҡушылған (аварҙар, болғарҙар һ.б.). Бынан тыш, күсмә халыҡтар баҫып алған ерҙәр аша үткән ебәк юлы маршруттары буйлап каруанһарайҙары булған стационар торамалар барлыҡҡа килгән. «Көтөүсе» халыҡтарҙың һәм һуңыраҡ күсмә малсыларҙың (һинд-европалылар, һундар, аварҙар, төркиҙәр, кидандар һәм ҡыпсаҡтар, монголдар, ҡалмыҡтар һ.б.) бер нисә ҙур миграцияһы билдәле.

Хунн осоронда Ҡытай менән Рим араһында тура бәйләнеш булдырыла. Монгол яулап алыуҙары айырыуса мөһим роль уйнай. Һөҙөмтәлә халыҡ-ара сауҙа, технологик һәм мәҙәни алмашыуҙарҙың берҙәм сылбыры барлыҡҡа килә. Күрәһең, был процестар һөҙөмтәһендә Көнбайыш Европаға дары, компас һәм китап баҫыу кеүек яңылыҡтар барып етә. Ҡайһы бер хеҙмәттәрҙә был осор «урта быуат глобалләшеүе» тип атала.

Яңыртылыуы һәм бөлгөнлөккә төшөүе

Модернизация башланыу менән күсмә халыҡтар индустриаль иҡтисад менән ярыша алмағаны күренә. Күп зарядлы утлы ҡорал һәм артиллерия барлыҡҡа килеүе уларҙың хәрби ҡеүәтенә нөктә ҡуя. Күсмә халыҡ модернизация процестарына буйһонған яҡ сифатында йәлеп ителә башлай. Һөҙөмтәлә күсмә хужалыҡ үҙгәрә, йәмәғәт ойошмаһы деформациялана, ҡыйынлыҡтар тыуҙырған мәҙәниәттәрҙең бер-беренә үтеп инеү (аккультурация) процестары башлана. XX быуатта социалистик илдәрҙә көсләп коллективлаштырыу һәм седентеризация (күсеп йөрөү урындарынан — ҡалаларға) үткәрелә, әммә уңышһыҙ тамамлана. Социалистик система тарҡалғандан һуң күп илдәрҙә малсыларҙың йәшәү рәүешен номадизациялау, хужалыҡты алып барыуҙы ярым натураль ысулдарға ҡайтарыу күҙәтелә. Баҙар иҡтисады булған илдәрҙә күсмә халыҡтарҙың яраҡлашыу процестары ла бик ауыр бара, малсыларҙың бөлгөнлөккә төшөүе, көтөүлектәрҙең эрозияһы, эшһеҙлек һәм ярлылыҡтың артыуы менән оҙатыла. Әлеге ваҡытта яҡынса 35-40 миллион кеше (Төньяҡ, Үҙәк һәм Эске Азия, Яҡын Көнсығыш, Африка) күскенсе малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам итә. Нигер, Сомали, Мавритания һ. б. илдәрҙә күсмә малсылар халыҡтың күпселеген тәшкил итә.

Көндәлек аңда күсмә халыҡтар агрессия һәм талау сығанағы ғына булған тигән ҡараш өҫтөнлөк итә. Ысынбарлыҡта ултыраҡ һәм дала донъяһы араһында хәрби ҡаршы тороуҙан һәм яулап алыуҙарҙан алып тыныс сауҙа бәйләнештәренә тиклем төрлө контакт формалары булған. Күсмә халыҡтар кешелек тарихында мөһим роль уйнаған. Улар торлаҡ төҙөү өсөн яраҡлы булмаған территорияларҙы үҙләштереүгә булышлыҡ иткән. Уларҙың аралашсы эшмәкәрлеге арҡаһында цивилизациялар араһында сауҙа бәйләнеше булдырыла, технологик, мәҙәни һ.б. инновациялар тарала. Күп кенә күсмә йәмғиәттәр донъя мәҙәниәте хазинаһына, донъяның этник тарихына үҙ өлөшөн индерә. Әммә, ҙур хәрби потенциалға эйә булғанлыҡтан, номадтар шулай уҡ тарихи процесҡа ла ҙур деструктив йоғонто яһай, уларҙың емергес баҫып инеүҙәре һөҙөмтәһендә күп кенә мәҙәни ҡиммәттәр, халыҡтар һәм цивилизациялар юҡ ителгән. Хәҙерге мәҙәниәттәрҙең тамырҙары күсмә традицияларға барып тоташа, әммә күсмә тормош — хатта үҫешкән илдәрҙә лә — яйлап юҡҡа сыға. Ерҙе файҙаланыу хоҡуғында улар ултыраҡ күршеләргә ҡаршы тора алмағанлыҡтан, күсмә халыҡтарҙың күбеһе бөгөн йотолоу (ассимиляция) һәм үҙенә генә хас үҙенсәлеген юғалтыу ҡурҡынысы аҫтында тора.

Күсмә һәм ултыраҡ тормош рәүеше

Ҡыпсаҡ дәүләтселеге тураһында

Евразия дала билбауының бөтә күскенселәре

үҫештең табор баҫҡысы йәки баҫҡынсылыҡ стадияһын башынан үткәргән.

Көтөүлектәренән ситләштерелгәнлектән,

улар аяуһыҙ рәүештә бөтә нәмәне юҡ итә,

сөнки яңы ерҙәр эҙләп күсеп йөрөйҙәр.

... Күрше игенселек халыҡтары өсөн

табор үҫеш стадияһы күскенселәр һәр ваҡыт

«перманент баҫып инеү» хәлендә булған .

Күсмә тормоштоң икенсе (ярым ултыраҡ) стадияһында

ҡышлауҙар һәм йәйләүҙәр барлыҡҡа килә,

һәр урҙа көтөүлектәренең аныҡ сиктәре булған,

ә малдарын билдәле бер миҙгелле маршруттар буйынса ҡыуып йөрөтәләр.

Күскенселектең икенсен стадияһы

малсылар өсөн иң иң табышлыһы булған.

В. БОДРУХИН, тарих фәндәре кандидаты.

Пасторализм шарттарында хеҙмәт етештереүсәнлеге иртә аграр йәмғиәттәрҙәгегә ҡарағанда күпкә юғарыраҡ булған. Был ир-егеттәрҙең күпселеген аҙыҡ эҙләүгә ваҡыт сарыф итеүҙән азат итергә мөмкинлек биргән һәм, башҡа альтернативалар булмағанда (мәҫәлән, дәрүишлек) уны хәрби хәрәкәттәрҙә ҡулланыу мөмкинлеген биргән. Әммә юғары хеҙмәт етештереүсәнлегенә көтөүлектәрҙе аҙ интенсив (экстенсив) файҙаланыу аша өлгәшелә һәм күршеләрҙән яулап алырға кәрәк булған яңы ерҙәр талап ителә (әммә күсмә халыҡтарҙың ваҡыты-ваҡыты менән тирә-яҡтағы ултыраҡ «цивилизациялар» менән бәрелештәрен далаларҙа йәшәүсе халыҡтың артыуы менән туранан-тура бәйләгән теория нигеҙһеҙ). Күсмә халыҡтарҙың көндәлек хужалыҡта кәрәкмәгән ир-егеттәрҙән йыйылған күп һанлы армиялары һуғышҡа хәрби күнекмәләре булмаған мобилизацияланған крәҫтиәндәргә ҡарағанда күпкә һәләтле, сөнки көндәлек эшмәкәрлегендә улар һуғышта талап ителгән күнекмәләрен ҡулланғандар (бөтә күсмә хәрби етәкселәрҙең кейек ҡамау һунарына иғтибар итеүе осраҡлы түгел, сөнки ундағы ғәмәлдәр тулыһынса тиерлек һуғышҡа оҡшаш, тип иҫәпләнгән).

Шуға күрә, күсмә халыҡтарҙың социаль ҡоролошоноң сағыштырмаса примитив булыуына ҡарамаҫтан (күп кенә тарихсылар уларға айырым, «күсмә» феодализм формаһын бирергә тырышһа ла, күсмә йәмғиәттәрҙең күбеһе хәрби демократия стадияһынан артыҡ үрләмәй), улар йыш ҡына антагонистик мөнәсәбәттәрҙә булған иртә цивилизациялар өсөн ҙур хәүеф тыуҙырған.

Мәҫәлән, XVI быуатта йәшәгән эфиоп монахы Бахрей былай тип яҙған:

Беҙ күп һанлы булһаҡ та һәм беҙҙең ҡорал күп булһа ла, галл беҙҙе нисек еңеп сыға?... Был халҡыбыҙҙың ун төркөмгә бүленеүенә бәйле, уларҙың туғыҙы һуғышта ҡатнашмай һәм ҡурҡаҡлыҡтарынан оялмай. Ә унынсы төркөм мөмкинлеге еткәнсе һуғыша. Беҙ күп булһаҡ та, һуғышҡа һәләтле кешеләр аҙ, һәм һуғышта ҡатнашмағандар күп. Уларҙың береһе — иҫәбенең осона сығып етмәҫлек монахтар. Был тарихтың авторы һәм уға оҡшаш кешеләр кеүек, дини күнекмәләр ваҡытында балалыҡ йылдарында ауҙарылған монахтар бар. Һәм һуғыштан ҡурҡҡан монахтар бар.

Икенсе төркөмдө рухани китаптаҙы өйрәнеүселәр тәшкил итә. Улар ғибәҙәт ҡылғанда ҡул-аяғын хәрәкәтләндерә, улар үҙҙәренең ҡурҡаҡлығынан оялмайҙар. Өсөнсөләре — хоҡуҡ һаҡсылары. Дүртенселәре — дагафоч, юғары ҡатлам ҡатын-ҡыҙҙарын оҙатып йөрөүселәр, көслө һәм ныҡ булһалар ҙа, һуғышта ҡатнашмайҙар. Бишенселәр — ер биләүселәр, әфәнделәр. Улар ҙа үҙҙәренең ҡурҡаҡлығынан оялмайҙар. Алтынсылар — игенселәр. Улар баҫыуҙа эшләй һәм һуғышырға теләмәй. Етенселәр — сауҙанан үҙҙәренә табыш ала. Һигеҙенселәр — тимерсе, яҙыусы, тегенсе һәм балта оҫтаһы кеүек һөнәр эйәләре. Улар һуғыша белмәй. Туғыҙынсылар — йырсылар, барабансылар һәм арфасылар, уларҙың шөғөлө — теләнселәү. Улар хәйер биргән кешене фатихалай, буш дан һәм файҙаһыҙ маҡтауҙар яңғырата. Унынсылар — һөңгө һәм ҡалҡан алып, һуғышҡа бара. Улар аҙ, шуға илебеҙ бөлгөнлөккә төшә.

Галлдар туғыҙ төркөмгә бүленмәй. Уларҙың барыһы ла, өлкәненән алып кесеһенә тиклем, һуғышҡа һәләтле. Шуға күрә улар беҙҙе юҡ итә һәм үлтерә.

Ултыраҡ халыҡтарҙың күсмә халыҡтар менән көрәшенә йүнәлтелгән ҙур тырышлығы миҫалы булып Бөйөк Ҡытай диуары тора, әммә ул бер ҡасан да күсмә халыҡтарҙың Ҡытайға баҫып инеүенән һөҙөмтәле кәртә була алмаған.

Омельян Прицак күсмә халыҡтарҙың ултыраҡ территорияларға даими һөжүмдәренә ошондай аңлатма бирә:

«Был күренештең сәбәптәрен күсмә халыҡтың тыумыштан талау һәм ҡан ҡойоуға бирелгәнлеге тип аңларға ярамай. Дөрөҫөрәге, бында һүҙ аныҡ уйланылған иҡтисади сәйәсәт тураһында бара.»

Күсмә халыҡтар төрлө стратегия ҡулланған:

1) баҫҡынсылыҡ һәм талау стратегияһы (сяньби, XV-XVI быуаттарҙа Монгол империяһының Ҡытайға, Ҡырым ханлығының Рәсәйгә ҡарата);

2) игенселек йәмғиәтен буйһондороу һәм унан яһаҡ йыйыу (Скифия һәм сколоттар, Хазария һәм славяндар, Алтын Урҙа һәм Русь), күсмә халыҡтарҙың Бөйөк ебәк юлын контролдә тотоуы;

3) игенселек дәүләтен яулап алыу, уның территорияһында хәрби гарнизондар урынлаштырыу, яңы элита файҙаһына крәҫтиәндәргә һалым һалыу (Ҡытайҙа тоба, кидандар һәм чжурчжэндар, монголдар Ҡытайҙың Юань империяһы һәм Ирандағы Хулагуидтар дәүләте);

4) алмаш-тилмәш баҫҡынсылыҡ менән яһаҡ түләү сәйәсәте (хунну, төркиҙәр, уйғырҙар).

Әммә ултыраҡ йәшәү рәүеше, әлбиттә, күсмә тормоштан өҫтөнөрәк, ҡәлғә-ҡалалар һәм башҡа мәҙәни үҙәктәр барлыҡҡа килә, ә беренсе сиратта күсмә халыҡтар өлгөһөндә төҙөлгән регуляр армиялар булдырыу: парфяндарҙан күрмәксе Сәәсәниҙәр иран дәүләте һәм Рим катафрактариялары; һундар һәм төркөттәр өлгөһөндә төҙөлгән ҡытай панцир кавалерияһы; Алтын Урҙа сыуалышын кисергән эмигранттар аша татар ғәскәренең традицияларын үҙләштергән урыҫ поместье атлылары; һ.б., ваҡыт үтеү менән, ултыраҡ тормошта йәшәгән халыҡтарға, бойондороҡло ултыраҡ халыҡтар менән ирекле йәки мәжбүри рәүештә игенселек, малсылыҡ һәм һөнәрселек продукттары менән алмашмайынса тулы ҡеүәтенә йәшәй алмағанлыҡтан, бер ҡасан да ултыраҡ халыҡтарҙы тулыһынса юҡ итергә ынтылмаған күсмә халыҡтарҙың һөжүменә уңышлы ҡаршы торорға мөмкинлек биргән.

Шул уҡ ваҡытта эске көсһөҙләнеү дәүерендә хатта юғары үҫешкән цивилизациялар ҙа күсмә халыҡтарҙың күпләп һөжүме һөҙөмтәһендә йыш ҡына һәләк булған йәки ныҡ көсһөҙләнгән. Күсмә ҡәбиләләрҙең агрессияһы күпселек осраҡта күрше күсмә халыҡтарға йүнәлтелгән булһа ла, йыш ҡына ултыраҡ ҡәбиләләргә һөжүмдәр күсмә аҡһөйәктәренең игенселәр өҫтөнән хакимлығын раҫлау менән тамамланған. Мәҫәлән, Ҡытай тарихында күсмә халыҡтың Ҡытайҙың айырым өлөштәрендә, ҡайһы берҙә бөтә Ҡытайҙа хакимлыҡ итеүе күп тапҡырҙар ҡабатланған.

Тағы бер билдәле миҫал булып Көнбайыш Рим империяһының тарҡалыуы тора, ул «халыҡтарҙың Бөйөк күсенеүе» ваҡытында, башлыса Рим союздаштары биләмәһендә йәшенеү тапҡан күсмә ҡәбиләләр, «вәхшиҙәр» һөжүме аҫтында ҡолай. Һуңғы һөҙөмтә Көнбайыш Рим империяһы өсөн һәләкәтле була, VI быуатта Көнсығыш Рим Империяһының был территорияларҙы кире ҡайтарырға маташыуына ҡарамаҫтан, вәхшиҙәр контроле аҫтында ҡала.

Тик күп зарядлы утлы ҡорал һәм артиллерия барлыҡҡа килеү менән генә күсмә халыҡтың игенселәр өҫтөнән хәрби өҫтөнлөгө яйлап юҡҡа сыға.

Күсмә халыҡ менән ултыраҡ халыҡтың үҙ-ара эш итеүе мәсьәләһе XV быуат аҡыл эйәһе Ибн Хальдунды ҡыҙыҡһындыра, ул сәйәси циклдар теорияһын тәҡдим итә.

Әгәр уңышлы полководец һәм талантлы сәйәсмән уларға табыш тәьмин итә һәм берләштереүсе звено булып хеҙмәт итә икән, күсмә халыҡтар йыш ҡына «күсмә дәүләт» булдырған. Ләкин һәләте уртаса булған вариҫ алмаштырғандан һуң, күсмә халыҡтарҙың дәүләтселеге тарҡалған.

Малсылыҡ менән бәйләнмәгән күскенселек

Төрлө илдәрҙә күсмә тормош алып барған, әммә малсылыҡ менән түгел, ә төрлө һөнәрҙәр, сауҙа, күрәҙәлек, йырҙар һәм бейеүҙәрҙе профессиональ башҡарыу менән шөғөлләнгән этник аҙсылыҡтар бар. Улар сиғандар, ениши, ирланд сәйәхәтселәре һәм башҡалар. Бындай «кускенселәр» ғәҙәттә транспорт сараларында йәки осраҡлы биналарҙа, йыш ҡына кеше йәшәмәгән төр биналарҙа йәшәй. Бындай граждандарға ҡарата властар йыш ҡына «цивилизациялы» йәмғиәттә көсләп ассимиляциялауға йүнәлтелгән саралар ҡуллана. Әлеге ваҡытта төрлө илдәр властары бындай кешеләрҙең бәләкәй балаларға ҡарата ата-әсә бурыстарын үтәүен күҙәтеү буйынса саралар ҡуллана, улар ата-әсәләренең йәшәү рәүеше һөҙөмтәһендә мәғариф һәм һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә тейешле уңайлыҡтар ала алмай.

СССР-ҙа 1956 йылдың 5 октябрендә СССР Юғары Советы Президиумының «Күсмә тормош менән шөғөлләнгән сиғандарҙы эшкә йәлеп итеү тураһында» Указы сыға, ул күсмә сиғандарҙы әрәмтамаҡтарға тиңләй һәм күсмә тормош рәүешен тыя. Указға урындағы властар һәм сиғандар яғынан ике төрлө реакция була. Урындағы властар был указды үтәй, йә сиғандарға торлаҡ бирә, йә уларҙы һөнәрселек һәм күрәҙәлек итеү урынына рәсми рәүештә эшкә урынлашырға мәжбүр итә, йә иһә сиғандарҙы туҡталҡаларынан ҡыуып сығара һәм күсмә сиғандарҙы көнкүреш кимәлендә дискриминацияға дусар итә. Сиғандар иһә яңы торлаҡҡа шатлана һәм яңы йәшәү шарттарына еңел генә күсә (йыш ҡына улар яңы йәшәү урыны буйынса сиған дуҫтары йәки яңы тормош булдырыуҙа ярҙам иткән ултыраҡ туғандары булған сиғандар була), йәки указды сиғандарҙы этнос булараҡ ассимиляциялау, эретеү ынтылышының башы тип һанай һәм уны үтәүҙән һәр яҡлап ҡаса. Башта указды нейтраль ҡабул иткән, әммә мәғлүмәт һәм әхлаҡи ярҙам алмаған сиғандар был үҙгәреште бәхетһеҙлек тип ҡабул итә. Һөҙөөмтәлә СССР-ҙа 90 %-тан ашыу сиған ултыраҡ тормошҡа күсә.

Көнсығыш Швейцарияла енишиҙар, 1900 йыл тирәһе

Швейцария гражданлығына эйә булған еништәр 1998 йылдан, Европаның милли аҙсылыҡтарын яҡлау тураһында Рамочный конвенция ратификацияланғандан һуң, этностың конкрет вәкиле ултыраҡ йәки күсмә тормош алып барыуына ҡарамаҫтан, Fahrende, һүҙмә-һүҙ «сәйәхәт итеүселәр», исеме аҫтында милли аҙсылыҡ булараҡ таныла.

Швейцарияның федераль органдары алдында ениши мәнфәғәттәрен 1975 йылда нигеҙләнгән Radgenossenschaft der Landstrasse ойошмаһы булдырыла, ул ениши менән бер рәттән башҡа «күсмә» халыҡтарҙы ла — рома һәм синти мәнфәғәттәрен дә яҡлай. Йәмғиәт дәүләттән субвенциялар (маҡсатлы субсидиялар) ала. 1979 йылдан йәмғиәт халыҡ-ара сиғандар союзы (International Romani Union — IRU) ағзаһы булып тора. Шуға ҡарамаҫтан, йәмғиәттең рәсми позицияһы — ениши мәнфәғәттәрен айырым халыҡ булараҡ яҡлау.

Швейцарияның халыҡ-ара килешеүҙәренә һәм Федераль суд хөкөмөнә ярашлы, кантональ властары ениши күсмә төркөмдәренә туҡталҡа һәм күсеп йөрөү өсөн урын бирергә, шулай уҡ мәктәп йәшендәге балаларын уҡытыу мөмкинлеген тәьмин итергә бурыслы.

Күсмә халыҡтарға ҡарайҙар

Хәҙерге замандың күсмә халыҡтары:

• Аромундар
• Бахтиарҙар
• Бәҙәүиҙәр
• Белудждар
• Берберҙар
• Буряттар
• Гереро
• Зулу
• Ҡаҙаҡтар
• Ҡаракачандар
• Ҡырғыҙҙар
• Ҡой-ҡойон
• Коряктар
• Коса
• Кушиттар
• Монголдар
• Нганасандар
• Ненецтар
• Нилоттар
• Пуштундар
• Саамдар
• Тывалар
• Фульбе
• Хакастар
• Чукчалар
• Сиғандар
• Эвенктар
• Эвендар

Тарихи күсмә халыҡтар:

• Аварҙар
• Болғарҙар
• Һундар
• Боронғо төркиҙәр
• Жужандар
• Ҡалмыҡтар
• Кидандар
• Ҡыпсаҡтар
• Монголдар
• Бәшәнәктәр
• Скифтар
• Сяньби
• Төрөк-сәлжүктәр
• Уғырҙар
• Хунну

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Бөтә донъя күсмә халыҡтары
• Берәҙәклек
• Күскенсе (фильм)

Әҙәбиәт

• Андрианов Б. В. Неоседлое население мира. М.: «Наука», 1985.
• Барфилд Т. Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. — 1757 г. н. э.). СПб.: Изд-во СПбГУ, 2009.
• Вайнштейн C. И. Мир кочевников центра Азии. М.: Наука, 1991.
• Гаудио А. Цивилизации Сахары. (Пер. с франц.) М.: «Наука», 1977.
• Крадин Н. Н. Кочевые общества. Владивосток: Дальнаука, 1992. 240 с.
• Крадин Н. Н. Империя Хунну. 2-е изд. перераб. и доп. М.: Логос, 2001/2002. 312 с.
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. М.: Восточная литература, 2006. 557 с. ISBN 5-02-018521-3
• Крадин Н. Н. Кочевники Евразии. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. 416 с.
• Кочевничество / Крадин Н. Н. // Конго — Крещение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — С. 530. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 15). — ISBN 978-5-85270-346-0.
• Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI—VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
• Марков Г. Е. Кочевники Азии. М.: Изд-во Московского университета, 1976.
• Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов. М. — Алматы: Горизонт; Социнвест, 1995. 319 с.
• Плетнёва С. А. Кочевники средневековья. М.: Наука, 1983. 189 с.
• Сеславинская М. В. К истории «большой цыганской миграции» в Россию: социокультурная динамика малых групп в свете материалов этнической истории // Культурологический журнал. 2012, № 2.
• Гендерный аспект номадизма
• Хазанов А. М. Социальная история скифов. М.: Наука, 1975. 343 с.
• Хазанов А. М. Кочевники и внешний мир. 3-е изд. Алматы: Дайк-Пресс, 2000. 604 с.
• Humphrey C., Sneath D. The End of Nomadism? Durham: The White Horse Press, 1999. 355 p.
• Krader L. Social Organization of the Mongol-Turkic Pastoral Nomads. The Hague: Mouton, 1963.
• Lattimore O. Inner Asian Frontiers of China. New York, 1940.
• Scholz F. Nomadismus. Theorie und Wandel einer sozio-ökonimischen Kulturweise. Stuttgart, 1995.
• Кочевничество // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.

Нәфис әҙәбиәт

• Есенберлин, Ильяс. Кочевники. 1976.
• Шевченко Н. М. Страна Номадов. М.: «Известия», 1992. 414 с.

Һылтанмалар

• ПРИРОДА МИФОЛОГИЧЕСКОГО МОДЕЛИРОВАНИЯ МИРА КОЧЕВНИКОВ