Речь Посполитая
| Конфедерация | |||||
| Речь Посполитая | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| пол. Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie лат. Regnum Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae[1] | |||||
|
|||||
|
Девиз: « (лат.) Si Deus Nobiscum quis contra nos (Беҙҙең менән Алла, кем беҙгә ҡаршы?) в XVIII быуатта: (лат.) Pro Fide, Lege et Rege (Өмөт, ҡанун һәм король өсөн! )» |
|||||
| Гимн: Радуйся, Матушка Польша[d] | |||||
 Речь Посполитая миктәре (1619—1621) |
|||||
| Баш ҡала |
Краков (1795 йылға тиклем) Варшава (1596 йылдан) |
||||
| Телдәр | поляк, латин, көнбайыш рус теле (1696 йылға тиклем Бөйөк Литва кенәзлегендә; Польшаның Брацлав, Волынский, Киево һәм Чернигов воеводстволарында 1653 йылға тиклем[2]), әрмән (әҙселек теле)[3] | ||||
| Рәсми тел | поляк теле, западнорусский язык[d] и Латин теле | ||||
| Дин | Католик сиркәүе и Русская униатская церковь[d] | ||||
| Аҡса берәмеге | поляк злотыйы | ||||
| Майҙаны |
865 000 км² (1580 год) 990 000 км² (1637) 878 000 км² (1650 год) 718 000 км² (1771 год) |
||||
| Халҡы |
7,5 млн кеше (1580 йыл) |
||||
| Идара итеү формаһы |
нәҫел буйынса тапшырылыусы монархия (1569–1573) һайланған монархия (1573–1791, 1792–1795) конституцион монархия (1791–1792) |
||||
| Сәйәси режим | шляхет демократияһы | ||||
| • 1569—1572 | Сигизмунд II Август (беренсе) | ||||
| • 1764—1795 | Станислав II Август Понятовский (һуңғы) | ||||
| Тарихы | |||||
| • 1569 | Люблин унияһы | ||||
| • 1596 | Брест унияһы | ||||
| • 1772 | Беренсе тарҡалыу | ||||
| • 1793 | Икенсе тарҡалыу | ||||
| • 1795 | Өсөнсө тарҡалыу | ||||
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |||||
Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita), хәҙерге заманда киң таралған рәсми булмаған исеме Ике Халыҡтың Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita Obojga Narodów) — 1569 йылда Люблинск унияһы нигеҙендә Польша һәм Бөйөк Литва Короллегенең берләшеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һәм 1795 йылда Рәсәй, Пруссия һәм Австрия араһындағы ерҙәрҙе бүлеп алып, юҡҡа сыҡҡан федератив дәүләт[4][5]. Хәҙерге Польша, Украина, Белоруссия һәм Литва территорияларындә, шулай уҡ өлешләтә хәҙерге Рәсәй, Латвия, Молдавия, Эстония һәм Словакия территорияһында урынлашҡан булған.
Польша һәм Бөйөк Литва Короллегенең берҙәм дәүләт аппараты булған осраҡта ла, Литваның үҙ административ аппараты, ҡаҙнаһы, ғәскәре һәм закондары булған. Дәүләт башлығы итеп ғүмерлеккә һайлап ҡуйылған монарх сеймы торған, ул поляк короле титулын һәм бөйөк Литва кенәзе титулын йөрөткән. Речта булған Посполитой специфик сәйәси режим шляхет демократияһы тип аталған[6].
Атамаһы
Дәүләттең традицион атамаһы — «речь посполитая» — латин теленән поляк теленә һүҙмә-һүҙ тәржемә иткәндә термин Res Publica (пол. rzecz — әйбер, эш; pospolita — дөйөм)[7]. Был терминды рус теленә һүҙмә-һүҙ тәржемәһе «дөйөм эш» йәки «уртаҡ әйбер» («общее дело» или «общая вещь»)[8]. Дәүләттең рәсми исеме — Польша короллеге һәм Бөйөк литва кенәзлеге (пол. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie). Ғәҙәттә, урындағы ябай халыҡ дәүләте Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita; зап.-урыҫсалап. Реча Посполит) тип атаған. Польша халҡы Короллекте ҡыҫҡаса Таж (Корона) тип, ә Бөйөк Литва кенәзлеген ҡыҫҡаҫа Бөйөк кенәзлек тип атағандар.
XVII быуатта дипломатик хат алышыуҙа Светлейшая Речь Посполитая Польская (пол. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; лат. Serenissima Res Publica Poloniae'Светлейшая Речь Посполитая Польская (пол. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; лат. Serenissima Res Publica Poloniae исеме ҡулланылған[9].
Хәҙер киң ҡулланылған Речь Посполитая Обоих народов (пол. Rzeczpospolita Obojga Narodów) исеме рәсми түгел һәм, моғайын, поляк яҙыусыһы Павел Ясеницаның 1967 йылда донъяға таралған трилогияһының сығыуы тарихына бәйлелер.
Хәҙерге Польша тарихында 1795—1569 йылдар «I Речь Посполитая», 1918—1939 йылдар — «II Речь посполитая», 1989 йылдан— «III Речь Посполитая» атала. Был осраҡта башҡа постолиталарҙан айырыу өсөн, Польша Халыҡ Республикаһы (1944—1989) иҫәпкә алынмай һәм Rzeczpospolita Ludowa (халыҡ республикаһы) тип атала[10].
- ↑ Например, карта Хоманна, 1716.
- ↑ "Руськая" серия Коронной метрик. Дата обращения: 2 октябрь 2017. Архивировано из оригинала 3 октябрь 2017 года. 2017 йылдың 3 октябрь көнөндә архивланған.
- ↑ С. Захаркевич. Армяне Речи Посполитой: анализ модели культурной адаптации // Художественная культура армянских общин на землях Речи Посполитой: Материалы Международной научной конференции / Сост. и отв. ред. И. Н. Скворцова. — Минск: Арт. Дизайн, 2013. — С. 23.
- ↑ Ҡалып:Книга:ВКЛЭ1
- ↑ Речь Посполита // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Голенченко Г. «Шляхетская демократия» в Великом княжестве Литовском XVI–XVIІІ вв // Беларусь и Россия: общество и государство. — Мн.. — Вып. 2. Архивировано 10 сентябрь 2011 года.
- ↑ Pietrzyk-Reeves D. The foundations of Rzeczpospolita in the 16th century and the influence of humanism and republicanism (пол.) = Pietrzyk-Reeves D. Podstawy wspólnotowego ładu Rzeczypospolitej w XVI wieku a wpływ humanizmu i republikanizmu // Polska czyli… Idee wspólnoty politycznej i tożsamości narodowej w polskiej tradycji intelektualnej. — Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2011. — S. 15—50.
- ↑ Хархордин О. В. Была ли res publica вещью? // Неприкосновенный запас. — 2007. — № 5 (55).
- ↑ См., например, текст договора Яна III Собеского с Фридрихом Августом (1677) (недоступная ссылка) (лат.) или текст союзного договора Речи Посполитой с Прусским королевством (1790) (пол.).
- ↑ Дмитрук, Е. П. Название польского государства и особенности его политико-государственного устройства в XX в. согласно конституционным актам: историко-юридический анализ // Право.by. — 2014. — 1 (27). — c. 13-18.
.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Bardach, Juliusz; Lesnodorski, Boguslaw; Pietrzak, Michal. Historia panstwa i prawa polskiego. — Warsaw: Paristwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.
- Brzezinski, Richard. Polish Armies (1): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 184). — Osprey Publishing, 1987. — ISBN 0-85045-736-X.
- Brzezinski, Richard. Polish Armies (2): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 188). — Osprey Publishing, 1988. — ISBN 0-85045-744-0.
- Sužiedėlis, Saulius A. Historical Dictionary of Lithuania. — 2. — Scarecrow Press, 2011. — ISBN 978-0810875364.
Һылтанмалар
- Польша, история // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Commonwealth of Cultures Diverse: 's Heritage Poland' 2011 йылдың 24 июнь көнөндә архивланған. (польск.) (инг.)
- The Polish-Commonwealth Lithuanian-Maps, cities in history of Poland, Ukraine, and Lithuania Belarus 2021 йылдың 17 апрель көнөндә архивланған. (польск.)