Әй (йылға)

Әй
	; Әй аша кисеү
Характеристика
Оҙонлоғо	549 км
Бассейн	15 000 км²
Һыу сығымы	84 м³/с (тамағында)
Һыу ағымы
Инеше	Уралтау итәге (Көньяҡ Урал)
· Координаталар	54°39′11″ с. ш. 59°06′41″ в. д.HGЯO
Тамағы	Ҡариҙел
· Бейеклеге	160 м
· Координаталар	56°07′41″ с. ш. 57°40′40″ в. д.HGЯO
Урынлашыуы
Һыу бассейны
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Регион	Силәбе өлкәһе, Башҡортостан
РДҺР	10010201012111100021467
	инеше тамағы
Әй Викимилектә

Әй (рус. Ай) — Көньяҡ Уралдағы йылға. Ҡариҙел йылғаһының иң ҙур һул ҡушылдығы. Силәбе өлкәһенең Ҡуса һәм Һатҡы, Башҡортостан Республикаһының Салауат, Ҡыйғы, Дыуан, Мәсетле райондарынан аға.

Этимологияһы

Башҡорт һәм ҡайһы бер урыҫ ғалимдарының фаразлауы буйынса, гидроним йылға буйын төбәк иткән, тамғаһы ярымай булған Әйле ырыуы атамаһынан килеп сығыуы мөмкин^[1],^[2].

XVIII быуатта В. Н. Татищев йылғаның исемен Ай менән бәйләй — «ай кеүек яҡты», «ай кеүек матур», «яҡты», «ай»^[3].

Географияһы

Инеше Силәбе өлкәһе һәм Башҡортостан Республикаһы сигендә, Көньяҡ Уралдың Уралтау итәгендә, Әүәләк һыртында урынлашҡан Көртмәле һаҙлығында, Көньяҡ кордонынан 2 километр көньяҡ-көнбайышта һәм Златоуст ҡалаһынан 70 километр көньяҡ-көньяҡ-көнбайышта башлана.

Оҙонлоғо — 549 километр, шул иҫәптән: 271 километры Силәбе өлкәһеһенә, 278 километры Башҡортостан Республикаһына тура килә. Бассейн майҙаны — 15 мең км², дөйөм түбәнәйеүе — 714 м. Уртаса һарҡыулығы инештән 4,3 % алып Лаҡлы ауылы янында 2,2 % тиклем, артабан түбәнге өлөшөнә 1,3 % тиклем түбәнәйә. Физик- географик шарттарға ярашлы, йылға бассейны таулы һәм тигеҙлек өлөшөнә бүленә. Таулы өлөшө инешенән алып Салауат районы Лаҡлы ауылына тиклем, артабан тамағына тиклем тигеҙлек өлөшө булып иҫәпләнә. Таулы өлөшө Көньяҡ Уралдың йыйырсыҡлы тауҙары һәм тау итәгендә урынлашһа, тигеҙ өлөшө Йүрүҙән-Әй тигеҙлегендә һәм Өфө яйлаһында ята. Үрге ағымында төньяҡ-көнсығыштан көньяҡ-көнбайышҡа Силәбе өлкәһе территорияһы буйлап аға. Башҡортостан территорияһында көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа Ҡыйғы, Салауат, Дыуан, Мәсетле райондары аша ағып,Свердловск өлкәһе сигендә Ҡариҙелгә һул яҡтан, тамағынан 392 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 161 метр бейеклектә ҡушыла^[4].

Ағиҙел бассейны

Йылға ағымы ике һыуһаҡлағыс, быуалар менән көйләнә.

Гидрология

Башлыса ҡар һыуы менән тулылана. Златоуст ҡалаһы янында йыллыҡ ағымдың 67,1 % — яҙғы (апрель—июнь), 25,6 % — йәйге-көҙгө (июль — ноябрь), 7,3 % ҡышҡы (декабрь — март) осорға тура килә. Йылға тамағында яҙғы ағым 62,6 % тиклем түбәнәйә, йәйге-көҙгө — 27,4 %, ҡышҡы 10 % тиклем арта. Уртаса йыллыҡ һыу исрафланыуы Златоуст ҡалаһы янында 8,6 м³/с, Салауат районының Лаҡлы ауылы янында — 48,2 м³/с, тамағында — 84,0 м³/с. Октябрь аҙағы — декабрь башында туңа, апрель — май башында боҙҙан асыла. Һал ағыҙыу мөмкинлеге бар.

Йылғанан ағыу

Маршрут Силәбе өлкәһе һәм Башҡортостан буйлап үтә. Бакал-Чусовая тимер юл линияһының Ҡуҫа заводы станцияһынан — Ҡуһа йылғаһының Әйгә ҡойған урынынан башлана. Ҡаланың тирә-яғы тәбиғәте бик матур, Әй һәм Ҡуһа таулы ерҙән аға. Йылға был урында киң түгел, бормалы, ағымының тиҙлеге сәғәтенә 7-8 километр. Ике яҡ ярҙа урманлы тауҙар, ҡаялы йырындар, һайлыҡтар һәм шаршылар бар. Урыны менән яр буйындағы ҡаяларҙан шишмәләр ағып төшә.

Районда рельефтың карст формаһы киң таралған. Әй ағымында аҙ өйрәнелгән, барып етеүе ауыр булған Әй мәмерйәләре (Әйлин ауылы эргәһендә, Һилейәнән төньяҡта) һәм Лаҡлы ауылы эргәһендә лаҡлы мәмерйәһе бар. Йылғаның һул ярында, Лаҡлынан ике километр өҫтәрәк тәбиғәт ҡомартҡыһы — Ҡапҡаташ урынлашҡан.

Лаҡлынан һуң рельеф үҙгәрә. Йылға Мәсәғүт урман-ялан убалы ерлегенә сыға. Был участкала халыҡ күберәк йәшәй. Урман аҙ, йылға ярында талдар үҫә, ҡомло пляждар, балыҡ тотоу өсөн яҡшы урындар бар. Лағыр ауылынан башлап йылға ярҙары тәпәшәйә. Һаҙамыҡ үҙәндәрҙә иҫке үҙәндәрҙән күлдәр барлыҡҡа килгән. Йылға ағышы әкеренәйә, ташлы шаршылар юҡҡа сыға, һайлыҡтар арта бара. Аҙанғол ауылы эргәһендә генә ҙур булмаған һикәлтә осрай.

Маршрут башынан 330 километр самаһы үткәс, Әләгәҙ ауылы янында йылға Өфө яйлаһына яҡынлаша — ярҙары бейегәйә, урмандар осрай башлай. Әммә бындағы тауҙар маршрут башындағы кеүек түгел — тәпәшерәк һәм ҡырыҫ түгел. Ауылдар һирәк. Әләгәҙ эргәһендә ярҙың һул яғында тирмән быуаһы ҡалдыҡтары һаҡланған. Унан 1 километр алыҫлыҡта мәсғүт совхозының үҙәк усадьбаһы урынлашҡан.

Абдулла ауылынан Әй ҡойған урынға тиклем 53 километр. Мәтәле пристаненән Ҡариҙелгә тиклем буксир катерҙары йөрөй. Ҡойған урында Әйтамаҡ (Усть-Айск) ауылы урынлашҡан.

Ауылдар

Әй йылғаһы буйында Силәбе өлкәһенең Златоуст, Ҡуҫа, Межевой ҡалалары, Башҡортостан Республикаһының Дыуан районы үҙәге Мәсәғүт һәм Мәсетле районы үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылдары урынлашҡан.

Күперҙәр

Әй йылғаһы аша күперҙәр Башҡортостандың Мәсетле районы Оло Ыҡтамаҡ һәм Дыуан-Мәсетле ауылдары янында, Дыуан районы Мәсәғүт ауылында һәм янында, Салауат районы Лаҡлы ауылында, Силәбе өлкәһенең Һатҡы районы Яңы Пристань ауылында, Ҡуҫа ҡалаһында тимер юлы һәм автомобиль, Златоуст ҡалаһы янында М5 федераль трассала, тағы ике күпер Веселовка ауылы янында, Тундуш станцияһы эргәһендә тимер юл күпере, Златоуст ҡалаһында бер нисә күпер төҙөлгән.

Ҡушылдыҡтар

Төп ҡушылдыҡтары, уңдан: Ҡуса, Оло Арша, Ҡыйғы, Оло Ыйыҡ, Ыйыҡ, һулдан: Оло Һатҡы, Ләмәҙ, Мәләкәҫ.

Әй ҡушылдыҡтары (тамағынан инешенә тиклем).

Йылғалар Башҡортостан Республикаһы, Силәбе өлкәһе, Свердловск өлкәһе^[5] биләмәләренә тура килә.

Исемлек Әй йылғаһының тамағы башланған еренә табан ҡаратып төҙөлгән.
Исемлек Һыу ресурстарының федераль агентлығы тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре^[6] буйынса төҙөлдө.
Шулай уҡ 1:100000 масштаблы картала тикшереп сығылды. Ҡайһы бер ҡушылдыҡтар һәм ҡушылдыҡтар ҡушылдыҡтары федераль дәүләт һыу реестрына инмәгәнлеге асыҡланды.
Карталар теҙмәһен Һылтанмалар бүлегендә ҡарарға була.

Һыу сығанағы коды 100102010121111000 + түбәндәге 5 һан	Ҡойған урыны, Әй тамағынан алыҫлыҡ (км)	Ҡушылған яры	Ҡушылдыҡ исеме	Төрө	Оҙонлоғо (км)	Һыу йыйыу майҙаны (км²)	1:100000 масштаблы картала	Ҡушылдыҡ ҡушылдыҡтары (тамағынан инешенә табан)	Иҫкәрмә
		уң яҡтан	Кесе Мәтәулла				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Оло Мәтәулла				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Кесе Кәрзә				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Оло Кәрзә				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22747	16	һул яҡтан	Йүгеҙ	Йылға	16	0	Тамағы, Инеше	Бәләкәй генә 9 ҡушылдығы бар, өсәүһенең исеме картала теркәлгән: уңдан — Шишмә ҡул, Уҫаҡ йылға (рус. Осиновая речка), һулдан — Ыҙан ҡул (рус. Межевой лог)
		уң яҡтан	Ҡайынлы ҡул				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		Һул яҡтан	Цивильский ҡул				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Вәрғәт ҡул				Тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22730	43	һул яҡтан	Мәләкәҫ	Йылға	53	499	Тамағы, Инеше	Уң яҡтан — Ҡара шишмә, Яраҫтау, Черношарка, Суханка, һул яҡтан — Балантыҡ, Саладья, Ҡайбаш, Оло ҡул, Кушея, Ҡамышлы.
22723	52	уң яҡтан	Тәүрә	Йылға	18	0	Тамағы, Инеше	Уңдан — Леснушка, һулдан — Изенер.
		уң яҡтан	Сухояз				Тамағы һәм Инеше		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Төңгөлдә				Тамағы һәм Инеше		Федераль реестрға инмәгән
22556	92	уң яҡтан	Ыйыҡ	Йылға	102	2390	Тамағы, Инеше		Федераль һыу сығанаҡтары реестрында йылғаның исемен хаталы, Ыҡтың Аҡа ҡушылдығын Әйгә ҡоя тип, яҙғандар.
		һул яҡтан	Буртаҡ				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		Һул яҡтан	Һабанаҡ ҡул				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Калмия				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22549	113	һул яҡтан	Ләмәҙ	Йылға	22	0	тамағы	һул яҡтан — Таштыҡул, Отмечаль (Дуло), Ләмәҙсыҡ
		уң яҡтан	Урман ҡул				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		һул яҡтан	Сейәле ҡул				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		һул яҡтан	Оло ҡул				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Таҡта				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22396	138	уң яҡтан	Оло Ыҡ	Йылға	108	1460	тамағы
		уң яҡтан	Көршәле				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22389	159	һул яҡтан	Йыланыш	Йылға	12	0
22365	168	һул яҡтан	Ҡушҡаяҡ	Йылға	17	0
22273	170	уң яҡтан	Ҡыйғы	Йылға	87	1370
		уң яҡтан	Шығал				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22266	182	уң яҡтан	Тәндәк	Йылға	10	0
		һул яҡтан	Ташлы ҡул				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22259	200	һул яҡтан	Һикияҙ	Йылға	10	0			Һикияҙ (шишмә) һәм Һикияҙ (йылға) мәғлүмәттәре буталған булыуы мөмкин
22242	211	уң яҡтан	Әнйәк	Йылға	13	0			Әнйәк (Ҡушҡаяҡ ҡушылдығы) менән бутамағыҙ
		һул яҡтан	Торналы				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22235	217	уң яҡтан	Ишмән	Йылға	12	0	тамағы
22228	239	уң яҡтан	Сунға	Йылға	12	0	[1]
22218	251	һул яҡтан	Шәрәк	Шишмә	10	0	[2]
		уң яҡтан	Вәкиәр				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Йыланлы				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22204	265	һул яҡтан	Лаҡлы	Йылға	16	0	тамағы
22195	276	һул яҡтан	Һикияҙ	Йылға	28	89	тамағы
22184	281	һул яҡтан	Исемһеҙ ҡаран	Ҡаран	0	0	[3]
22129	282	һул яҡтан	Олоер	Йылға	38	327	[4]
22115	283	һул яҡтан	Әлексәй ҡараны	Ҡаран	0	0	[5]
22092	288	уң яҡтан	Беренсе Күлмәт ҡараны	Ҡаран	0	0	[6]
22108	288	уң яҡтан	Икенсе Күлмәт ҡараны	Ҡаран	0	0	[7]
22054	295	уң яҡтан	Кесе Ҡурғаҙаҡ ҡараны	Ҡаран	0	0	[8]
22044	295	һул яҡтан	Каменка	Йылға	18	63,2	тамағы һәм инеше
		уң яҡтан	Ыҙан				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
22023	296	уң яҡтан	Ыҙан ҡараны	Ҡаран	0	0	[9]
21979	302	һул яҡтан	Оло Ҡутырҡа	Ҡаран	13	90,9	[10]
22009	302	һул яҡтан	Беренсе Шумиха ҡараны	Ҡаран	0	0	[11]
22016	302	һул яҡтан	Икенсе Шумиха ҡараны	Ҡаран	0	0	[12]
21958	307	уң яҡтан	Ҡаратай ҡараны	Ҡаран	0	0	[13]
		уң яҡтан	Бия				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Шулемка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21948	321	һул яҡтан	Иструть	Йылға	11	тамағы һәм инеше
21849	339	һул яҡтан	Оло Һатҡы	Йылға	88	1340	тамағы
21818	341	уң яҡтан	Алйылға	Йылға	48	330	тамағы
		һул яҡтан	Теректа				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21801	354	уң яҡтан	Бәйҙе	Йылға	29	тамағы
21696	370	уң яҡтан	Оло Арша	Йылға	56	910	тамағы
21672	376	һул яҡтан	Оло Бағраш	Йылға	14	0	тамағы
21597	388	уң яҡтан	Ҡуҫа	Йылға	59	тамағы
		уң яҡтан	Коноплянка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21580	397	һул яҡтан	Кисеганка	Йылға	11	0	тамағы
21573	414	һул яҡтан	Тундушка	Йылға	15	0	тамағы
21559	419	һул яҡтан	Ҡуваш	Йылға	41	312	тамағы
		уң яҡтан	Оло Артяш				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		һул яҡтан	Передовка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21542	433	уң яҡтан	Губёнка	Йылға	12	0
21535	434	һул яҡтан	Березовая	Йылға	13	0
		һул яҡтан	Солтанка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21511	451	уң яҡтан	Тесьма	Йылға	18	147	тамағы
21504	455	уң яҡтан	Черная	Йылға	12	37	тамағы
		уң яҡтан	Балашиха				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Известковая				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Маршаловка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Божегитка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21498	490	уң яҡтан	Веселка	Йылға	14	0
		уң яҡтан	Семибратка				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Исток				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
21481	522	һул яҡтан	Йөрәк	Йылға	15	0
21474	530	уң яҡтан	Хуторка	Йылға	10	0
		уң яҡтан	Банный Ключ				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Безимяный Ключ				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		уң яҡтан	Черная				тамағы		Федераль реестрға инмәгән
		һул яҡтан	Щап				тамағы		Федераль реестрға инмәгән

Галерея

Әй йылғаһы ярында Ҡорғаҙаҡ мәмерйәһе
Әй йылғаһы янында ҡаялы киртләс

Иҫкәрмәләр

↑ Словарь топонимов Республики Башкортостан.. — Уфа: Китап, 2002. — С. 230. — 256 с. — ISBN 5-295-30192-6.
↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь.. — Москва: АСТ, 2001.
↑ Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь.. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — С. 11—12. — 352 с.
↑ Лист карты O-40-140 80-87 V. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
↑ «Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге».
↑ Река АЙ

Әҙәбиәт

Ай // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Ай // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
В. А. Балков. Ай, река // Башҡорт энциклопедияһы. — Уфа: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.

Һылтанмалар

Башҡортостан һәм Урал карталары сайтында Әй йылғаһы төшөрөлгән айырым биттәр теҙмәһе (тамағынан инешенә табан): [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23], [24], [25], [26]. Инеше Көтмәле һаҙлығы, Уралтау, Әүәләк һәм Еләкле һырттары араһындағы яҫы таулыҡта.
Әй, Йүрүҙән тураһында легенда

[1] Словарь топонимов Республики Башкортостан.. — Уфа: Китап, 2002. — С. 230. — 256 с. — ISBN 5-295-30192-6.

[2] Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь.. — Москва: АСТ, 2001.

[3] Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь.. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — С. 11—12. — 352 с.

[4] Лист карты O-40-140 80-87 V. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.

[РФГМ-5] «Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге».

[6] Река АЙ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]