Пенза өлкәһе

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Пенза өлкәһе

Пенза өлкәһе флагы Пенза өлкәһе гербы
Пенза өлкәһе флагы Пенза өлкәһе гербы

Пенза өлкәһе

Административ үҙәк

Пенза

Майҙаны

56-сы

- Барлығы
- һыу өҫтө %

43 352 км²
0,3

Халҡы

33-сө

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

↘1 348 703[1] (2016)

31.11 кеше/км²

ТТП

53-сө

- Барлығы (ағым. хаҡ.)
- Йән башына

158,2[2] млрд. һум (2010)

104,9 мең һум

Федераль округ

Волга буйы

Иҡтисади район

Волга буйы

Губернатор

Олег Мельниченко

Ҡануниәт Йыйылышы рәйесе

Вадим Супиков

РФ субъекты коды

58

ISO 3166-2 коды

RU-PNZ

Сәғәт бүлкәте

MSD и Европа/Москва[d][3]

Бүләктәре:

Ленин ордены

Пе́нза өлкәһе (рус. Пензенская область) — Рәсәй Федерацияһы субъекты[4]. Рәсәйҙең Европа өлөшөндә урынлашҡан. Волга буйы федераль округы составына инә.

Административ үҙәге — Пенза ҡалаһы.

Пенза өлкәһе төньяҡта — Мордовия һәм Рязань өлкәһе, көнбайышта — Тамбов өлкәһе, көньяҡта — Һарытау өлкәһе, көнсығышта — Ульяновск өлкәһе менән сиктәш. Майҙаны — 43 352 км².

Өлкә СССР Юғары Советы Президиумының 1939 йылдың 4 февралендәге Указына ярашлы барлыҡҡа килә.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Пенза өлкәһе 1939 йылда ойошторола.

Физик-географик ҡылыҡһырлама[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

География[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пенза өлкәһе географияһы
Файл:Пензенская область карта.PNG

Пенза өлкәһе 42° һәм 47° көнсығыш оҙонлоҡтоң һәм 54° һәм 52° төньяҡ киңлектең араһында урынлашҡан.

  • Көнбайыштан көнсығышҡа табан оҙонлоғо — 335 км.
  • Төньяҡтан көньяҡҡа оҙонлоғо — 210 км.
  • Майҙаны — 43,5 мең км²[5].
  • Территорияның иң юғары нөктәһе — диңгеҙ кимәленән 342 800 м бейеклектә.
  • Территорияның иң түбән нөктәһе — диңгеҙ кимәленән 97,7 м

Пенза өлкәһенең географик үҙәге координаталары: 53°10’төньяҡ киңлек һәм 44°34’ көнсығыш оҙонлоҡ[5][6][7][8]. Пенза өлкәһе уртаса географик зонала, урман, урман-дала һәм дала тәбиғәт зоналары киҫелешендә урынлашҡан. Рельефы тигеҙ, бер аҙ убалы.

Гидрография[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Район территорияһының төп өлөшө Волга бассейнында урынлашҡан, көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш райондар Дон бассейнына ҡарай. Өлкәлә 3000-дән ашыу йылға һәм шишмә бар, уларҙың дөйөм оҙонлоғо 15 458 км. Йылғаларының иң ҙурҙары — Сура, Мокша Каспий диңгеҙенең (Волга йылғаһы) һыуһыҙ бассейнына ҡарай; Хопёр, Ворона (Дон йылғаһының һыу йыйыу бассейны). Пенза йылғаһы, Сура ҡушылдығы, өлкә үҙәгенә атама биргән.

Климат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Климаты уртаса континенталь.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 6,0 6,0 17,0 31,1 35,4 37,7 39,3 40,4 33,6 25,0 15,0 8,0 40,4
Уртаса максимум, °C −5,7 −5,4 0,4 12,1 20,7 24,5 26,4 24,6 18,1 9,7 0,6 −4,6 10,1
Уртаса температура, °C −8,9 −9,3 −3,8 6,5 13,9 18,0 19,9 17,9 12,1 5,4 −2,3 −7,6 5,2
Уртаса минимум, °C −12,1 −12,8 −7,5 1,5 7,5 12,0 13,8 12,0 7,2 1,9 −4,7 −10,5 0,7
Абсолют минимум, °C −39 −40 −31,1 −20 −5,8 −2,2 2,0 0,0 −6,1 −17,2 −31,1 −40,5 −40,5
Яуым-төшөм нормаһы, мм 34 28 32 33 41 63 59 50 52 46 45 38 521
Сығанаҡ: Погода и Климат

Йыллыҡ яуым-төшөм күләме 450—500 мм тирәһендә тирбәлә, ҡоро йылдарҙа 350 мм тиклем төшә, ә дымлы йылдарҙа 775 мм-ға тиклем арта. Өлкәнең көньяҡ райондарында яҙғы ҡоролоҡ, шулай уҡ йыш ҡына йәйге һәм көҙгө ҡоролоҡ күҙәтелә.

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пенза өлкәһе халҡы

Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, өлкә халҡы 1 348 703[1] кеше (2016). Халыҡ тығыҙлығы — 31,11 кеше/км2 (2016). Ҡала халҡы — 68,45[10] % (2015).

Халыҡтың күпселек өлөшөн урыҫтар тәшкил итә. Ҙур этник төркөмдәр: татарҙар һәм мордвалар.

Милли составы

Иҫәп алыу йылдары буйынса милли состав

Народ 1939 йыл[11] 1959 йыл[12] 1970 йыл[13] 1979 йыл[14] 1989 йыл[15] 2002 йыл[16] 2010 йыл[17]
Урыҫтар 1 484 913 (86,8 %) 1 311 909 (86,9 %) 1 323 489 (86,2 %) 1 306 093 (86,5 %) 1 296 143 (86,1 %) 1 254 680 (86,4 %) 1 165 668 (86,8 %)
Мордвалар 132 752 (7,8 %) 109 442 (7,2 %) 106 485 (6,9 %) 95 718 (6,3 %) 86 370 (5,7 %) 70 739 (4,9 %) 54 703 (4,1 %)
Татарҙар 64 660 (3,8 %) 62 224 (4,2 %) 74 835 (4,9 %) 78 236 (5,2 %) 81 307 (5,4 %) 86 805 (6,0 %) 86 431 (6,4 %)
Сыуаштар 7535 (0,4 %) 6050 (0,4 %) 7433 (0,5 %) 7121 (0,5 %) 7075 (0,5 %) 6738 (0,5 %) 8595 (0,7 %)

Пенза өлкәһендә 2002 йылда — 368 башҡорт йәшәгәне теркәлгән[18].

Халыҡ иҫәбе
1897[19]1926[20]1928[21]1959[22]1970[23]1979[24]
1 470 474↗2 208 780↗2 243 000↘1 507 765↗1 535 970↘1 503 198
1987[25]1989[26]1990[27]1991[28]1992[29]1993[30]
↘1 495 000↗1 504 309↗1 546 079↗1 547 825↘1 547 783↗1 553 447
1994[31]1995[32]1996[33]1997[34]1998[35]1999[36]
↘1 553 178↗1 553 563↘1 545 529↘1 534 965↘1 524 599↘1 514 283
2000[37]2001[38]2002[39]2003[40]2004[41]2005[42]
↘1 500 196↘1 484 149↘1 452 941↘1 449 233↘1 435 937↘1 422 736
2006[43]2007[44]2008[45]2009[46]2010[47]2011[48]
↘1 407 971↘1 395 981↘1 388 021↘1 379 839↗1 386 186↘1 384 006
2012[49]2013[50]2014[51]2015[52]2016[53]2017[54]
↘1 376 538↘1 368 657↘1 360 587↘1 355 618↘1 348 382↘1 341 526
2018[55]2019[56]2020[57]2021[58]2022[59]2023[60]
↘1 331 655↘1 318 103↘1 305 563↘1 266 348↘1 261 103↘1 246 609
2024[61]
↘1 236 113
500 000
1 000 000
1 500 000
2 000 000
2 500 000
3 000 000
1928
1989
1994
1999
2004
2009
2014
2019
2024

Административ-территориаль бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Өлкә территорияһында 430 муниципаль берәмек, шул иҫәптән 3 ҡала округы, 27 муниципаль район, 27 ҡала биләмәһе һәм 376 ауыл биләмәһе бар.

Карта
Өлкә әһәмиәтле ҡалалар (ҡала округтары):
Red pog.svg Пенза.
Green pog.svg Кузнецк.
Blue pog.svg Заречный.
Райондар (муниципаль райондар):
Orange pog.svg Райондар (административ үҙәктәр урындары картала билдәләнгән)..
Пенза өлкәһе (Пенза өлкәһе)
Город Пенза, административный центр области
Город Кузнецк
Кузнецк
Город Заречный
Эшселәр ҡасабаһы Башмаково
Башмаково
Рабочий посёлок Беково
Беково
Город Белинский
Белинский
Село Бессоновка
Бессоновка
Село Вадинск
Вадинск
Город Городище
Городище
Рабочий посёлок Земетчино
Земетчино
Рабочий посёлок Исса
Исса
Город Каменка
Каменка
Село Русский Камешкир
Русский

Камешкир
Рабочий посёлок Колышлей
Колышлей
Село Лопатино
Лопатино
Рабочий посёлок Лунино
Лунино
Село Малая Сердоба
Малая

Сердоба
Рабочий посёлок Мокшан
Мокшан
Село Наровчат
Наровчат
Село Неверркино
Неверкино
Город Нижний Ломов
Нижний

Ломов
Город Никольск
Никольск
Рабочий посёлок Пачелма
Пачелма
Село Кондоль
Кондоль
Город Сердобск
Сердобск
Эшселәр ҡасабаһы Сосновоборск
Сосновоборск
Город Спасск
Спасск
Рабочий посёлок Тамала
Тамала
Рабочий посёлок Шемышейка
Шемышейка
Пенза өлкәһе райондары (муниципаль райондар) һәм төбәк әһәмиәтендәге ҡалалар (ҡала округтары) картаһы

Тораҡ пункттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пенза өлкәһенең тораҡ пункттары

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Пенза өлкәһендә 27 ҡала биләмәһе бар, уларҙа 930 004 кеше йәшәй. ауыл биләмәләре — 1419, шуларҙың 73-ендә бер генә кеше лә юҡ, ҡалғандарында 456 174 кеше йәшәй, 641 тораҡ пунктында 100-ҙән кәмерәк кеше иҫәпләнә.

7000-дән ашыу кеше йәшәгән тораҡ пункттар
Пенза ↗522 823[62]
Кузнецк ↘78 390[63]
Заречный ↘58 510[63]
Каменка ↘33 491[63]
Сердобск ↘30 220[63]
Түтәнге Ломов ↘20 421[63]
Никольск ↗19 873[63]
Мокшан ↘10 997[63]
Бессоновка ↗13 775[63]
Башмаково ↘9414[63]
Земетчино ↗9622[63]
Урта Елюзань ↗9505[63]
Грабово ↘7792[63]
Белинский ↗8656[63]
Городище ↗7796[63]
Колышлей ↗7978[63]
Пачелма ↘6994[63]
Лунино ↘7227[63]
Чаадаевка ↘6734[63]
Спасск ↘6936[63]

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Пенза өлкәһе иҡтисады

Пенза өлкәһе компанияларҙың дөйөм аҡса әйләнеше буйынса Рәсәй Федерацияһының 85 төбәге араһындағы рейтингында 49-сы һәм килем буйынса 61-се урынды биләй. Иҡтисади эшмәкәрлектең етештереү күләмен тәьмин итеүсе төп төр: сауҙа — 42,46 % йәки 282 млрд һум.

Килем буйынса икенсе урында сәнәғәт тора. Төбәктең дөйөм килеменән өлөшө 24,46 процент йәки 162,4 миллиард һум тәшкил итә.

Дөйөм килем буйынса өсөнсө булып ауыл хужалығы, урман хужалығы һәм балыҡсылыҡ тармағы тора. 2019 йылда дөйөм килем 9,4 % йәки 62,4 млрд һум тәшкил итә, ә саф килем 6 миллиард һум тәшкил итә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
  2. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2010гг. (xls). Росстат.
  3. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  4. ↑ Калуцкова Н.Н., Горячко М.Д. и др. Пе́нзенская о́бласть / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2014. — Т. 25. П - Пертурбационная функция. — С. 557—567. — 764 с. — 26 000 экз. — ISBN 978-585270-362-0.
  5. ↑ 5,0 5,1 География Пензенской области. Архивировано 17 июль 2009 года.
  6. ↑ Официальный портал Правительства Пензенской области. Архивировано 20 май 2011 года.
  7. ↑ Пензенская энциклопедия: / Гл. ред. К. Д. Вишневский.— Пенза: Министерство культуры Пензенской области, М.: Большая Российская энциклопедия, 2001.- 759 с.: ил., карты. ISBN 5-85270-234-X
  8. ↑ Управление природных ресурсов и охраны окружающей среды Пензенской области. Дата обращения: 3 март 2011. Архивировано 13 август 2011 года.
  9. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ажнакин Александр Григорьевич 2019 йылдың 6 октябрь көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 6 октябрь 2019)
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2015 года и в среднем за 2014 год (опубликовано 17 марта 2015 год)
  11. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  12. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  13. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  14. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  15. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  16. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  17. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2012 йылдың 1 июнь көнөндә архивланған.
  18. ↑ Перепись населения 2002. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 3. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации 2007 йылдың 17 февраль көнөндә архивланған.
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20150611024918/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg.
  20. ↑ http://web.archive.org/web/20150725230231/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/1926.xls.
  21. ↑ http://istmat.info/node/20228.
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131839/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php.
  24. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php.
  25. ↑ https://www.webcitation.org/6ibsmTCzx.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20111010033657/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus89_reg1.php.
  27. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  28. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  29. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  30. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  31. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  32. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  33. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  34. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  35. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  36. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  37. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  38. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  39. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  40. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  41. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  42. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  43. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  44. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  45. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  46. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  47. ↑ https://web.archive.org/web/20130906112443/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx.
  48. ↑ http://www.fedstat.ru/indicator/data.do?id=31557.
  49. ↑ http://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  50. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  51. ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar.
  52. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  53. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2016.xls.
  54. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  55. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  56. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  57. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  58. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  59. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls.
  60. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx.
  61. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx.
  62. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  63. ↑ 63,00 63,01 63,02 63,03 63,04 63,05 63,06 63,07 63,08 63,09 63,10 63,11 63,12 63,13 63,14 63,15 63,16 63,17 63,18 Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX). Дата обращения: 1 сентябрь 2022. Архивировано 1 сентябрь 2022 года.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Природа Пензенской области / Колл. авт.: А. И. Дорогов, Г. И. Моисейченков, С. К. Штольц, А. М. Малышев, Б. В. Казаченко, А. Р. Раджувейт, А. А. Пономарёва. — Пенза: Кн. изд-во, 1955. — 464 с. — 10 000 экз. (в пер.)
  • Солянов А.А. Флора Пензенской области. — Пенза, 2001.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Пенза_өлкәһе&oldid=2283142 ҡабул ителгән