Пермь крайы

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Пермь крайы

Flag of Perm Krai.svg Coat of Arms of Perm Krai.svg
Perm in Russia.svg

Үҙәк

Пермь

Майҙаны

24

- Барлығы
- һыу өҫтө %

160 236 км²
2

Халҡы

18-се

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

2 634 461 (2013)

16.44/км²

ТТП

14-се

- Барлығы (ағым. хаҡ.)
- Йән башына

630,8 млрд. һум (2010)

224,5 мең һум

Федераль округ

Волга буйы федераль округы

Иҡтисади район

Урал иҡтисади районы

Губернатор

Максим Решетников (ваҡытлыса вазифа башҡарыусы)[1]

Хөкүмәт рәйесе

Геннадий Тушнолобов

РФ субъекты коды

59, 159, 81

ISO 3166-2 коды

RU

Сәғәт бүлкәте

YEKT

Пермь крайы — (рус. Пе́рмский край, (рәсми булмаған атамаһы — Прика́мье[2]) — Рәсәй Федерацияһы субъекты, илдең Европа өлөшөндә урынлашҡан[3]. Волга буйы федераль округы һәм Урал иҡтисади районы составына инә.

Майҙаны — 160 237 км². Халҡы — 2 634 409[4] кеше (2016). Уға Коми-Пермяк округы инә.

Көнсығыш Европа тигеҙлегенең көнсығыш өлөшөндә һәм Урта һәм Төньяҡ Уралдың көнбайыш битләүҙәрендә, Кама йылғаһы бассейнында урынлашҡан[3]. Төньяҡта Коми Республикаһы, көнсығышта Свердловск өлкәһе, көньяҡта Башҡортостан, көнбайышта Удмурт Республикаһы, төньяҡ-көнбайышта Киров өлкәһе менән сиктәш[5].

2005 йылдың 1 декабрендә Пермь өлкәһе менән Коми-Пермь автономиялы округының ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә[6].

Административ-территориаль бүленеш: 33 административ район; 25 ҡала иҫәпләнә.

Административ үҙәге — Пермь ҡалаһы.

Крайҙа 32,73 мең башҡорт йәшәй, уларҙың 16,6 меңе Барҙы районында, 8,1 меңе — Пермдә теркәлгән.

Тарих[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡарағыҙ: Пермь губернаһы

Төбәк тарихы 1781 йылда ойошторолған Пермь губернаһынан башланғыс ала. 2005 йылдын 1 декабрендә Пермь өлкәһе һәм Коми-Пермяк автономиялы округы нигеҙендә край ойошторола. Ике төбәк берләшеүе 2003 йылдын 7 декабрендә үткәрелгән референдумға ярашлы тормошҡа ашырылды.

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүләт ҡоролошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Пермь крайы Уставына ярашлы, төбәктең дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Пермь крайы Губернаторы — крайы башлығы һәм төбәктең иң юғары вазифалы кешеһе, край Хөкүмәте етәксеһе. Хөкүмәт статусы һәм хоҡуғы Пермь крайы Уставы менән билдәләнгән.

Суд власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Пермь крайы суд системаһы составында:

  1. Пермь крайы суды — Рәсәй Юғары судының түбәнге инстанция суды
  2. Пермь крайы арбитраж суды — Рәсәй Юғары судының түбәнге инстанция суды

Закондар сығарыу власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Өлкә Парламенты — Пермь крайының Закондар сығарыу йыйылышы.

Физик-географик ҡылыҡһырлама[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

География[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пермь крайының физик географияһы

Пермь крайы Рәсәй тигеҙлегенең көнсығыш ситендә һәм Урал тауҙарының көнбайыш битләүендә, донъяның ике өлөшө — Европа һәм Азия сигендә урынлашҡан[5]: 99,8 проценты Европала, 0,2 проценты Азияла. Максималь оҙонлоғо төньяҡтан көньяҡҡа 645 км, көнбайыштан көнсығышҡа — яҡынса 420 км. Сиктәре оҙонлоғо 2,2 мең км ашыу[5].

Сиктәшлек[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Яҡ Рәсәй субъекты
Төньяҡ Коми Республикаһы
Көнсығыш Свердловск өлкәһе
Көньяҡ Башҡортостан
Көнбайыш Киров өлкәһе
Удмурт Республикаһы

Климат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Климаты — уртаса континенталь. Ғинуарҙа уртаса температура — −18,5…-15 °С.

Йылғалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пермь крайы йылғалары

Пермь крайы йылғалары Кама бассейнына ҡарай. Дөйөм оҙонлоғо 90 мең километрҙан ашыу булған 29 меңдән ашыу йылға бар[7][8].

Пермь крайындағы ике ҙур йылға (оҙонлоғо 500 км):Кама (1805 км) иһәм уның һул ҡушылдығы Чусовая (592 км). 40 йылғаның оҙонлоғо 100 км ашыу. Ҙур йылғалар:

Край йылғаларының ҙур өлөшөн Ҙҙур булмаған йылғалар (оҙонлоғо 100 км-ҙан кәмерәк) тәшкил итә. Уларҙың ҡайһы берҙәре тарихи әһәмиәткә эйә, мәҫәлән, Егошиха йылғаһы, уның тамағындаПермь ҡалаһы урынлашҡан.

  • Пермь крайы йылғалары
  • Кама — крайҙың иң ҙур йылғаһы

    Кама — крайҙың иң ҙур йылғаһы

  • Чусовая йылғаһында Максим ташы (1912)

    Чусовая йылғаһында Максим ташы (1912)

  • Чусовая Кама йылғаһына ҡойғанға тиклем (2015)

    Чусовая Кама йылғаһына ҡойғанға тиклем (2015)

  • Усьва йылғаһы Пермь крайында

    Усьва йылғаһы Пермь крайында

  • Чусовая

    Чусовая

Административ-территориаль бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пермь крайы халҡы

Росстат мәғлүмәттәре буйынса, край халҡы 2 634 409[4] кеше тәшкил итә (2016). Халыҡ тығыҙлығы — 16,44 кеше/км² (2016). Ҡала халҡы — 75,61[9] % (2015). 2012 йылда халыҡ һанының тәбиғи артыуы 1570 кеше тәшкил иткән[10].

Халыҡ иҫәбе
18971939[11]1959[12]1970[13]1975[14]1979[15]
1 334 110↗2 087 518↗2 992 876↗3 023 443↘2 986 000↗3 011 540
1987[16]1989[17]1990[18]1991[19]1992[20]1993[21]
↗3 071 000↗3 099 994↘3 027 958↘3 022 108↘3 012 524↘3 003 412
1994[22]1995[23]1996[24]1997[25]1998[26]1999[27]
↘2 982 229↘2 963 942↘2 943 491↘2 926 057↘2 909 664↘2 896 771
2000[28]2001[29]2002[30]2003[31]2004[32]2005[33]
↘2 878 903↘2 858 588↘2 819 421↘2 813 770↘2 791 036↘2 769 805
2006[34]2007[35]2008[36]2009[37]2010[38]2011[39]
↘2 748 233↘2 730 892↘2 718 227↘2 708 419↘2 635 276↘2 633 550
2012[40]2013[41]2014[42]2015[43]2016[44]2017[45]
↘2 631 073↗2 634 461↗2 636 154↗2 637 032↘2 633 774↘2 632 097
2018[46]2019[47]2020[48]2021[49]2022[50]2023
↘2 623 122↘2 610 800↘2 599 301↘2 532 405↘2 525 149↘2 508 239
2024[51]
↘2 495 266
1 000 000
2 000 000
3 000 000
4 000 000
1959
1989
1994
1999
2004
2009
2014
2019
2024
Милли составы

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Пермь крайында 4 меңдән ашыу кеше йәшәгән[52] (Милләтен күрһәткән кешеләр һанының проценты йәйәләрҙә күрһәтелгән):

Пермь крайында бөтәһе 125 милләт вәкиле йәшәй[53].

Райондар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Александров районы
  • Барҙы районы
  • Берёзовка районы
  • Оло Сосновка районы
  • Верещагин районы
  • Ғәйнә районы
  • Тау заводы районы (Горнозаводский район)
  • Гремячинск районы
  • Губаха районы
  • Добрянка районы
  • Елово районы
  • Лысьва районы
  • Нытва районы
  • Октябрь районы
  • Урҙа районы (Ординский район)
  • Уҫы районы
  • Оханск районы
  • Очёр районы
  • Пермь районы
  • Сива районы
  • Соликама районы
  • Суксун районы
  • Уинск районы
  • Усолье районы
  • Чайковский районы
  • Частые районы
  • Чердынь районы
  • Чернушка районы
  • Чусовой районы
  • Юрла районы
  • Юсьва районы

Тораҡ пункттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пермь крайы тораҡ пункттары
10 меңдән ашыу кеше йәшәгән тораҡ пункттар
Пермь ↗1 041 876[54]
Березники ↘146 627[54]
Соликамск ↘95 191[54]
Чайковский ↘83 056[54]
Көңгөр ↘66 311[54]
Лысьва ↘63 083[54]
Краснокамск ↗53 964[54]
Чусовой ↘45 546[54]
Добрянка ↘33 194[54]
Чернушка ↗32 982[54]
Кудымкар ↗31 007[54]
Верещагино ↘22 261[54]
Уҫы ↘21 143[54]
Губаха ↘20 645[54]
Нытва ↘18 863[54]
Кизел ↘16 173[54]
Красновишерск ↘15 643[54]
Очёр ↗14 151[54]
Александровск ↘13 108[54]
Полазна ↗12 976[54]
Горнозаводск ↘11 511[54]
Кондратово ↗10 023[55]

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса крайҙа бөтәһе 25 ҡала, 30 ҡала тибындағы ҡасаба һәм 2644 ауыл торама пункты бар. 2002 йыл менән сағыштырғанда 244 тораҡ пунктта кеше йәшәмәй[56].

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пермь крайы иҡтисады
Рәсәй Банкының номиналь хаҡы 10 һум булған иҫтәлекле тәңкәһе (2010)

Пермь крайы — Рәсәйҙең иҡтисади яҡтан үҫешкән төбәктәренең береһе. 2018 йылда тулайым төбәк продукты күләме 1 318 472 миллион һум тәшкил итә[57].

2020 йылда Пермь крайында эш эҙләүселәргә тәҡдим ителгән уртаса эш хаҡы 45 мең һум тәшкил иткән[58].

Сәнәғәт

Сәнәғәттең төп тармаҡтары: нефть, химия һәм нефтехимия, ҡара һәм төҫлө металлургия, машиналар эшләү сәнәғәттәре, урман сәнәғәте комплексы.

Пермь крайында йыл һайын яҡынса 10 миллион тонна нефть сығарыла. Төп тау компанияһы — «Лукойл-Пермь» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте. Нефть сығарыу көньяҡта (Көйәҙе, Көңгөр, Орда, Уҫы, Частинский һәм Чернушка муниципаль райондары) һәм төньяғында (Красновишер, Соликим һәм Усол муниципаль райондары) тупланған.

Пермь ҡалаһында эре нефть һәм газ эшкәртеү предприятиелары (ООО «Лукойл-Пермнефтеоргсинтез» (ПНОС)) урынлашҡан.

Химия сәнәғәтенең төп тармағы булып минераль ашламалар етештереү тора, Рәсәйҙә төбәк өлөшөнә калийлы ашламалар етештереүҙең 100 проценты тура килә. Мәғдән сығарыу һәм калий ашламалары Березниктарҙа (ПАО «Уралкалий»[59]) һәм Соликамскиҙа (ПАО «Уралкалий») етештерелә. «Уралкалий» компанияһы донъяла иң эре калий ашламалары етештереүселәрҙең һәм экспортлаусыларҙың береһе булып тора.

Почётлы граждандары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

«Пермь крайының почетлы гражданы» (элек — өлкәһенең) исеме иҡтисадта, фәндә, мәҙәниәттә, сәнғәттә, мәғарифта, һаулыҡ һаҡлауҙа һәм хоҡуҡ тәртибен һаҡлауҙа, дәүләт һәм муниципаль төҙөлөштә, хәйриә эшмәкәрлегендә һ. б. ҙур ҡаҙаныштары өсөн бирелә. Төрлө ваҡытта был маҡтаулы исемгә лайыҡ булғандар[60]:

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Путин назначил Решетникова врио губернатора Пермского края. Сетевое издание «РИА Новости» сайты, 2017, 6 февраль (рус.) (Тикшерелеү көнө: 6 февраль 2017)
  2. ↑ Новый компаньон. «Прикамье», или Кто отделил Пермь от Урала (билдәһеҙ). «Новый компаньон». Дата обращения: 22 февраль 2023.
  3. ↑ 3,0 3,1 Калуцкова Н.Н., Горячко М.Д. и др. Пе́рмский край / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2014. — Т. 25. П - Пертурбационная функция. — С. 712—723. — 764 с. — 26 000 экз. — ISBN 978-585270-362-0.
  4. ↑ 4,0 4,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Назаров, Николай Николаевич. Ч. I. Природная (физическая) география // География Пермского края: учебное пособие. — Пермь: Пермский ун-т, 2006. — С. 6–7. — 139 с. — ISBN 5-7944-0562-7.
  6. ↑ Федеральный закон об образовании Пермского края. Российская газета. Дата обращения: 28 ғинуар 2020. Архивировано 28 сентябрь 2020 года.
  7. ↑ Пермский региональный сервер | Водные ресурсы. Архивировано 2 октябрь 2006 года.
  8. ↑ Энциклопедия Пермской области — Водные ресурсы Пермской области. Дата обращения: 13 декабрь 2007. Архивировано из оригинала 3 февраль 2008 года.
  9. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2015 года и в среднем за 2014 год (опубликовано 17 марта 2015 год)
  10. ↑ Численность населения. Дата обращения: 3 март 2023. Архивировано из оригинала 5 ноябрь 2013 года.
  11. ↑ http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_1.php.
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php.
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131839/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php.
  14. ↑ http://istmat.info/files/uploads/41385/rossiyskiy_statisticheskiy_ezhegodnik_1998_g.pdf.
  15. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php.
  16. ↑ https://www.webcitation.org/6ibsmTCzx.
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20111010033657/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus89_reg1.php.
  18. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  19. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  20. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  21. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  22. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  23. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  24. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  25. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  26. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  27. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  28. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  29. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  30. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  31. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  32. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  33. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  34. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  35. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  36. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  37. ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  38. ↑ https://web.archive.org/web/20130906112443/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx.
  39. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst57/DBInet.cgi?pl=8112027.
  40. ↑ http://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  41. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  42. ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar.
  43. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  44. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2016.xls.
  45. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  46. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  47. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  48. ↑ https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2020.xls.
  49. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  50. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls.
  51. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx.
  52. ↑ Доклад «Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении численности, размещения, возрастнополовой структуры, состояния в браке, рождаемости, числа и состава домохозяйств, национального состава...». Приложение 7. «Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации». ВПН-2010. gks.ru. Архивировано 1 февраль 2012 года.
  53. ↑ Катаева А. Куклы в думе// Российская газета. 2009. 2 апреля. № 57 (4881)
  54. ↑ 54,00 54,01 54,02 54,03 54,04 54,05 54,06 54,07 54,08 54,09 54,10 54,11 54,12 54,13 54,14 54,15 54,16 54,17 54,18 54,19 54,20 Численность постоянного населения Пермского края по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 30 март 2016. Архивировано 30 март 2016 года.
  55. ↑ ВПН-2010. Численность и размещение населения Пермского края. Дата обращения: 10 сентябрь 2014. Архивировано 10 сентябрь 2014 года.
  56. ↑ Юлия Сырова. Нас переписали // "Пятница". Пермская городская газета. — Пермь, 2012. — Вып. 4 (562) от 3 февраля. — С. 1, 13.
  57. ↑ Валовой региональный продукт. Пермский край. Дата обращения: 8 май 2021. Архивировано 3 май 2017 года.
  58. ↑ Эксперты: в Прикамье средняя зарплата выросла на 5 тыс. 12.02.2020. Дата обращения: 8 май 2021. Архивировано 8 май 2021 года.
  59. ↑ ПАО «Уралкалий». промсельхоз.рф.
  60. ↑ Пермский региональный сервер. perm.ru (15 ноябрь 2012). Архивировано 2 февраль 2014 года.

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡалып:Муниципальные образования Пермского края

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Пермь_крайы&oldid=2280307 ҡабул ителгән