Иҫке славян теле

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Иҫке славян теле
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме

иҫке славян теле — словѣньскъ ѩзꙑкъ

ⱄⰾⱁⰲⱑⱀⱐⱄⰽⱏ ⱗⰸⱏⰺⰽⱏ
Илдәр Бөйөк Моравия, Киев Русе, Беренсе Болгар батшалығы, Сербия
Регионы Көнсығыш Европа, Көньяҡ Европа
Статус үле тел
Үле тел X быуат аҙағына сиркәү славян теле булып үҫешкән
Классификация
Категория Евразия телдәре

һинд-европа ғаиләһе

славян тармағы
көньяҡ славян төркөмө
Көнсығыш төркөмсә
Туғандаш телдәр: сиркәү славян теле
Әлифба старославянская кириллица[d] и глаголица[d]
Тел коды
ГОСТ 7.75–97 цер, 777 (коды ISO и ГОСТ общие с церковнославянским языком)
ISO 639-1 cu
ISO 639-2 chu
ISO 639-3 chu
Atlas of the World’s Languages in Danger 2
Ethnologue chu
IETF cu

Иҫке́ славя́н теле́ — (үҙатамаһы — иҫке славян телендә — сло̀вѣньскъ ѩзꙑ́къ) — Солуни ҡалаһы янында IX быуатта йәшәгән славяндар диалектына нигеҙләнгән беренсе славян әҙәби теле[1] (праславян теленең көньяҡ славян тармағының көнсығыш төркөмө). Яҙмаһын IX быуат уртаһында ағалы-энеле мәғрифәтселәр Кирилл һәм Мефодий төҙөгән. IX—XI быуаттарҙа күпселек славян халыҡтарының әҙәби теле булған һәм ул саҡтағы йәш славян телдәренең формалашыуына йоғонто яһаған[2]. Иҫке славян теленең алфавиты сифатында глаголица һәм кириллица ҡулланылған[3]. Башланған дәүеренән үк иҫке славян теле китап-әҙәбиәт теле булған һәм бер ваҡыытта ла көнкүреш аралашыу сараһы булараҡ ҡулланылмаған[4].

X быуат аҙағында башҡа славян телдәре йоғонтоһонда үҙгәрештәр кисерә, һәм шул осорҙан һуң яҙылған ҡулъяҙмалар сиркәү славян телендә лә яҙылған тип һанала[5][6][7][8]. Көньяҡ славян тармағы көнсығыш төркөмө диалекттарының береһенә генә нигеҙләнгән иҫке славян телен бөтә славян телдәре өсөн нигеҙ булған боронғораҡ праславян теле менән бутарға ярамай[3].

Атамаһы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тел барлыҡҡа килгәндән һуң яҙылған ҡулъяҙмаларҙа «славян» йәки «словен» теле (иҫке славян телендә — словѣньскъ) тип атала. «Жития Мефодия» китабының V бүлегендә Византия императоры Михаил III, Кирилл менән Мефодийға мөрәжәғәт итеп, былай ти: иҫке славян телендә — «Вы бо ѥста селꙋнѧнина, да селꙋнѧне вьси чисто словѣньскы бесѣдѫѭть}}» (вы же есть селуняне, да селуняне все чисто по-славянски беседуют). XV бүлегендә Мефодий Солунский китаптарҙы славян теленә тәржемә итеүе иҫке славян телендә — прѣложи въ бързѣ вьсѧ книгы ѿ грьчьска ѩзыка въ словѣньскъ}} (бөтә китаптарҙы ла бик тиҙ грек теленән славян теленә тәржемә итте), ә XVII бүлектә — Мефодийҙың вафатынан һуң уҡыусылары ғибәҙәт ҡылдылар, шул иҫәптән славян теленә лә: иҫке славян телендә — слꙋжьбѫ цьркъвьнѫѭ латиньскы, грьчьскы и словѣньскы сътрѣбиша}} (службу церковную по-латыни, по-гречески и по-славянски отслужили)[9]. Был атаманы яҙыусы Иоанн Экзарх та ҡуллана.

XVIII—XIX быуат башындағы рус әҙәбиәтендә тәүге славян текстары телен шулай уҡ «славян», «славен» йәки «славянлыҡ» тип атағандар (М. В. Ломоносов, А. С. Шишков һ.б.). 1758 йылда «боронғо сиркәү славен теле» (нем. Altkirchenslawische, инглиз Old Church Slavonic) терминын Ломоносов ҡулланған[10], «церковнославянский» («сиркәү славян» теле) тигән атаманы тәүге тапҡыр А. Х. Востоков, 1836 йылда Н. И. Надеждин «Европеизм и народность в отношении к русской словесности» мәҡәләһендә ҡуллана[11]. М. А. Максимович үҙенең 1830—1840-сы йылдарҙағы эштәрендә «сиркәү славян теле» һәм «иҫке славян теле» терминдарын ҡуллана[12][13]. И. И. Срезневский 1849 йылда «иҫке славян һөйләше» (наречие) тураһында әйткән[14].

1919 йылда баҫылған «Лекциях по фонетике старославянского (церковнославянского) языка» Фортунатов Филипп Фёдорович, славян әҙәбиәтенең тәүге ҡомартҡылары яҙылған телде «иҫке славян» тип атарға, ә сиркәү әҙәбиәтенең хәҙерге теле — «сиркәү славян теле» тип, йәғни «иҫке славян теле» һәм «сиркәү славян теле» тигән төшөнсәләрҙе айырып күрһәтергә тәҡдим итте[15].

«Иҫке славян» термины хәҙерге урыҫ телле фәндә иң ҡабул ителгәне булып тора, әммә шулай уҡ әҙәбиәттә һәм «боронғо славян» төшөнсәһе лә осрай (Н. И. Толстой, Франтишек Мареш, Н. А. Мещерский, М. М. Копыленко). Славянизм терминын иҫке славян теленән дә, сиркәү-славян теленән дә үҙләштерелгән һүҙҙәргә ҡулланырға мөмкин[16].

Көньяҡ славян халыҡтары әҙәбиәтендә тел атамаһында төрлөсә уҡыу үҙенсәлектәр бар[17]: болгар традицияһында ул «боронғо-» йәки «иҫке болгар теле» (ҡайһы берҙә немец телендә: Altbulgarisch) тип атала[18], ә хәҙерге Төньяҡ Македонияла уны ҡайһы берҙә «иҫке македон теле» тип тә атайҙар[19]. Әммә йышыраҡ ул «иҫке сиркәү славян» теле тигән атама йөрөтә:

Килеп сығышы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Кирилл һәм Мефодийҙың ғибәҙәт китаптары тәржемәһе. Радзивилло ҡулъяҙмаһы миниатюраһы, XV бвуат аҙағы

Иҫке славян теленең барлыҡҡа килеүен Кирилл һәм Мефодий исемдәре менән бәйләйҙәр, улар ғибәҙәт китаптарын (Изге Яҙманың ҡайһы бер өлөштәрен: Инжил, Псалтирь, Паремия (литургика) һ.б.) славян теленә тәржемә итергә тотонған. Иҫке славян теленең диалект нигеҙе булып IX быуатта Кирилл һәм Мефодийҙың тыуған ҡалаһы Солуни (Фессалоника) тирәһендә йәшәгән славяндарҙың һөйләштәренең береһе торҙо[20]. Хәҙерге тикшеренеүселәр был һөйләште праславян теленең көньяҡ славян тармағы көнсығыш төркөмөнә индерә. Ул ваҡытта славян телдәре араһында айырма ҙур булмай[21], шуға күрә иҫке славян теле дөйөм славян әҙәби теле роленә уңышлы дәғүә итә алған.

Уның нигеҙендә иҫке славян яҙмаһы эшләнгән диалект тураһындағы алдараҡ булған башҡа теориялар тарихи ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра

Болгар теорияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Шафарик Павел Йозеф, һуңыраҡ А. Лескин тарафынан эшләнгән теорияға ярашлы, иҫке славян теле ысынында ла боронғо болгар теле булып тора, унан һуңғараҡ хәҙерге болгар теле үҫешә[22]. Был теория әлеге ваҡытта Болгария лингвистарының күбеһендә хуплау таба.

Македон теорияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Игнатий Викентьевич Ягич һәм уның уҡыусыһы Ватрослав Облак македон (болгар-македон) теорияһы яҡлы була, ул 1892 йылда Салоники районына диалектологик экспедиция ойоштора, һәм уның барышында македон һөйләштәренең боронғо славян теле менән бәйләнешен асыҡлай. В. Облак был диалекттар өсөн «болгар-македон» (bulgarisch-macedon. Dialecte) терминын һәм «западноболгарские» ҡуллана, һәм иҫке славян теленең болгар-македон сығышы (bulgar.-macedonische Provenienz des Altsloven) тураһында яҙа[23].

Паннон-каринтий теорияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Паннон теорияһына ярашлы, иҫке славян теленең яҙмаһы хәҙерге словендарҙың ата-бабалары булған Каринтия һәм Паннония славяндары телдәре нигеҙендә эшләнгән[24]. Был теория яҡлы Ерней Бартол Копитар менән Франц Миклошич, иҫке славян телендәге текстарҙан немец, латин һәм венгр үҙләштерелмәләре паннон славяндары диалекты нигеҙендә яҙылған тип аңлатырға мөмкин, тип раҫлай. Копитар шулай уҡ, беренсе славян Изге Яҙмаһы (Библия) нәҡ күрһәтелгән славян ҡәбиләләрендә барлыҡҡа килгән, тип раҫлаған[25], әммә И. Ягичтың, В. Облактың, М. Фасмерҙың һәм В. Щепкиндың тикшереүҙәре был теорияны нигеҙһеҙлеген күрһәтте[26][27]. Бөтә мәғлүмәттәр миграция процестарының ҡатмарлыраҡ үтеүе хаҡында һөйләй. Балҡанға көнбайыш һәм көнсығыш Паннониянан күсенгәндәр. Изоглос йүнәлешенә ҡарағанда, боронғо Паннонияла Дунайҙан төньяҡҡа табан диалект уртаҡлығы булған, ул көньяҡ славян телдәре һәм диалекттары сығанағы булып торған[28][29].

Тарихы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әлеге ваҡытта боронғо славяндарҙа Кирилл һәм Мефодий миссияһына тиклем яҙма булыу мәсьәләһе бәхәсле тема булып тора. Күп кенә тикшеренеүселәр (В. А. Истрин[30], Л. П. Якубинский, С. П. Обнорский, Б. А. Ларин, П. Я. Черных, А. С. Львов) славяндарҙа христиан миссионерҙарының эшмәкәрлегенә тиклем яҙма булыуы тураһында фаразлай[31]. Уның ысынлап та булыу ихтималлығы бер нисә тарихи сығанаҡта — Титмар Мерзебургский хроникаһында[32], "Мефодий һәм Константин житиялары"нда[33], Ибн Фаҙлан яҙмаларында[30] Фәхр-И Мөдәриббир яҙмаларында[34][к. 1],[30]; Әл-Мәсудиҙең «Алтын һөңгөләр һәм аҫыл таштар» китабы[30][35]; 911 һәм 945 йылғы Русь-Византия килешеүҙәре[30][36]. Әммә христиан яҙмаһына тиклемге әҙәби ҡомартҡылар әле булһа табылмаған[37].

Иҫке славян азбукаһын төҙөү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Кирилл һәм Мефодий. XIX быуат иконаһы

Иҫке славян телендә яҙыу славяндарҙы христианлаштырыу процесында бер туған Кирилл менән Мефодийҙың миссионерлыҡ эшмәкәрлеге менән бәйле. Константинополь патриархы һәм Рим папаһы араһындағы низағ (Фотиев схизмаһы) барышында Бөйөк Моравия кенәзе Ростислав 862 йылда Византия императоры Михаил III-гә үҙ сиркәү идаралығына нигеҙ һаласаҡ уҡытыусыларҙы, руханиҙарҙы йәки епископты уның дәүләтенә ебәреүҙәрен һорап мөрәжәғәт итә. Император ризалыҡ биргән һәм миссионерҙар сифатында славян ҡәбиләләре йәшәгән Салоники (Фессалоники) ҡалаһынан килгән һәм славян телендә яҡшы һөйләшкән бер туған Кирилл менән Мефодийҙы һайлаған. Моравияға китер алдынан, 863 йылда ағаһы Мефодий һәм уҡыусылары ярҙамында Кирилл старославян әлифбаһын төҙөй һәм грек телендәге төп ғибәҙәт китаптарын иҫке славян теленә тәржемә итә[38]. Иҫке славян әлифбаһын уйлап табыу ваҡытын болгар монахы Симеон I батшаның замандашы Черноризец Храбрҙың «О письменах» хикәйәте күрһәтә. Унда была тип яҙылған[39][40]:

Если же спросить славянских грамотеев так: кто вам письмена сотворил или книги перевел, то все знают и, отвечая, говорят: святой Константин Философ, нареченный Кириллом — он нам письмена сотворил и книги перевел, и Мефодий, брат его. Поскольку ещё живы видевшие их. И если спросить, в какое время, то знают и говорят, что во время Михаила, царя греческого, и Бориса, царя болгарского, и Ростислава, князя моравского, и Коцела, князя блатенского, в лето от сотворения всего мира 863 год (6363). {{oq|cu|Аще ли въпросиши словѣньскыѧ боукарѧ, глаголѧ: «Къто вы письмена сътворилъ есть, или кънигы прѣложилъ?» — То вьси вѣдѧтъ и отъвѣщавъше рекутъ: «Свѧтыи Костанътинъ Философъ, нарицаемыи Кѵрилъ, тъ намъ письмена сътвори и кънигы прѣложи, и Меѳодие, братъ его. Суть бо еще живи иже суть видѣли ихъ». И аще вопросиши: «в кое времѧ?» то ведѧтъ и рекутъ: «ѧко въ врѣмена Михаила, цѣсарѧ грьчьска, и Бориса, кънѧза блъгарьска, и Растица кънѧза моравьска, и Коцелѧ кънѧза блатьньска въ лѣто же отъ съзъданьѧ вьсего мира 863 йыл (6363)»

Мәсихселәр китаптары Салоники ҡалаһы янында йәшәгән көньяҡ славяндар диалекттарының береһенә грек теленән тәржемә ителгән, ул башҡа славяндарға ла аңлайышлы булған[1].

Әле тикшеренеүселәр араһында билдәле иҫке славян әлифбаларының ҡайһыһын — глаголицанымы йәки кириллицанымы, Кирилл эшләгән тигән берҙәм ҡараш юҡ[41][42]. Әммә ғалимдарҙың күбеһе, Кирилл Философ яҙған боронғо иҫке славян алфавиты булып глаголица тора, ә кириллица һуңыраҡ грек алфавиты нигеҙендә барлыҡҡа килгән[3], тигән фекергә килә. Славян әҙәби ҡомартҡыларының лингвистик анализы күрһәтеүенсә, глаголицала яҙылған текстар кириллицала яҙылған текстарға ҡарағанда күберәк архаизмдарға (морфологияла һәм лексикала) эйә[43][44]. Иҫке славян телендәге текстарҙың күбеһе Глаголицала яҙылған (Миссал, Инжил (Евангелие), Псалтирь, доғалар, вәғәздәр һәм изгеләрҙең житиялары)[45]. Глаголицала башта «Жития Кирилла и Мефодия» яҙылған, һуңғараҡ улар кириллица яҙмаһына яңынан күсереп яҙылан. Кирилл глаголицала үҙенең славян әлифбаһын һәм Изге Яҙманың славян тәржемәләрен яҡлаған «Проглас» шиғри әҫәрен дә яҙған. Был ҡараш яҡлылар кириллицаны X быуатта Кирилл һәм Мефодийҙың уҡыусыһы Климент Охридский булдырған тип иҫәпләй[46](шуға бәйле уның икенсе исеме «климентица»). Икенсе теория буйынса, кириллица Болгарияла глаголицанан 30-40 йылға һуңыраҡ Болгария батшаһы Симеон I һәм болгар руханиҙары Константин Преславский менән Иоанн Экзарх ҡатнашлығында барлыҡҡа килгән[45]. Иҫке славян кириллицаһының 38 хәрефенең 24 хәрефе грек алфавиты нигеҙендә булдырылған[3], етмәһә ҡайһы берҙәре механик ысул менән үҙләштерелгән (мәҫәлән, Д, Т, П, И)[45]. Уларға славян теле үҙенсәлегенә хас һәм грек телендә булмаған өндәрҙе билдәләү өсөн 19 хәреф өҫтәлгән.

  • Иҫке славян азбукалары
  • Глаголица

    Глаголица

  • Кириллица

    Кириллица

Телдең таралыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Черны Венцеслав. Кирилл һәм Мефодийҙың Моравияға килеүе

Моравияла Кирилл һәм Мефодий шәкерттәре (Климент Охридский, Наум Охридский, Ангеларий Охридский, Горазд Охридский һәм Савва Охридский) менән бергә сиркәү китаптарын грексанан иҫке славян теленә тәржемә итеүҙе дауам иткән, славянса уҡырға, яҙырға һәм ғибәҙәт ҡылырға өйрәткән. Моравияла һәм Паннонияла булғанда, Кирилл менән Мефодий грек теленән иҫке славян теленә Номоканонды[47][48], литургия китаптарының күбеһе һәм Закон судный людем тип аталған беренсе славян хоҡуҡи кодексын тәржемә иткән[49]. Бер туғандарҙың Моравиялағы эшмәкәрлеге баштан уҡ Германия руханиҙарының аяуһыҙ ҡаршылығы менән осрашҡан, сөнки улар был биләмәләрҙе үҙҙәренеке тип һанаған һәм бында христиан йолаларын латин телендә таратҡан. Һөҙөмтәлә 867 йылда ағалы-энеле, ҡылған эштәрен папа алдында аҡлар өсөн, Римға килергә мәжбүр булған. Римға барышлай, улар Блатен кенәзлегенә һуғыла улар, унда кенәз Коцел ҡушыуы буйынса славяндарҙы китап эшенә һәм славян телендә ғибәҙәт ҡылырға өйрәткәндәр.

Венецияла улар ул ваҡытта мәсихселәр сиркәүендә өҫтөнлөк иткән өс телле ересь (өҫтөнлөк итеп килгән дин ҡанундарына ҡаршы булған дини тәғлимәт) яҡлылар менән низағҡа инергә мәжбүр булған. Был тәғлимәт буйынса Изге яҙма тик өс телдә — латин, грек һәм боронғо еврей телдәрендә генә яҙылырға мөмкин булған. Оппоненттар менән бәхәстә Кирилл иҫке славян әлифбаһын төҙөү хоҡуғын яҡлай[50]:

Алланан ямғыры бөтөнөһөнә лә бер тигеҙ яумаймы, әллә ҡояш бөтөнөһө өсөн дә бер тигеҙ балҡымаймы, әллә бөтә тереклек бер үк һауа һуламаймы? Һеҙ, өс телдән тыш, башҡа ҡәбиләләр һәм телдәр һуҡыр һәм һаңғырау булырға тейеш, тип уйларға оялмайһығыҙмы?

Римға килгәс, Кирилл Рим папаһы Адриан II-гә Таврия Херсонесында изге Климент I-нең изге мәйетен (мощи) Рим папаһына тапшыра, папа шунан һуң славян телендә ғибәҙәт ҡылыуҙы раҫлай, һәм тәржемә ителгән китаптарҙы Рим сиркәүҙәренә һалырға бойороҡ бирә. Папа ҡушыуы буйынса, Формоз (Порто-Санта Руфина епискобы) һәм Гаудерик (Веллетрий епискобы) Кирилл һәм Мефодий менән сәйәхәт иткән өс ағай-энелене руханилыҡҡа бағышлаған[51]. 869 йылда Римда Кирилл вафат була, ә Мефодий киләһе йылда Моравияға архиепископ дәрәжәһендә ҡайта, һәм унда ул йәнә Германия руханиҙарының ҡаршылығына осрай. Бөйөк Моравия кенәзе Ростиславтың немец кенәзе Людовик II-нән еңелеүенән һуң немец сәйәси йоғонтоһона бирелгән ҡустыһы Святополк I килгәндән һуң, хәл ҡатмарлаша.

Ул эшләгән осорҙа Мефодий хатта швабтағы монастырҙарҙың береһенә - Райхенауға ябыла, ләкин папа Иоанн VIII ҡыҫылыуынан һуң, өс йылдан һуң тотҡонлоҡтан азат ителә, шулай уҡ славян телендә ғибәҙәт ҡылыу ҙа тыйыла, вәғәзгә генә рөхсәт бирелә. Мефодий азат иткәндән һуң, папаның тыйыуына ҡарамай, ғибәҙәт ҡылыуҙы славян телендә дауам итә, чех кенәзе Борживой I-не һәм уның ҡатыны Людмиланы һыуға сумдыра (крещение). 879 йылда Мефодий Римда славян телендә ғибәҙәт ҡылырға рөхсәт иткән папа буллаһын ала. Мефодий үлгәндән һуң, Моравияла уның урынына шәкерте Горазд Охридский ҡалған.

Горазд ваҡытында славян яҙмаһына ҡаршы тороусылар папа Стефан V-нән сиркәү литургияһында славян телен тыйыуға өлгәшә, ә Мефодийҙың уҡыусылары Моравиянан ҡыуыла. Шуға ҡарамаҫтан, Моравияла һәм Чехияла иҫке славян телендә яҙыу туҡталмаған. Был илдәрҙә глаголица менән иҫке славян телендә яҙылған X һәм XI быуат әҙәби ҡомартҡылар — Киевские листки, Пражские глаголические отрывки һәм башҡалар билдәле[52]. XI быуаттан алып көнбайыш славяндар яҙыуҙа латин алфавитын ҡуллана, шул иҫәптән XI—XII быуаттарҙа латиница менән яҙылған славян телендәге боронғо текст — Фрейзингенские отрывки яҙылған[45].

Мефодийҙың уҡыусылары, Моравиянан киткән, өлөшләтә хорваттарға, ә бер ни тиклеме — Болгарияға юл тотҡан, унда славян яҙмаһын үҫтереү эшен дауам иткән. Тап Болгария IX быуат аҙағында иҫке славян телендә яҙыуҙы таратыу үҙәгенә әүерелә. Бында ике ҙур мәктәп - Охрид һәм Преслав китап мәктәптәре формалаша, унда билдәле болгар китапсылары Климент Охридский, Наум Охридский, Иоанн Экарх, Константин Преславский һәм Черноризец Храбр ижад итә[52].

X быуатта, христиан динен ҡабул иткәндән (крещение) һуң, иҫке славян теле әҙәби тел сифатында Руста ҡулланыла башлай[45].

Иҫке славян теле ҡомартҡылары

Славян телендәге Кирилл һәм Мефодий йәки уларҙың уҡыусылары яҙған IX быуат әҙәби ҡомартҡылары беҙҙең көндәргә килеп етмәгән. Боронғо яҙмалар X быуат менән билдәләнә, әммә билдәле ҙур ҡомартҡыларҙың күбеһе XI быуатта барлыҡҡа килгән. Уларҙың бер өлөшө глаголица, бер өлөшө — кириллица менән яҙылған[53][54]. Бөтә ҡомартҡылар ҙа тиерлек (күп булмаған осраҡта) урта быуат Болгарияһында яҙылған һәм грек теленән тәүге тәржемәләрҙең яҡыныраҡ һәм сифатлыраҡ күсермәһе булып тора. Уларҙың грамматик төҙөлөшөндә һәм телдең өн системаһында уларҙы барлыҡҡа килтереүҙең иртәрәк осоро сағыла. Лексикаға килгәндә, ул тәржемә ителмәгән грек һүҙҙәренең күп булыуы менән характерлана. Кириллица ҡомартҡылары иҫке славян теленең һуңғыраҡ торошон сағылдыра. Күп кенә осраҡтарҙа улар күсермәләрҙән түгел, ә грек теленән яңы тәржемәләрҙән ғибәрәт һәм глаголица ҡомартҡылары менән сағыштырғанда төп нөсхәләргә ҡарата аныҡ ҡына түгел. Бөтә билдәле славян телендәге әҙәби ҡомартҡыларҙың да яҙылыу датаһы юҡ, һәм уларҙы барлыҡҡа килтереү ваҡыты палеографик мәғлүмәттәргә һәм теге йәки был мәлгә телдең торошо тураһында белемгә нигеҙләнеп, яҡынса тергеҙелгән[55].

Хабургаев Георгий Александрович, Селищев Афанасий Матвеевич һәм Радослав Вечерка (чех — Radoslav Večerka) иҫке славян теленең әҙәби ҡомартҡыларына индерергә мөмкин булған бер нисә тексын атай[56][57][58]. Зализняк Андрей Анатольевич иҫке славян текстары исемлегенә һуңыраҡ асылған Новгородский кодексты өҫтәне[к. 2]:

Глаголицала яҙылған текстар:

  1. Ассеманиево Евангелие[56][57][58]
  2. Боянское Евангелие[58]
  3. Зографское Евангелие[56][57][58]
  4. Зографский палимпсест[58]
  5. Киевские глаголические листки[56][57][58]
  6. Сборник Клоца[56][57][58]
  7. Мариинское Евангелие[56][57][58]
  8. Рыльские глаголические листки[56]
  9. Синайская псалтырь[56][57][58]
  10. Синайский евхологий[56][58]
  11. Охридские глаголические листки[56][58]
  12. Отрывки глаголической надписи на развалинах церкви в Преславе[56]
 Кириллицала яҙылған текстар
  1. Надпись Самуила[56][57]
  2. Добруджанская надпись болг. Добруджански надпис[57]
  3. Надпись на могиле чергубыля Мостича[57]
  4. Битольская надпись[57]
  5. Енинский апостол[57][58]
  6. Зографские листки[56][58]
  7. Листки Ундольского[56][57][58]
  8. Македонский листок[56][57]
  9. Саввина книга[56][57][58]
  10. Супрасльская рукопись[56][57][58]
  11. Хиландарские листки[56][57][58]
  12. Новгородский кодекс[59]
  13. Отрывки кириллической надписи на развалинах церкви в Преславе[56]
  14. Вставки в латинскую рукопись «Martyrologum Odonis» (Райград)[56]

Сиркәү славян теленә үҙгәртеү

Славян халыҡтары араһында әҙәби тел булараҡ таралып, иҫке славян теле уны ҡуллана башлаған халыҡтарҙың йәнле телмәре йоғонтоһонда шунда уҡ тиерлек үҙгәрештәр кисерә башлай[60]. X быуат аҙағында «классик» иҫке славян теле яҙыуҙа ҡулланылмай башлай, һәм ошо осорҙан һуң яҙылған текстар сиркәү славян теленең бер нәшерендә (извод) яҙылған тип һанала[5][6][7][8][61].

Ғалимдарҙың хеҙмәттәрендә төрлөсә уҡыу бар, иҫке славян йәки сиркәү славян теленә дөйөм славян китап теленең урындағы редакциялары барлыҡҡа килгәндәге әҙәби ҡомартҡыларҙы индерергә була. Хабургаев[62] менән Селищев[63] уларҙы иҫке славян теленең урындағы сығарылыштарына (извод), ә Изотов[6][61], Маршева[7], Шушарина[5] һәм Асадов[8] сиркәү славян теленең урындағы сығарылышынан тәүге ҡомартҡыларға индерә. Шартлы бүленеш булһа ла, был текстар урындағы телдәрҙең үҙенсәлектәрен сағылдыра:

Моравско-чешский извод церковнославянского языка (Чешский извод):[к. 3]
(глаголицала яҙылған)
  1. Пражские глаголические отрывки[64][65]
Хорватский извод:
(глаголицала яҙылған)
  1. Венские листки миссала hr Bečki listići[66]
  2. Гршковичевый отрывок hr Grškovićev odlomak apostola

[66]

  1. Фрагмент легенды о 40 мучениках[66]
Серб-славян телендә (Сербский извод):
(на кириллице)
  1. Мирославово Евангелие[66]
  2. Вуканово Евангелие[66]
  3. Шишатовацкий апостол sr Шишатовачки апостол [67]
 Паннон изводы:
(латиницала)
  1. Фрейзингенские отрывки[67]
Болгарский извод (урта болгар теле Middle Bulgarian)
(кириллицала)
  1. Добромирово Евангелие[68]
  2. Охридский апостол[68]
  3. Болонская псалтырь[68]
  4. Битольская Триодь[68]
  5. Добрейшево Евангелие[68]
  6. Боянское Евангелие[68]
  7. Тырновское Евангелие[69]
  8. Манассиева хроника (Манасиева летопись)[69]
 Сиркәү славян теленең боронғо рус изводы
(кириллицала)
  1. Остромирово Евангелие[70]
  2. Архангельское Евангелие[70]
  3. Минеи служебные 1095—1097 годов нем. — Altslawische Menäen[70]
  4. Чудовская псалтирь[71]
  5. Евгениевская псалтирь[71]
  6. Изборник Святослава 1073 и 1076 годов[71]
  7. Куприяновские листки (Новгородские, или Куприяновские отрывки) [71]
  8. Слуцкий отрывок[72]
  9. Лимонарь, или Луг духовный, или Синайский патерик[72]
  10. Слова Кирилла Иерусалимского[72]
  11. Слова Григория Богослова[72]
  12. Алфавитарь, или Азбучная молитва [72]
  13. Галицкое Евангелие[73]
  14. Церковный устав (типик) студийский[73]
  15. Ефремовская кормчая[73]
  16. Успенский сборник[73]

Фонетикаһы

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ижек структураһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ижек ул замандың барлыҡ славян телдәрендәге кеүек үк, үҫә барыусы яңғырау законына нигеҙләнгән. Ижектәге өндәр яңғырау артыу тәртибендә генә урынлаша алған:

  1. Фрикатив
  2. Ысҡынмалы (смычный)
  3. Танау сонор йәки в (м, н, в)
  4. Талғын (сонор) — р,л
  5. Һуҙынҡы

йәғни аҙ яңғырағандарҙан алып иң яңғырауыҡлыларына тиклем.

Ижек һалмаҡ йәки һуҙынҡы («асыҡ ижек законы») менән тамамланған, ижектә башҡа төркөмдәрҙән өндәрҙең булыуы мотлаҡ булмаған. Төрлө ижектәргә ҡарай алһалар ғына, бер төркөм өндәрҙең күршелеге мөмкин ине.

Шуның менән бергә яңғырашта артыҡ киҫкен күсеүҙән һаҡланыу тенденцияһы барлыҡҡа килде, тимәк, йыш ҡына алынмалы тартынҡылар — [зр]>[здр], [ср]>[стр] барлыҡҡа килгән.

Һуҙынҡылар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Түбәндәге билдәләре менән айырылған 11 һуҙынҡы фонема булған:

  • рәт (барлыҡҡа килеү зонаһы, телдең алға йәки артҡа китеү дәрәжәһе): алғы рәттәге һәм алғы рәттә булмаған һуҙынҡылар
  • күтәрелеш (телдең аңҡауға күтәрелеү дәрәжәһе): юғары, урта һәм аҫҡы күтәрелеш һуҙынҡылары
  • назаллек/назалле түгел: танау һәм таҙа һуҙынҡылар
  • лабиалләнеү (иренләшеү)
Күтәрелеш Рәт Үҙенсәлектәре
Алғы Урта Артҡы
Юғары /и/ /ы/
/у/ лабиалләшкән
Урта /е/ /о/
/ь/ /ъ/ үтә ҡыҫҡа
/ѧ/ /ѫ/ танау
Аҫҡы /ѣ/ /а/

Фонетик система һүҙҙә көслө позицияла (тулы һуҙынҡыларға анығыраҡ яҡынайып) йәки көсһөҙ позицияла булыуы мөмкин булған үтә ҡыҫҡа (редукцияланған, иҫке терминологияла «һаңғырау» өндәр) /ъ/ и /ь/ булыуы менән характерлана. Редукцияға бирелгәндәрҙең позициялары һүҙ аҙағынан билдәләнә.

Өс йомшаҡ позиция:

  • бер ижекле булмаған һүҙҙең абсолют ахырында
  • тулы һуҙынҡылы ижек алдында
  • көслө позицияла редукцияланған ижек алдында

Көслө позициялар:

  • көсһөҙ позицияла редукцияланған ижек алдында
  • ижек алдында баҫым аҫтында (шартлы)
  • бер ижекле һүҙҙең ахырында

Аҙаҡтан көсһөҙ позицияла редукцияланғандар әйтелештән юғалған, был күренеш «редукцияланғандарҙың төшөүе» тип атала. Иҫке славян һәйкәлдәрендә был процестың башланғыс стадияһы сағыла.

Тартынҡылар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

26 тартынҡы фонемаһы (27 - үҙләштерелгән һүҙҙәрен иҫәпкә алып /ф/), түбәндәге билдәләр менән айырылғандарын:

  • барлыҡҡа килеү урыны
  • барлыҡҡа килеү ысулы
  • тауыштың ҡатнашыуы (һаңғырау/яңғырау)
  • өҫтәмә артикуляция (ҡаты/ярымйомшаҡ/йомшаҡ)
Ирен Теш Урта аңҡау Артҡы аңҡау
Шартлаулы /б/ — /п/ /д/ — /т/ /г/ — /к/
Фрикатив /в/ — (/ф/) /з/ — /ж'/- /с/ — /с'/ — /ш'/ /j'/ /х/
Аффрикаталар /д’з'/ — /ц'/ — /ч'/
Ҡатмарлы /ж’д'/ — /ш’т'/
Танау /м/ /н/ — /н'/
Ҡалтыраҡ (дрожащие) /р/ — /р'/
Ҡырыйлы (боковые) /л/ — /л'/

Таблицаға иҫкәрмәләр:

  1. Күп ке ҡомартҡыларҙа (мәҫәлән, Супрасль ҡулъяҙмаһында һәм Енин апостолында) /д’з'/ һәм /з/ фонемалары айырылмай
  2. Һәйкәлдәрҙә шартлаулы /г/ ла иҫке славянса — къникьчиѩ — Мариинское четвероевангелие), фрикатив та иҫке славянса — книхчиѩ — Супрасль ҡулъяҙмаһы) һүрәтләнгән

Иҫке славян теленең әһәмиәте

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лингвистика өсөн иҫке славян теленең әһәмиәте, тәү сиратта, уның боронғо булыуы менән билдәләнә, шуға күрә ул башҡа славян телдәренә ҡарағанда гипотетик преславян теленә яҡыныраҡ тора[74].

IX—X быуаттарҙа күпселек славян халыҡтарының әҙәби теле булараҡ, ул ваҡыттағы күп йәш славян телдәренең формалашыуына ыңғай йоғонто яһай[2], мәҫәлән, әлегә атамалары булмаған төшөнсәләрҙе ситләштерелгән (абстракт) иҫке славян теле һүҙҙәре менән рус телен байыта[75]. Ә иҫке славян теле өсөн әҙерләнгән кириллица артабан рус, украин, белорус, македон, болгар һәм серб әлифбаһы нигеҙенә һалына[76]. Шулай уҡ XX быуаттың 60-сы йылдарына тиклем боронғо славян теле өсөн эшләнгән глаголица Хорватияла глаголик йола буйынса сиркәү славян телендә католик ғибәҙәт ҡылыу өсөн ҡулланылған[77].

Ҡалып:Иновики

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
  • Склонение в старославянском языке (Иҫке славян телендә һүҙҙәрҙең килеш менән үҙгәреүе)
  • Дренерусский язык (Боронғо урыҫ теле)

Комментарийҙар

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
  1. ↑ В исторической литературе прежних лет его имя часто приводится как Фахр ад-Дин Мубарак-шах Марварруди. Английский востоковед Э. Д. Росс[en], опубликовавший в 1927 году часть рукописи «Тарих-и Фахр уд-дин Мубарак-шах», по ошибке приписал её авторство Фахр уд-дин Мубарак-шах Марваруди (Faḵr-al-Dīn Abū Saʿīd Mobārakšāh b. Ḥosayn Marverūdī), придворному поэту Гуридов, умершему в 1205 году. Как позже установил индийский ученый Ага Абдус-Саттар Хан (Abdus-sattar Khan), на самом деле, рукопись принадлежала перу историка Фахр-и Мудаббиру, по прозвищу Мубаракшах. Ән-Нәдимдең «Китаб аль-фихрист (Книге росписи известий об учёных и именах сочиненных ими книг)»
  2. ↑ В статье 2001 года «Новгородская псалтырь начала XI века — древнейшая книга Руси» (Архивная копия от 27 ғинуар 2020 на Wayback Machine) А. А. Зализняк и В. Л. Янин отнесли текст Новгородского кодекса к русскому изводу церковнославянского языка. Однако в более позднем докладе на XIII международном съезде славистов в 2003 году (Архивная копия от 15 июль 2014 на Wayback Machine) А. А. Зализняк отнёс его к «просто старославянскому тексту», отдельно подчеркнув его древность тем, что на момент создания памятника русского извода церковнославянского языка ещё не существовало:

    Как и использование одноеровой графической системы, этот факт свидетельствует о том, что памятник принадлежит к более древнему и качественно иному периоду развития русской письменности, чем памятники 2-й половины XI века. Русского извода славянской письменности как системы на данном этапе ещё нет. В сущности перед нами ещё просто старославянский текст с некоторым числом ошибок.
  3. ↑ Селищев относит к нему ещё и Киевские глаголические листки, но большинство авторов считает, что они написаны на классическом старославянском языке, практически без местных влияний.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Сит телдәрҙә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Lunt, Horace Grey. Old Church Slavonic Grammar (инг.). — 7th. — Berlin, New York: Walter de Gruyter, 2001. — 264 p. — ISBN 3-11-016284-9.
  • Huntley, David. Old Church Slavonic // The Slavonic languages (инг.) / Comrie, Bernard; Corbett, Greville G.. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 125—187. — ISBN 0-415-04755-2.
  • Sussex, Roland; Cubberley, Paul. The Slavic languages (инг.). — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — ISBN 978-0-521-22315-7.
  • Vaillant, André. Manuel du vieux slave (фр.). — 2. — Paris: Institut d'études slaves, 1964. — Т. I—II.
  • Miklosich, Franz. Lexicon palaeosovenico-graeco-latinum (лат.). — Vindbonae: Guilelmus Braumueller, 1862—1865. — С. 1171.
  • Miklosich, Franz. Radices linguae Slovenicae veteris dialecti (лат.). — Lipsae, 1845. — С. 147.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
  1. ↑ 1 2 Encyclopedia of Indo-European Culture / Edited by James Mallory and D.Q. Adams. — Routledge, 1997. — P. 301. — 875 p. — ISBN 978-1884964985.
  2. ↑ 1 2 Старославянский язык // Литературная энциклопедия / Коммунист. акад., Секция лит., искусства и яз.; отв. ред. В. М. Фриче. — М.: Изд-во Коммунист. акад., 1939. — Т. 11. — 824 с.
  3. ↑ 1 2 3 4 Пипер, Предраг. Увод у славистику I. — Електронско издање на Интернету, прегледано и делимично прерађено. — Београд, 2000. Архивная копия от 23 июнь 2018 на Wayback Machine
  4. ↑ Старославянский язык // Энциклопедия «Кругосвет».
  5. ↑ 1 2 3 И. А. Шушарина 2014 йылдың 14 июль көнөндә архивланған.. Введение в славянскую филологию: учебное пособие. Церковнославянский язык как поздний вариант старославянского. стр 160 2014 йылдың 14 июль көнөндә архивланған.
  6. ↑ 1 2 3 Изотов А. И. Старославянский и церковнославянский языки: Грамматика, упражнения, тексты: Учебное пособие для средних и высших учебных заведений. — М.: ИОСО РАО, 2001. — 240 с. — ISBN 5-7552-0045-9. Архивная копия от 14 июль 2014 на Wayback Machine
  7. ↑ 1 2 3 Маршева, Лариса Ивановна. Праславянский, церковнославянский, русский… Православие.Ru (19 октябрь 2001). Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано 31 май 2018 года.
  8. ↑ 1 2 3 Асадов, Захир Вахид. Исторические основы архаических явлений в современном русском языке. Монография. — Saarbrücken, Germany: LAP Lambert Academic Publishing. — С. 13. — 388 с. — ISBN 978-3-8473-3717-1. Архивная копия от 13 август 2018 на Wayback Machine
  9. ↑ Житие Мефодия // Библиотека литературы Древней Руси / Подготовка текста и перевод О. А. Князевской, комментарии А. А. Алексеева ; РАН. Ин-т рус. лит. (Пушкинский дом) ; под. ред. Д. С. Лихачёва и др.. — СПб.: Наука, 1999. — Т. 2: XI—XII века. — 555 с. — ISBN 5-02-028309-6.
  10. ↑ Ломоносов, Михаил Васильевич. Предисловие о пользе книг церьковных в российском языке // Избранные произведения. — Л.: Советский писатель, 1986. — С. 473—478. — (Библиотека поэта; Большая серия).
  11. ↑ Надеждин, Николай Иванович. Европеизм и народность в отношении к русской словесности // «Телескоп». — 1836. — № 1.
  12. ↑ Максимович, Михаил Александрович. История древней русской словесности / Соч. Михаила Максимовича. Кн. 1. — Киев: Унив. тип., 1839.
  13. ↑ Максимович, Михаил Александрович. Начатки русской филологии / Соч. Михаила Максимовича. Кн. 1. — Киев: тип. Ф. Глихсберга, 1848.
  14. ↑ Срезневский, Измаил Иванович. Мысли об истории русского языка : (Чит. на акте С.-Петерб. ун-та 8 февр. 1849 г.) / [Соч.] И.И. Срезневского. — СПб.: тип. воен.-учеб. заведений, 1850. — 210 с.
  15. ↑ Фортунатов, Филипп Фёдорович. Избранные труды / Акад. Ф. Ф. Фортунатов ; [Ред. коллегия: д-р филол. наук М. Н. Петерсон (отв. ред.) и др.] ; [Вступ. статья проф. М. Н. Петерсона] ; Акад. наук СССР. Отд-ние языка и литературы. — М.: Учпедгиз, 1957. — Т. 2: Лекции по фонетике старославянского (церковнославянского) языка : Сравнительная морфология индоевропейских языков. О преподавании грамматики русского языка в средней школе. — С. 5—6. — 471 с.

  16. ↑ Славянизм // Российский гуманитарный энциклопедический словарь. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС: Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та, 2002. Архивная копия от 9 август 2014 на Wayback Machine Архивированная копия. Дата обращения: 15 июнь 2019. Архивировано из оригинала 9 август 2014 года.
  17. ↑ 1 2 Lunt, 2001, pp. 3—4
  18. ↑ Leskien A. Grammatik der altbulgarischen (altkirchenslavischen) Sprache. — 2.-3. Aufl.. — Heidelberg, 1919.
  19. ↑ Henniger J. Bulgarian and macedonian // The Encyclopedia of Language and Linguistics, 10 Vols / R. E. Asher & J. M. Y. Simpson (eds.). — Oxford ; New York: Pergamon Press, 1994. — Vol. 1: A to Bur. — P. 429. — ISBN 978-0080359434.
  20. ↑ Селищев, 1951, с. 10
  21. ↑ Верещагин, Евгений Михайлович. Из истории возникновения первого литературного языка славян : Переводческая техника Кирилла и Мефодия / Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова. Науч.-метод. центр рус. яз.. — М.: Издательство Моск. ун-та, 1971. — 255 с. Архивная копия от 21 октябрь 2013 на Wayback Machine

  22. ↑ Правда ли, что русский язык вырос из староболгарского?
  23. ↑ Oblak, Vatroslav. Zur Würdigung des Altslovenischen (нем.) // Archiv für slavische Philologie. — 1893. — Bd. XV. — S. 365, 369.
  24. ↑ Ђорђић, Петар. Историја српске ћирилице: Палеографско-филолошки прилози. — треће издање. — Београд: Завод за уџбенике и наставна средства, 1990. — С. 19—20.
  25. ↑ Beiträge zur Ethnologie und darauf begründete Studien 2018 йылдың 15 сентябрь көнөндә архивланған., Berlin, 1871, S. 492.
  26. ↑ Ремнёва М. Л., Чернец Л. В., Маркина Л. А., Архангельская А. В., Семёнов В. Б. и др. Паннонская теория. Лингвокультурологический тезаурус «Гуманитарная Россия». Палеославистика. Филологический факультет МГУ (2009). Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано 4 март 2016 года.
  27. ↑ Цейтлин Р. М. Копитар // Краткая литературная энциклопедия / Глав. ред. А. А. Сурков. — М.: Сов. энциклопедия, 1966. — Т. 3: Иаков - Лакснесс. — 975 с.
  28. ↑ Куркина Л. В. Паннонославянская языковая общность в системе диалектных отношений праславянского языка // Славянское языкознание. XI Международный съезд славистов. М.: "Наука, 1993. С. 36—45
  29. ↑ Куркина Л. В. Лексика как источник реконструкции динамики диалектных отношений на карте праславянского языка 2021 йылдың 13 май көнөндә архивланған. // О семиотике и её исследователе: Памяти Маргариты Ивановны Лекомцевой. Тарту: Ruthenia, 2019. С. 42—60. ISBN 978-9949-77-974
  30. ↑ 1 2 3 4 5 Истрин В. А. Дохристианская письменность славян // Возникновение и развитие письма / Акад. наук СССР. — М.: Наука, 1965. — С. 442—466. — 599 с. Архивная копия от 3 октябрь 2015 на Wayback Machine
  31. ↑ Ковалевская, Евгения Григорьевна. Избранное, 1963-1999 / Е. Г. Ковалевская ; Под ред. д-ра филол. наук проф. К. Э. Штайн. — СПб. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2012. — С. 42—43. — 687 с. — ISBN 978-5-88648-801-2. Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine
  32. ↑ Титмар Мерзебургский. Хроника. 6.23 2012 йылдың 10 май көнөндә архивланған.
  33. ↑ Брайчевский, Михаил Юлианович. Утверждение христианства на Руси / М. Ю. Брайчевский; АН УССР, Ин-т археологии. — Киев: Наукова думка, 1989. — С. 78. — 294 с. — ISBN 5-12-001172-1.
  34. ↑ Бартольд В. В. О письменности у хазар // Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов / В. В. Бартольд. — М.: «Восточная литература» РАН, 2002. — С. 466. — 757 с. — (Классики отечественного востоковедения). — ISBN 5-02-018339-3.
  35. ↑ Гаркави, Авраам Яковлевич. Из сочинений Абуль-Хасана Али ибн-Хуссейна, известного под прозванием Аль-Масуди (писал от 20 или 30 до 50-х годов X века по Р. X.) // Сказание мусульманских писателей о славянах и русских : с половины VII века до конца Х века по Р. Х / А. Я. Гаркави. — Изд. 2-е. — М.: URSS : Ленанд, 2015. — 308 с. — ISBN 978-5-9710-2310-4.
  36. ↑ Обнорский С. П. Язык договоров русских с греками // Язык и мышление : [сборник статей] = Le langage et la mentalité / Акад. наук СССР, Ин-т языка и мышления ; [ред. изд. И. И. Мещанинов]. — М. ; Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 1936. — Т. 6/7. — 345 с.
  37. ↑ Фролов Н. К. , Белякова С. М., Новикова Л. А. Введение в славянскую филологию : [Учеб. пособие]. — Тюмень: Тюменский гос. ун-та, 2002. — С. 124. — 175 с.
  38. ↑ Попов В., протоиерей. Слава вам, братья, славян просветители! // Образ. — Воронежская духовная семинария, 2000. — № 3. Архивировано 24 октябрь 2007 года.
  39. ↑ «Сказание о письменах» черноризца Храбра // «Москва». — 1990. — № 9. Архивировано 4 март 2016 года.
  40. ↑ Хабургаев, Георгий Александрович. Первый этап // Первые столетия славянской письменной культуры : Истоки древнерус. книжности. — М.: Изд-во МГУ, 1994. — 179 с. — ISBN 5-211-02764-7.
  41. ↑ Истрин В. А. 1100 лет славянской азбуки: 863—1963. — М.: Наука, 1988. — С. 135—158.
  42. ↑ Щеулин, 2007, с. 221—222
  43. ↑ Ђорђић, Петар. Историја српске ћирилице: Палеографско-филолошки прилози. — треће издање. — Београд: Завод за уџбенике и наставна средства, 1990. — С. 22.
  44. ↑ Шницер, Яков Борисович. Иллюстрированная всеобщая история письмен / Я. Б. Шницер. — СПб.: А. Ф. Маркс, 1903. — С. 222—223. — 264 с.
  45. ↑ 1 2 3 4 5 Delovi studija iz knjige Proglas Konstantina-Ćirila (босн.). Filozofski fakultet u Novom Sadu. Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано из оригинала 30 июнь 2017 года.
  46. ↑ Лабан, Драган. Црквенословенско писмо (серб.). laban.rs (2005). Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано 22 июнь 2018 года.
  47. ↑ Азаревич Д. И. часть 1 // История византийского права. — Ярославль: Тип. Г. В. Фалька, 1876. — С. 97—98. — 118 с.
  48. ↑ Цыпин, 1994
  49. ↑ Максимович, Кирилл Александрович. Мефодиевские переводы византийских правовых текстов // Труды ежегодной богословской конференции ПСТГУ. XIX Ежегодная богословская конференция ПСТГУ: Материалы. — М.: Изд-во ПСТГУ, 2009. — Т. I. — С. 37—40. Архивировано 14 июль 2014 года.
  50. ↑ Димитрий Ростовский. Жизнь и труды преподобных отцов наших Мефодия и Константина, в монашестве Кирилла, учителей славянских // Жития святых святителя Димитрия Ростовского. — М.: Воскресение, 2016. — Т. 5: Май. — 733 с. — ISBN 978-5-699-87881-9.
  51. ↑ Малышевский, Иван Игнатьевич. V Деятельность Константина и Мефодия в Моравии и Паннонии и по выходе отсюда до кончины св. Константина в Риме // Святые Кирилл и Мефодий. — 1885.
  52. ↑ 1 2 Хабургаев, 1974, с. 25
  53. ↑ Селищев, 1951, с. 67
  54. ↑ Хабургаев, 1974, с. 39
  55. ↑ Хабургаев, 1974, с. 40
  56. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Селищев, 1951, с. 67—75
  57. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Хабургаев, 1974, с. 40—51
  58. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Старославянский словарь, 1994, с. 13—25
  59. ↑ Зализняк, 2003, с. 190—212
  60. ↑ Хабургаев, 1974, с. 5—6
  61. ↑ 1 2 Изотов, 2007
  62. ↑ Хабургаев, 1974, с. 51—53
  63. ↑ Селищев, 1951, с. 79—93
  64. ↑ Селищев, 1951, с. 79
  65. ↑ Хабургаев, 1974, с. 53
  66. ↑ 1 2 3 4 5 Селищев, 1951, с. 80
  67. ↑ 1 2 Селищев, 1951, с. 81
  68. ↑ 1 2 3 4 5 6 Селищев, 1951, с. 92
  69. ↑ 1 2 Селищев, 1951, с. 93
  70. ↑ 1 2 3 Селищев, 1951, с. 85
  71. ↑ 1 2 3 4 Селищев, 1951, с. 86
  72. ↑ 1 2 3 4 5 Селищев, 1951, с. 87
  73. ↑ 1 2 3 4 Селищев, 1951, с. 88
  74. ↑ Adams D. Q., Mallory J. P. The Oxford Introduction To Proto-Indo-European And Indo-European World. — Oxford University Press. — Oxford, 2006. — P. 25—26.
  75. ↑ Розенталь Д. Э., Голуб И. Б., Теленкова М. А. Заимствования из славянских языков // Современный русский язык. — М.: Айрис-пресс, 2009.
  76. ↑ Лекции по старославянскому языку. Российско-таджикский (славянский) университет. Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано 1 декабрь 2020 года.
  77. ↑ Веселич, Крешимир. Еще одна разрушенная традиция. Una fides. Дата обращения: 22 июнь 2018. Архивировано 20 сентябрь 2011 года.
https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Иҫке_славян_теле&oldid=1961448 ҡабул ителгән