Ай (юлдаш)

Ай
Орбита характеристикалары
Перигей	363 104 км 0,0024 а. б.
Апогей	405 696 км 0,0027 а. б.
Ҙур ярымкүсәр (a)	384 399 км 0,00257 а. б.
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,0549 (уртаса)
Әйләнеүҙең сидерик периоды	27,321582 көн 27 көн 7 сәғ 43,1 мин
Әйләнеүҙең Синодик периоды	29,530588 дней 29 көн 12 сәғ 44,0 мин
Орбита тиҙлеге (v)	1,023 км/с (средняя)
Ауышлығы (i)	5,145° эклиптика меңен сағыштырыу
Долгота восходящего узла (Ω)	(кәмеү)18,6 йылда бер әйләнеш
Перицентр аргументы (ω)	(артыу) 8,85 йылда 1 әйләнеш
Нимәнең юлдашы	Ер
Физик характеристикалар
Поляр ҡыҫылышы	0,00125
Экватор радиусы	1738,14 км 0,273 Ер радиусы
Поляр радиусы	1735,97 км 0,273 Ер
Уртаса радиус	1737,10 км 0,273 Ер
Ҙур түңәрәк оҙонлоғо	10 917 км
Өҫлөк майҙаны (S)	3,793·107 км² 0,074 Ер
Күләме (V)	2,1958·1010 км³ 0,020 Ер
Массаһы (m)	7,3477·1022 кг 0,0123 Ер
Уртаса тығыҙлығы (ρ)	3,3464 г/см³
Экваторҙа есемдең тотҡарһыҙ төшөүе тиҙлеге (g)	1,62 м/с²
Беренсе космик тиҙлек (v1)	1,68 км/с
Икенсе космик тиҙлек (v2)	2,38 км/с
Әйләнеү периоды (T)	Синхронлаштырған юлдаш (Ергә бер яғы менән ҡарай)
Күсәр ауышлығы	1,5424° (эклиптика яҫылығына ҡарата)
Альбедо	0,12
Күренгән йондоҙ дәүмәле	−2,5/−12,9 −12,74 (при полной Луне)
Температура
	мин. сред. макс.
Температура	100 К (−173 °C) (экватор) 33 К (−240 °C) 220 К (−53 °C) 130 К (−143 °C) 390 К (117 °C) 230 К (−43 °C)
Атмосфера
Состав: бик һирәк, водород, гелий, неон һәм аргона эҙҙәре

Ай (символы: ) — Ерҙең берҙән-бер тәбиғи эйәрсене. Ерҙә Ҡояштан һуң яҡтылығы буйынса икенсе урында, Ҡояш системаһында тәбиғи эйәрсендәр араһында ҙурлығы буйынса бишенсе урында. Һәм шулай уҡ кеше аяғы баҫҡан ерҙән ситтәге беренсе һәм берҙән-бер объект. Ерҙең үҙәгенән Ай үҙәгенә тиклем яҡынса 384 467 км.

Күк йөҙөндә тулы айҙың йондоҙ дәүмәле − 12^m,71. Болотһоҙ төндә тулы Айҙың Ер өҫтөнә яҡтыртыуы − 0,25 лк. Ай өҫтөнә төшкән яҡтылыҡтың 7 % ғына кире ҡайтара.

Ай хәрәкәте

Яңы Ай

Ай Ер тирәләй хәрәкәт итә һәм Ер яғына һәр ваҡыт бер яҡ йөҙө менән ҡарай. Эллиптик орбитаның ҙур ярым күсәре − 384 399 км, эксцентриситеты 0,0549-ға тигеҙ.

Атамаһы

Барлыҡ төрки телдәрҙә (сыуаш теленән башҡа) Ерҙең юлдашын «ай» тип йөрөтәләр. Боронғо славян һәм һинд-европа телдәрендәге lūna «луна» һүҙе латин теленән ингән. Гректар Селена (грек. Σελήνη), боронғо мысырлылар Ях (Иях) тип атаған.

Ай өҫтөндәге шарттар

Ай өҫтөндә атмосфера бөтөнләй юҡ тиерлек. Айҙағы тәүлек Ерҙәге 27,32 тәүлеккә тиң. Ерҙәге ике аҙнаға һуҙылған Ай көнөндә уның йөҙө +120 °C-ҡа тиклем йылына, шулай уҡ оҙайлы Ай төнөндә һәм күләгәлә −160 °C-ҡа тиклем һыуына. Ай өҫтөндә күк йөҙө һәр саҡ аяҙ сем-ҡара, йондоҙ һәм планеталар көндөҙ ҙә күренә. Айҙың Ергә ҡараған яғынан, Айҙан 3,67 тапҡыр ҙурыраҡ Ер шары күренә. Айҙа һауа юҡ, шуға курә күк йөҙө гел аяҙ, болоттар йөҙмәй, таң нурҙары уйнамай. Ай өҫтө метеориттар бәрелеүҙән барлыҡҡа килгән ҡая һыныҡтары һәм туҙан менән ҡапланған.

Орбита

• Ай Ерҙән аҡрынлап алыҫлаша бара, бер йылға 4 см.

Ерҙән ебәрелгән яҡтылыҡ 1,28 секунд ваҡыт эсендә Айға барып етә. Рәсем масштабта эшләнгән.

Иҫкәрмәләр

Китаптар

• Петров В.П. Здравствуй, Луна! / Петров В.П., Юревич П.П. — Л.: Лениздат, 1967. — 191 с. — 24 500 экз.
• Шевченко В.В. Луна и её наблюдение. — М.: Наука, 1983. — 192 с. — (Библиотека любителя астрономии). — 100 000 экз.
• Уманский С.П. Луна — седьмой континент. — М.: Знание, 1989. — 117 с. — 45 000 экз. — ISBN 5-07-000408-5.
• Шкуратов Ю. Г. Луна далёкая и близкая. — Харьков: Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина, 2006. — 182 с. — ISBN 966-623-370-3.
• Роберт Хейзен. История Земли: От звёздной пыли — к живой планете: Первые 4 500 000 000 лет = Robert Hazen. The Story of Earth. The First 4.5 Billion Years, from Stardust to Living Planet. — М: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 364 p. — ISBN 978-5-91671-706-8.