Силәбе өлкәһе

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Силәбе өлкәһе

Силәбе өлкәһе Флагы Силәбе өлкәһе Гербы

Map of Russia - Chelyabinsk Oblast.svg

Административ үҙәк

Силәбе

Майҙаны

88 529

- Барлығы
- һыу өҫтө %


Халҡы

10

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

3 485 272 (2013)

39,3/км²

ТТП

14

- Барлығы (ағым. хаҡ.)
- Йән башына

645,9 млрд. һум (2010)

189,5 мең һум мең һум

Федераль округ

Урал федераль округы

Иҡтисади район

Урал иҡтисад районы

Губернаторы

Алексей Леонидович Текслер

беренсе вице-губернатор

Олег Николаевич Грачёв

Төбәк Парламент рәйесе

Владимир Викторович Мякуш

РФ субъекты коды

74, 174 ЮХДИ

ISO 3166-2 коды

RU

Сәғәт бүлкәте

YEKT и Азия/Екатеринбург[d][1]

Силәбе өлкәһе (рус. Челябинская область) — өлкә, Рәсәй Федерацияһы субъекты, Көньяҡ Уралда урынлашҡан. Административ үҙәге — Силәбе ҡалаһы. Майҙаны 87 900 км².

Урал федераль округына инә. Свердловск, Ҡурған һәм Ырымбур өлкәләре, Башҡортостан һәм Ҡаҙағстан республикалары менән сиктәш.

Халҡы — 3,6 млн кеше, ш. иҫ. 166,4 мең башҡорт (2002). Халыҡтың уртаса тығыҙлығы — 41 кеше/км². Халыҡтың тәбиғи кәмеүе — 23,9 мең кеше. Урбанизация — 81,8 %; ҙур ҡалалары — Силәбе, Магнитогорск, Златоуст, Озёрск, Мейәс, Троицк, Копейск, Снежинск. Иҡт. әүҙем кешеләр иҫәбе — 1,7 млн кеше. Милли составы (%): урыҫтар — 82,3, татарҙар — 5,7, башҡорттар — 4,6, украиндар — 2,1 һ.б.

Дәүләт ҡоролошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Силәбе өлкәһе Уставына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Хөкүмәте
Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Губернаторы
Силәбе өлкәһе Губернаторы — өлкә башлығы һәм өлкәһенең иң юғары вазифалы кешеһе. Силәбе өлкәһе Хөкүмәте етәксеһе. Силәбе өлкәһе Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Силәбе өлкәһе Уставы менән билдәләнгән.

Суд власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Силәбе өлкәһе суд системаһы составында:

  1. Силәбе өлкәһе өлкә суды, Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
  2. Силәбе өлкәһе арбитраж суды , Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды

Закондар сығарыу власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Закондар сығарыу йыйылышы
Өлкә Парламенты — Силәбе өлкәһенең Закондар сығарыу йыйылышы.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Өлкә Тарихи Башҡортостан биләмәһендә урынлашҡан. Cиләбе өлкәһенең территорияһы 1744 −1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһы составында (1737—1781 йылдарҙа күпселек территорияһы губернаһының Иҫәт провинцияһы составында). 1919 йылда Ырымбур губернаһы Ырымбур һәм Силәбе губерналарына бүленә. 1923 йылдың 3 ноябрендә Силәбе губернаһы бөтөрөлә һәм уның территорияһы үҙәге Свердловск ҡалаһында булған Урал өлкәһенә индерелә. 1934 йылдың 17 ғинуарында Силәбе өлкәһе ойошторола, уның территорияһы ғәмәлдәге Урал өлкәһенән бүленеп алына. Силәбе өлкәһе составында шул уҡ көндә башлыса башҡорттар йәшәгән райондарҙы үҙ эсенә алған Арғаяш милли округы ойошторола, 1934 йылдың 17 ноябренән был милли округ бөтөрөлә.

1943 йылда[2] Силәбе өлкәһе составынан Ҡурған өлкәһе айырылып сыға.

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Өлкә иҡтисадында метталлургия (эске тулайым продукттың 60 проценты) һәм машиналар төҙөү (эске тулайым продукттың 15 проценты) сәнәғәт өлөшө ҙур. Эре предприятилар: Магниторск металлургия комбинаты, Мечел, Силәбе трактор заводы, Урал автомобиль заводы һәм башҡалар. Өлкә илдең металлургия һәм тау сәнәғәте үҙәктәренең береһе. Силәбе сәнәғәтенең тарихы XVII быуаттан башлана. Рәсәй Президенты Владимир Путин әйтеүенсә, Силәбе өлкәһе — Рәсәйҙен сәнәғәт йөрәге.[3]

« Проблем, я сказал, много, но регион очень важный для нас, это промышленное сердце России, можно сказать.
Тәғәйенләнғән губернатор Борис Дубровский менән осрашыу ваҡытында. 15.01.14 		»

Административ бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Муниципаль райондар Ҡала округтар Административ картаһы

1. Агаповка районы
2. Арғаяш районы
3. Әшә районы
4. Бреды районы
5. Варна районы
6. Үрге Урал районы
7. Яманйылға районы
8. Этҡол районы
9. Кәртәле районы
10. Кәҫле районы
11. Ҡытау-Ивановск районы
12. Ҡыҙыл районы
13. Коркино районы
14. Красноармейск районы

15. Ҡоншаҡ районы
16. Ҡүҫа районы
17. Нуғайбәк районы
18. Наҙы-Петровск районы
19. Октябрьский районы
20. Пласт районы
21. Һатҡы районы
22. Сосновка районы
23. Троицк районы
24. Уйылға районы
25. Уй районы
26. Сыбаркүл районы
27. Чесма район

I. Үрге Өпәле
II. Златоуст
III. Ҡарабаш
IV. Копейск
V. Ҡыштым
VI. Локомотив
VII. Магнитогорск
VIII. Мейәс
IX. Озёрск
X. Снежинск
XI. Трёхгорный
XII. Троицк
XIII. Ҡытаутамаҡ
XIV. Сыбаркүл
XV. Силәбе
XVI. Южноуральск
Файл:Chelyab-oblast.svg
Административно-территориаль ҡоролошо, Силәбе өлкәһе

Силәбе өлкәһе башҡорттары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Силәбе өлкәһе башҡорттары Урал аръяғы башҡорттарына ҡарай, Оло Иркәбай, Оло Усман, Кесе Ҡаҙаҡбай, Кесе Ултыраҡ, Ялтыр (бөтәһе — 99), Кесе Ҡаҙакбай, Ләүәш, Нөркә (ауылсоставныда башҡорттар— 100 %) һәм башҡа торама пункттарҙа тупланып йәшәй.

Силәбе өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы, «Башҡорт халыҡ үҙәге» Силәбе өлкә йәмәғәт ойошмаһы (1991 й. алып), «Башҡорт йәштәре иттифағы» төбәк ойошмаһы (2006 й. алып; икеһе лә Силәбелә) эшләй. Силәбе өлкәһе Башҡорт драма театры, Башҡорт филармонияһы, Ғәскәров Ф. исемендәге халыҡ бейеүҙәре ансамбле, Ҡурсаҡ театры, Салауат драма театры, Сибай драма театры, «Сулпан» театры һ.б. гастролдәре үтә; рәссамдар Б. Ф. Домашников, С. Б. Краснов, Ә. Ф. Лотфуллин, А. Н. Романов, Й. Ә. Сөләймәновтарҙың «Һары бейә» һынлы сәнғәт төркөмө ағзаларының эштәре күрһәтелә һ.б.

Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондары мәктәптәрендә башҡорт теле мотлаҡ предмет булараҡ өйрәнелә; Силәбе университетында һәм 1-се Силәбе педагогия колледжының Арғаяш филиалында башҡорт теле уҡытыусылары әҙерләнә, башҡорттар тупланып йәшәгән райондарҙа «Башҡорт юлдаш телевидениеһы» тапшырыуҙары күрһәтелә, Силәбе өлкәһе торама пункттары китапханалары башҡорт телендәге дәреслектәр, уҡыу әсбаптары менән тәьмин ителә.

Силәбе өлкәһе башҡорт ауылдары — Силәбе өлкәһендә милләт буйынса башҡорттар күпләп йәшәгән ауылдар. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 174 ауылда башҡорттар күпләп йәшәй.

Башҡортостан һәм Силәбе өлкәһе араһында Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡортостан Республикаһы һәм Силәбе өлкәһе араһында тиҫтәнән ашыу докуменнтарға ҡул ҡуйылған:

  1. Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеүгә (1997),
  2. Хеҙмәттәшлек тураһында килешеү (1998),
  3. Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте һәм Силәбе өлкәһе Хөкүмәте араһында Сауҙа-иҡтисад, фәнни-техник, социаль һәм мәҙәни хеҙмәттәшлек тураһында килешеү (2003),
  4. БР Хөкүмәте һәм «Магнитогорск металлургия комбинаты» ПАЙ араһында килешеү (2006)
  5. БР Архив эштәре буйыса дәүләт комитеты һәм Силәбе өлкәһе хакимиәтенең Архив эштәре буйынса комитеты араһында килешеү, 1997
  6. БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы һәм Силәбе өлкәһе Һаулыҡ һаҡлау бүлеге араһында хеҙмәттәшлек килешеү (1997),
  7. Өфө һәм Силәбе хакимиәттәре араһында Хеҙмәттәшлек килешеү (1999)
  8. 1991 й. алып БР һәм Силәбе өлкәһе РФ субъекттарының «Оло Урал» иҡтисади хеҙмәттәшлек төбәк-ара ассоциацияһына инә.

1997 й. башлап Силәбелә БР-ҙың Даими вәкиллеге эшләй, 2004—2008 йылдарҙа Магнитогорскиҙа Даими вәкиллек бурыстарын «Башҡорт Сауҙа Йорто» атҡара.

БР һәм Силәбе өлкәһе сауҙа әйләнеше 2009 й. 25,2 млрд һум тәшкил итә.

Силәбе өлкәһе делегаттары 1—3 сө Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙары эшендә ҡатнаша. Силәбе органик быяла заводында буялған органик быяла алыу өсөн Органик химия институтында эшләнгән технологиялар индерелгән; Силәбе цинк заводында Учалы тау-байыҡтырыу комбинатының цинк концентраттары эшкәртелә.

БР һәм Силәбе өлкәһе иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре (Магнитогорск, 2001), Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуының 450 йыллығына арнап, «Силәбе өлкәһендә Өлкә Һабантуйы» халыҡ байрамы уҙғарыла (Арғаяш районы, 2007); башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадалары һәм көндәре, ҡоролтайҙары (1993 й. алып), йыл һайын өлкә һәм ҡала һабантуйҙары үткәрелә.

2000 йылдан алып Арғаяш районының Арғаяш ауылында БДУ вәкиллеге эшләй.

«Арғужа» (Арғаяш, 1998 й. алып), «Мираҫ», гәзите нәшер ителә.

Билдәле шәхестәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бикбулатов Наил Вәли улы, Д. Ж. Вәлиев, Х. Ш. Заимов, З. Ә. Ихсанов, К. К. Кинйәбулатова, Р. Ф. Көсөков, Х. Ҡ. Ҡушаев, Д. Н. Лазарева, В. М. Перчаткин, О. А. Пономарёв, Х. Ш. Самохужин, Ҡ. Р. Тимерғәзин һ. б. эшмәкәрлеге Башҡортостан менән бәйле.

Галерея[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Мейәс музейы, XIX быуатта төҙөлгән бина

    Мейәс музейы, XIX быуатта төҙөлгән бина

  • Өлкәнең көнсығышы

    Өлкәнең көнсығышы

  • Рәсәй Почтаһының маркаһы, 2009

    Рәсәй Почтаһының маркаһы, 2009

Мәҙәниәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2015 йылдың ғинуарынан өлкә губернаторы Борис Дубровский һәм Башҡортостан Республикаһы Башлығы Рөстәм Хәмитов башланғысы менән Силәбе өлкәһендә рус һәм башҡорт телдәрендә «Уралым» исемендә ижтимағи-сәйәси гәзит сыға башланы. Баҫманың тиражы — һигеҙ мең дана, ул ай һайын нәшер ителә. Гәзит Силәбе башҡорттары йәшәгән биләмәләрҙә бушлай таратыла.

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Силәбе өлкәһе халҡы
Халыҡ иҫәбе
1926[6]1937[7]1939[8]1950[9]1951[10]1959[11]
2 564 012↗2 768 565↘1 729 000↗2 236 000↗2 313 000↗2 976 625
1961[12]1970[13]1979[14]1987[15]1989[16]1990[17]
↗3 090 000↗3 288 801↗3 438 866↗3 583 000↗3 623 732↗3 701 694
1991[18]1992[19]1993[20]1994[21]1995[22]1996[23]
↗3 706 378↘3 703 516↘3 700 052↘3 682 673↗3 690 940↘3 679 343
1997[24]1998[25]1999[26]2000[27]2001[28]2002[29]
↘3 668 236↗3 670 174↗3 671 985↘3 660 112↘3 643 949↘3 603 339
2003[30]2004[31]2005[32]2006[33]2007[34]2008[35]
↘3 597 659↘3 573 514↘3 551 424↘3 531 272↘3 516 355↘3 510 990
2009[36]20102011[37]2012[38]2013[39]2014[40]
↘3 508 733↘3 476 217↘3 475 634↗3 480 142↗3 485 272↗3 490 053
2015[41]2016[42]2017[43]2018[44]2019[45]2020[46]
↗3 497 274↗3 500 361↗3 502 323↘3 493 036↘3 475 753↘3 466 369
2021[47]2022[48]2023[49]2024[50]
↘3 431 224↘3 421 556↘3 407 145↘3 395 798
1 000 000
2 000 000
3 000 000
4 000 000
1926
1959
1989
1994
1999
2004
2009
2014
2019
2024

Демография[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Өлкәнең муниципаль берәмектәрендә халыҡ тығыҙлығы, 2013 йыл

Рәсәй Дәүләт статистика комитеты мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡының һаны 3 500 716[51] кеше тәшкил итә. Халыҡтың тығыҙлығы — 39,54 кеше/км2 (2016). Ҡала халҡы — 82,46[52] % (2015).

Өлкә — Урал төбәктәре араһында иң тығыҙ урынлашҡан һәм урбанизация кимәле буйынса Свердловск өлкәһенән һуң икенсе урында тора. Халыҡ тығыҙлығы буйынса Силәбе өлкәһе — Рәсәй Федерацияһының 24-се төбәге (Мәскәү һәм Санкт-Петербургты иҫәпкә алмағанда), ә урбанизация буйынса — 9-сы (автономиялы округтарһыҙ).

Милли составы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡының милли составы түбәндәгесә:

Силәбе өлкәһе йылғалары, күлдәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  2. ↑ [1](недоступная ссылка)
  3. ↑ Тәғәйенләнғән губернатор Борис Дубровский менән осрашыу. 15.01.14
  4. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Арыҫланов Исмәғил Ғәни улы 2016 йылдың 6 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 8 апрель 2019)
  5. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ядренников Василий Иванович(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 24 март 2019)
  6. ↑ http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/47581-vsesoyuznaya-perepis-naseleniya-1937-goda-obschie-itogi#mode/inspect/page/64/zoom/4.
  7. ↑ http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/47581-vsesoyuznaya-perepis-naseleniya-1937-goda-obschie-itogi#mode/inspect/page/64/zoom/4.
  8. ↑ http://www.mojgorod.ru/cheljab_obl/index.html.
  9. ↑ http://www.mojgorod.ru/cheljab_obl/index.html.
  10. ↑ http://www.mojgorod.ru/cheljab_obl/index.html.
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php.
  12. ↑ http://www.mojgorod.ru/cheljab_obl/index.html.
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131839/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php.
  14. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php.
  15. ↑ https://www.webcitation.org/6ibsmTCzx.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20111010033657/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus89_reg1.php.
  17. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  18. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  19. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  20. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  21. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  22. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  23. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  24. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  25. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  26. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  27. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  28. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  29. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  30. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  31. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  32. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  33. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  34. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  35. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  36. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  37. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  38. ↑ http://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  39. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  40. ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar.
  41. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  42. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2016.xls.
  43. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  44. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  45. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  46. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  47. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  48. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls.
  49. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx.
  50. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx.
  51. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
  52. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2015 года и в среднем за 2014 год (опубликовано 17 марта 2015 год)

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Силәбе_өлкәһе&oldid=2268142 ҡабул ителгән