Яйыҡ
һәм Урал (мәғәнәләр)
Яйыҡ | |
---|---|
башҡ. Яйыҡ, ҡаҙ. Жайық | |
Яйыҡ бассейны | |
Характеристика | |
Оҙонлоғо | 2428 км |
Бассейн | 237 000 км² |
Һыу сығымы | 400 м³/с |
Һыу ағымы | |
Инеше | |
· Урынлашыуы | Уралтау, Көньяҡ Урал |
· Бейеклеге | 760 м |
Тамағы | Каспий диңгеҙе |
· Бейеклеге | -28 м |
· Координаталар | 54°42′03″ с. ш. 59°25′02″ в. д.HGЯO |
Урынлашыуы | |
Һыу бассейны | Каспий диңгеҙе |
Илдәр | Башҡортостан Рәсәй Ҡаҙағстан |
Регион | Учалы районы Силәбе өлкәһе Ырымбур өлкәһе Көнбайыш-Ҡаҙағстан өлкәһе Атырау өлкәһе |
РДҺР | 12010000112112200001016 |
Яйыҡ Викимилектә |
Яйыҡ (рус. Урал, ҡаҙ. Жайық) — Көнсығыш Европалағы йылға.
Исеме[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Боронғо исем (1775 йылға тиклем) - Яйыҡ. Гидроним боронғо-иран теленән *Daiks исеме менән Клавдий Птолемейҙың II быуаттағы картаһында күрһәтелгән[1]. Хәҙерге ваҡытта рәсми рәүештә «Яйыҡ» исеме Ҡаҙағстанда ҡулланыла. Рәсәйҙә — Урал. Башҡорт телендә йылғаны «Яйыҡ» һәм «Урал» исемдәре менән йөрөтәләр (мәҫәлән, Учалы районы Уральск ҡасабаһы янында юл таҡтаһы). Александр Пушкин «Пугачёв тарихында» түбәндәгеләрҙе яҙа:
Екатерина II указы буйынса Яйыҡтың исеме алмаштырылған, яңы исеме йөрөткән тауҙарҙан сыға |
Оҙонлоҡ буйынса Европала өсөнсө урында (Волга ,Дунайҙан һуң) [2].
Боронғо Европа карталарында йылға Rhymnus fluvius исемен йөрөтә. 1140 йылда беренсе тапҡыр урыҫ йылъяҙмаларында осрай:
Мстислав загна Половци за Дон за Волгу за Яик. |
Емельян Пугачев етәкселегендәге Крәҫтиән һуғышынан һуң 1775 йылда Екатерина II үҙенең указы менән Яйыҡтың исемен Уралға алмаштырған.
Галерея[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Яйыҡ ярында тораҡ пункттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Буранғол (Учалы районы)
- Рысай (Учалы районы)
- Ҡалҡан
- Юлдаш (Учалы районы)
- Ураҙ (Учалы районы)
- Уральск (Учалы районы)
- Яңы Байрамғол (ауыл)
- Ғәҙелша
- Наурыҙ (Учалы районы)
- Йәһүҙә (Учалы районы)
- Мишкә (Учалы районы)
- Мәҫкәү (Учалы районы)
- Волковский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Үрге Урал, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Дзержинка, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Каширинский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Спасский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Ивановский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Приморский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
- Үрге Ҡыҙыл, Агаповка районы, Силәбе өлкәһе
- Магнитогорск, Силәбе өлкәһе
- Агапов, Аблязово, Янгельский, Агаповка районы пункттары, Силәбе өлкәһе
- Ҡыҙыл районы, Силәбе өлкәһе
- Кваркено районы, Ырымбур өлкәһе
- Новотроицк, Ырымбур өлкәһе
- Орск, Ырымбур өлкәһе
- Новоорск районы, Ырымбур өлкәһе
- Гай районы, Ырымбур өлкәһе
- Ҡыуандыҡ районы, Ырымбур өлкәһе
- Беляевка районы, Ырымбур өлкәһе
- Ырымбур районы, Ырымбур өлкәһе
- Ырымбур
- Переволоцк районы, Ырымбур өлкәһе
- Новосергиевка районы, Ырымбур өлкәһе
- Ташлы районы, Ырымбур өлкәһе
- Кваркено районы, Ырымбур өлкәһе
- Ҡаҙағстан
- Каспий диңгеҙе
География[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Йылға Учалы районының Буранғол ауылы янында башлана [3]. Пётр Рычков «Топография Оренбургская» китабында яҙған [4]:
|
|
Үҙенең башында Яйыҡ төньяҡтан көньяҡҡа аға. Ҡаҙаҡ далаһының бәләкәй тауҙарына етеп, төньяҡ-көнбайышҡа китә. Ырымбурҙан көньяҡ-көнбайышҡа китә. Уральск янында йылға яңынан бөгөлә. Яйыҡтың бассейны 237 000 км²[5][6][7]. Оҙонлоғо 2428 км. Ҡаҙағстанда оҙонлоғо 1082 км. Һыуҙың горизонты 635 м абсолют бейеклектә.
Учалы районында Яйыҡ аша күпер
- Fence around the spring of the Ural River.jpg
Яйыҡ башы
«Европа — Азия» таҡтаһы Яйыҡ ярында Үрге Урал районы, Үрге Урал ҡалаһы
Яйыҡтың ҡушылдыҡтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Уң яҡтан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Артазым
- Оло Ҡыҙыл
- Таналыҡ
- Гөбөрлө (йылға)
- Һаҡмар (йылға)
- Заживная
- Киндел
- Иртәк (Яйыҡ ҡушылдығы)
- Чаган, Ҡаҙағстан
Һул яҡтан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Фауна[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Әзербайжан почта маркаһында колпица
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ http://www.kirsoft.com.ru/skb13/KSNews_267.htm 2018 йылдың 30 июль көнөндә архивланған. Юлиан Кулаковский. Карта Европейской Сарматии по Птолемею
- ↑ река Урал
- ↑ Урал(недоступная ссылка) — статья в Энциклопедии Башкортостан
- ↑ Рычков Пётр Иванович: «Топография Оренбургская» СПб., 1762 стр.223—224
- ↑ Географический атлас России. — М.: ПКО «Картография», 1998.
- ↑ Урал // Словарь современных географических названий : Электронное издание / Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова.. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
- ↑ Урал, река // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Чибилёв А. А. Река Урал: Историко-географические и экологические очерки о бассейне р. Урал. — Л.: Гидрометеоиздат, 1987. — 168 с. — (Реки и озёра нашей Родины).
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Балков В. А. Яйыҡ // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)
- Урал, река // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Яйыҡ — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә