Тура (йылға)
Тура | |
---|---|
Характеристика | |
Оҙонлоғо | 1030 км |
Һыу сығымы | 202,7 м³/с (тамағынан 184 км өҫтәрәк) |
Һыу ағымы | |
Инеше | |
· Урынлашыуы | Урта Урал |
· Бейеклеге | 416 м |
· Координаталар | 58°23′05″ с. ш. 59°20′05″ в. д.HGЯO |
Тамағы | Тобол |
· Урынлашыуы | тамағынан 260 км өҫтәрәк |
· Бейеклеге | 42,2 м |
· Координаталар | 57°12′41″ с. ш. 66°57′11″ в. д.HGЯO |
Урынлашыуы | |
Һыу бассейны | Тобол → Иртыш → Обь → Кара диңгеҙе |
Ил | Рәсәй Федерацияһы |
Регион | Свердловск өлкәһе, Төмән өлкәһе |
РДҺР | 14010501212111200004350 |
Тура Викимилектә |
Тура (себ.-тат Түре) (Тура (Оҙон) йылғаһының үрге ағымында) — Рәсәй Федерацияһының Свердловск һәм Төмән өлкәләрендәге йылға, Тубыл йылғаһының һул ҡушылдығы (Иртыш бассейны). Тура тигеҙлеге буйлап аға.
Тасуирлама[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Оҙонлоғо — 1030 килеметр, бассейны майҙаны — 80 400 км2[1]. Тамағынан 635 км алыҫлыҡта суднолар йөрөй. Башланған урынында бейеклеге — 416 м[2]. Тамағында бейеклеге — диңгеҙ кимәленән 42,2 м[3]. Тамағынан 184 км өҫтәрәк уртаса йыллыҡ һыу сығымы — 202,7 м3/с.
Йылға Хребет-Уральский тимер юл станцияһынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 4 километр алыҫлыҡта бер нисә бәләкәй йылғаның ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә[4]. Йылға башы (51 %) ҡуйы урман менән ҡапланған, өҫкө өлөшөндә кристалл тау тоҡомдары ята, үрге, түбәнге ағымында ултырмалар күп.
Үрге ағымында йылға үҙәне тар, битләүҙәре текә, йылға төбө һикәлтәле. Түбәнге ағымы талғын. Үрге ағымында ағым тиҙлеге — 2,0—2,5 м/секундтан ашыу һәм 1,5 м/с түбәнге ағымында[4].
Һыу режимы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Тура ноябрь айында туңа, апрелдең икенсе ун көнлөгө башында әрселә башлай. Айырым йылдарҙа яҙын боҙ тығындары барлыҡҡа килә. Йылға һыуы күбеһенсә ҡар һәм ямғыр һыуҙарынан тулылана. Ташҡын оҙайлы (2,5 ай) ваҡыт дауам итә. Йылға кимәле ҡырҡа күтәрелә һәм һыу бик әкрен ҡайта. Бер йылда һыу кимәле 4 метрҙан 6,6 метрға тиклем күтәрелә[4].
Төбәктең башҡа күп кенә йылғалары кеүек үк, йылғаның һыу режимы дүрт фазаға бүленә:
- яҙғы көслө ташҡын;
- йәйен-көҙөн (август — октябрь айҙары) һыу түбән кимәлдә;
- көҙгө ямғырҙар ваҡытында бер аҙ ғына күтәрелгән ташҡын;
- Ҡышын (140 −160 көн) тотороҡло рәүештә һыуҙың түбәнәйеүе. Ҡышын һыуҙың түбәнәйеүе ноябрҙең икенсе яртыһында урынлаша, ә ямырҙар күп яуып, көҙгө ташҡын булғанда, һыуҙың иң түбән кимәле ғинуар-мартта күҙәтелә[5].
Ҡушылдыҡтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
(тамағынан иҫәпләнә)
- 27 км: Межница
- 97 км: Пышма
- 143 км: Капланка
- 186 км: Тюменка[сығанаҡ күрһәтелмәгән 2260 көн]
- 187 км: Бабарынка[сығанаҡ күрһәтелмәгән 2260 көн]
- 239 км: Канырка
- 246 км: Ахманка
- 266 км: Липка
- 269 км: Тегень
- 295 км: Ница
- 305 км: Погорелка
- 330 км: Шайтанка
- 358 км: Сарагулка
- 418 км: Шайтанка
- 432 км: Пихтовка
- 443 км: Ялынка
- 448 км: Таборинка
- 469 км: Кокузовка
- 503 км: Багышевка
- 508 км: Сусатка
- 524 км: Маринка
- 571 км: Турузбаевка
- 592 км: Сукина
- 596 км: Коноваловка
- 616 км: Санкина
- 643 км: Тагил
- 663 км: Цыганка
- 671 км: Копанка
- 687 км: Выдра
- 700 км: Отрадновка
- 704 км: Диановка
- 744 км: Морозовка
- 752 км: Шайтанка
- 761 км: Пуреговка
- 777 км: Салда
- 785 км: Захаровка
- 815 км: Неромка
- 828 км: Актай
- 851 км: Косолманка
- 861 км: Шайтанка
- 873 км: Талица
- 899 км: Налим
- 909 км: Малый Налим
- 911 км: Ис
- 919 км: Выя
- Большая Именная
- 951 км: Малая Именная
- 977 км: Каменка
- Кушва
- 1016 км: Тура
Төп ҡушылдыҡтары: Салда, Тагил, Ница, Пышма, Актай, Ис.
Ҡулланыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Ермактың Себер ханлығын яулап алыуы Туранан башлана. Билдәле булыуынса, йылға буйлап Бабиновка (йәки Ғәли йәнәптәренең) юлы һалына.
Бассейн яҡшы итеп үҙләштерелгән. ҮргеТура, Түбәнге Тура, Верхотурье, Туринск һәм Төмән ҡалалары ошо йылға ярында урышланҡан. Тура Төмәнде һыу менән тәьмин итеү өсөн һыу алыу сығанағы булып тора[5].
Бассейндың өҫкө өлөшөндә баҡыр, тимер мәғдәне, алтын һәм платина ятҡылыҡтары урынлашҡан. Ошо ятҡылыҡтар булыу сәбәпле эшләгән сәнәғәт предприятиелары йылға бысратыусы сығанаҡтарының береһе булып тора.
Йылғала майҙаны 23 кв. километрға еткән Верхотур гидроэлектростанцияһы бар. Уларҙы төҙөү йылғала һыу режимының үҙгәреүенә килтергән[4].
Галереяһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ «Тура» — информация об объекте в Государственном водном реестре
- ↑ Лист карты O-40-59-D-C — ФГУП «ГОСГИСЦЕНТР»
- ↑ Лист карты O-42-98-2.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Фролова Н. Л., Сурков В. В. Тура . — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России».
- ↑ 5,0 5,1 Тюмень-Водоканал: Основной источник забора воды . Дата обращения: 4 март 2009. Архивировано 29 июнь 2008 года. 2008 йылдың 29 июнь көнөндә архивланған. Өҙөмтә хатаһы:
<ref>
тег дөрөҫ түгел: «vodokanal» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ Tura At Tumen' (ингл.). R-ArcticNET. Дата обращения: 3 декабрь 2016.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Гордиенко А. В., Корниец В. В. Археологические памятники реки Туры и г. ТюмениМ.: Русайнс, 2019. — 326 с. — ISBN 978-5-4365-3543-2. . —
- Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Тура // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
- Алфавит буйынса йылғалар
- РУВИКИ:Сығанаҡ юҡ август 2018
- РУВИКИ:Статьи без источников (страна: Q159)
- РУВИКИ:Статьи без источников (объекты менее указанного лимита: 7)
- РУВИКИ:Статьи с утверждениями без источников более 14 дней
- Төмән өлкәһе йылғалары
- Свердловск өлкәһе йылғалары
- Тубыл ҡушылдыҡтары
- Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы