Урыҫтар

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Урыҫтар
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: ≈134,1 млн кеше[48]
Тасуирлама
Тел урыҫ
Дин православие (75 %)[49]
Төркөмгә ҡарай көнсығыш славяндар
Туғандаш халыҡтар украиндар, белорустар, русиндар
Этник төркөм
Килеп сығышы славяндар
Логотип РУВИКИ.Медиа РУВИКИ.Медиа файлдары

Урыҫтар йәки рустар (үҙатамаһы рус. русские) — Рәсәй Федерацияһында һәм Европала[50] иң күп һанлы халыҡ (Конституцияға ярашлы, дәүләт булдырыусы халыҡ[51]). Көнсығыш славян халыҡтары төркөмөнә керә. Украинала, Ҡаҙағстанда, АҠШ-та, Германияла һәм башҡа илдәрҙә ҙур диаспоралары бар. Рус халыҡ мәҙәниәтенең тамырҙары тәрәндә ята һәм хәҙерге Рәсәй мәҙәниәтенең нигеҙе булып тора. Урыҫ телендә һөйләшәләр. Диндарҙарҙың төп өлөшө православие динен тота[2].

Рус халҡы Боронғо Русь осоронда берләшкән көнсығыш славян ҡәбиләләренән формалашҡан. Рустар башҡа Европа халыҡтары, бигерәк тә белорустар, украиндар, русиндар менән уртаҡ тарихҡа һәм мәҙәни һыҙаттарға эйә, был рус теле һәм рус мәҙәниәтенең таралыуына булышлыҡ итә.

Этноним

Төп мәҡәләләр: Русь, Рустарҙың этнонимы, Русиндар (тарихи этноним)

Халыҡтың русь (бор.-урыҫ. һәм сиркәү-слав. рѹсь) атамаһы, киң таралған версия буйынса, тәүҙә боронғо скандинавтарҙы (варягтарҙы) аңлата һәм боронғо рус теленә боронғо скандинав теленән килә: бор.-сканд. rōþr «ишеүсе» һәм «ишкәкле судноларҙа поход» тигәнде аңлата, фин теле аша ruotsi булып үҙгәреп, бор.-урыҫ. рѹсь булып китә[52][53][54], һуңынан яйлап скандинав элитаһынан Боронғо рустең барлыҡ халҡына ксерелә[55][56][57][54]. Шулай уҡ Төньяҡ Иран, славян һәм башҡа этимологиялар ҙа бар[58].

Рус — өлөшләтә субстантивацияланған ҡылым. Иртә ике составлы русские люди[59], русский человекһүҙенән барлыҡҡа килә, икенсе өлөш сағыштырмаса һирәк ҡулланыла (эллипсис). Боронғо Русь рѹсьскъ, рѹсьскыи ҡылымы бор.-урыҫ. рѹсь — рѹс- тамырына -ьск- суффиксы ҡушылып, урындың атамаһын белдереүҙән килеп сыға[60], мәҫәлән назаретьскъ «Назареттан». Русь термины бер үк ваҡытта көнсығыш славяндарҙың, уларҙың иртә этнонимлы, дәүләте атамаһы була. рѹсь этнонимы (берлектә рѹсинъ, рѹска) XVIII быуатҡа тиклемге үҙатама булып ҡулланыла. XVII—XVIII быуаттарҙан ул китапса россияне тигәнгә, ә XVIII—XIX быуаттарҙан һуңыраҡ, рус халҡының өс берлеге концепцияһы нығынғас — әҙәби телдә великоростар этнонимы өҫтөнлөк ала[61][62][63]. XIX быуатта телмәр теле йоғонтоһонда әҙәби телдә русские этнонимы ҡулланыла, көнсығыш славяндарҙың өс тармағын да ошолай атап йөрөтәләр, бары тик 1917 йылдан һуң (1926 йылда дөйөм халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә) — бары тик великоростар ғына билдәләнә.

Йолалар

Ғаилә башлығы булып атай йәки иң өлкән ир бала (большак, старшой) торған. Ғаиләлә бала тыуыуы тантаналы билдәләнгән, Суҡындырыу байрамынан һуң, көҙөн йәки ҡышын, туй үткәрелгән.

Урыҫтар донъя фәнендә

Михаил Ломоносов Рәсәй фәненә нигеҙ һалыусы. XIX быуатта рус фәне донъя кимәленә сыға. Математиктар М. В. Остроградский, Н. И. Лобачевский күп илдәрҙә танылыу таба.

Башҡортостан урыҫтары

Башҡортостан урыҫтары — Башҡортостанда йәшәгән урыҫ халҡы. 2010 йылдағы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәп алыу буйынса республикала 1 миллион 432 мең 906 кеше йәшәй (республика халҡының 35,19 % өлөшө)[64][65].

Төбәккә урыҫтарҙың күпләп күсеп ултырыуы Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуынан һуң башланған. Иң беренсе урыҫтар Өфө тирәһендәге ерҙәрҙе биләп, Башҡортостандың үҙәк төбәктәрендә, һуңыраҡ — төньяҡ-көнбайышында, Кама аръяғы сик һыҙығы буйлап таралып ултырған.

Уралдағы беренсе урыҫ тораҡ пункттары (торамалары):

Төрлө сығанаҡтар буйынса урыҫтарҙың республикаға күсеү процессы колониализм тип иҫәпләнә.

Республикала урыҫтарҙы берләштерғән күп ойошмалар эшләй. Иң эреһе — Башкортостан урыҫтары соборы[66].

  • Республикала урыҫтарҙың таралып ултырыуы

    Республикала урыҫтарҙың таралып ултырыуы

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 16 август 2011. Архивировано из оригинала 10 сентябрь 2011 года.
  2. ↑ 1 2 Русские — БРЭ, 2015, с. 59—60
  3. ↑ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2023 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 27 апрель 2023.
  4. ↑ Selected Social Characteristics in the United States: 2009. U.S. Census American Community Survey. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 29 август 2011. Архивировано из оригинала 11 февраль 2020 года.
  5. ↑ Migrationsbericht 2012 (нем.). BAMF - Bundesamt für Migration und Flüchtlinge. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 9 февраль 2020.
  6. ↑ Опубликованы данные об этническом составе населения Узбекистана. Газета.uz (20 август 2021). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 7 март 2023.
  7. ↑ Итоги переписи населения Беларуси 2019 г.
  8. ↑ Statistics Canada Government of Canada. Census Profile, 2016 Census. www12.statcan.gc.ca.
  9. ↑ Ethnic composition of Latvia 2021
  10. ↑ Национальный состав населения (оценка на начало года, человек)
  11. ↑ RLV428: POPULATION BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX (1959, 1970, 1979, 1989, 2000, 2011, 2021) (ингл.). PxWeb. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 7 март 2023.
  12. ↑ Dominika. Сколько русских в Израиле. goldpass.ru (28 июнь 2022). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 7 март 2023.
  13. ↑ Oops, Something is wrong (йәһ.). www.cbs.gov.il. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020. Архивировано из оригинала 4 ноябрь 2007 года.
  14. ↑ Русские в Аргентине.
  15. ↑ The results of census in Turkmenistan | Chronicles of Turkmenistan. web.archive.org (6 октябрь 2016). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 17 февраль 2020.
  16. ↑ La communauté russe en France est "éclectique" | Russie Information. www.russieinfo.com. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 9 февраль 2020.
  17. ↑ Contra país estagnado, comunidade russa foge e se estabelece no Brasil (билдәһеҙ). R7.com (14 июнь 2018). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 1 март 2022.
  18. ↑ 2021 m. gyventojų ir būstų surašymo pagrindiniai rezultatai (лит.). Oficialiosios statistikos portalas. Lietuvos statistikos departamentas. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 30 декабрь 2021. Архивировано 28 ғинуар 2022 года.
  19. ↑ 2006 census.
  20. ↑ Статистический ежегодник 2017. — Министерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики. mer.gospmr.org. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  21. ↑ Русское население в Азербайджане. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 17 февраль 2020. Архивировано из оригинала 23 июль 2013 года.
  22. ↑ Recensamântul Populației si al Locuințelor 2014. recensamant.statistica.md. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 30 июнь 2018.
  23. ↑ Väestö 31.12. muuttujina Alue, Taustamaa, Sukupuoli, Vuosi ja Tiedot. Tilastokeskuksen PX-Web tietokannat. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 9 февраль 2020.(недоступная ссылка)
  24. ↑ Русское население в Австралии.
  25. ↑ Población extranjera por Nacionalidad, provincias, Sexo y Año. www.ine.es. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  26. ↑ 문서뷰어. www.immigration.go.kr. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 9 февраль 2020.
  27. ↑ Русское население в ОАЭ.
  28. ↑ Официальная статистика Кубы за 2002 г. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 29 август 2011. Архивировано из оригинала 3 февраль 2007 года.
  29. ↑ Nationality and country of birth by age, sex and qualifications Jan - Dec 2013 (Excel sheet 60Kb). www.ons.gov.uk. Office for National Statistics. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 11 июнь 2014.
  30. ↑ Recensământul Populaţiei şi al Locuinţelor 2002: Populaţia după etnie (рум.)
  31. ↑ Recensamant Romania 2002. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 29 август 2011. Архивировано из оригинала 13 май 2007 года.
  32. ↑ Data - počet cizinců|ČSÚ
  33. ↑ Архивированная копия. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 11 ноябрь 2015. Архивировано из оригинала 14 октябрь 2013 года.
  34. ↑ Venezuela | Joshua Project. joshuaproject.net. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  35. ↑ Bevölkerung nach Staatsangehörigkeit und Geburtsland. www.statistik.at. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  36. ↑ Нодар Зейналович Мосаки. Этническая картина Грузии по результатам переписи 2014 г., «Этнографическое обозрение» // Этнографическое обозрение. — 2018. — Вып. 1. — С. 104–120. — ISSN 0869-5415. — DOI:10.7868/s0869541518010086.
  37. ↑ 2014 год - Национальный состав наличного населения по данным Переписи населения 2011 года. Управление государственной статистики Республики Абхазия. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 30 декабрь 2022.
  38. ↑ http://141.211.142.26/member/census2000/ybListDetail.asp?ID=1#Архивная копия от 28 сентябрь 2007 на Wayback Machine (2000, перепись)
  39. ↑ 坦言集：俄羅斯在港 - 東方日報  (ҡыт.), Orientaldaily (28 февраль 2016). 15 февраль 2020 тикшерелгән.
  40. ↑ Национален съвет за сътрудничество по етническите и демографските въпроси. Етнически малцинствени общностиАрхивная копия от 6 июль 2011 на Wayback Machine (болг.)
  41. ↑ Русское население в Норвегии.
  42. ↑ Русское население в Польше.
  43. ↑ Перепись населения Армении 2011 г. Этно-возрастной состав
  44. ↑ New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu Taonga. 3. – Russians, Ukrainians and Baltic peoples – Te Ara Encyclopedia of New Zealand (ингл.). teara.govt.nz. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  45. ↑ Population of Qatar. web.archive.org (22 декабрь 2013). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 15 февраль 2020.
  46. ↑ Русское население в Сербии.
  47. ↑ Любовь привела их из России в Эквадор. El Universo. Архивировано 21 июнь 2018 года.
  48. ↑ Russian people group in all countries | Joshua Project. joshuaproject.net. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 6 март 2023.
  49. ↑ «Верим ли мы в бога?» 2016 йылдың 29 июнь көнөндә архивланған. // ВЦИОМ, 30 марта 2010 года
  50. ↑ Александров, Власова, Полищук, 1997
  51. ↑ Конституция Российской Федерации — Викитека / Статья 68. ru.wikisource.org. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 21 март 2023.
  52. ↑ Варяги / Е. А. Мельникова // Большой Кавказ — Великий канал [Электронный ресурс]. — 2006. — С. 621—622. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
  53. ↑ Русь // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I]. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.
  54. ↑ 1 2 Николаев С. Л. Семь ответов на варяжский вопрос // Повесть временных лет / Пер. с древнерус. Д. С. Лихачёва, О. В. Творогова. Комм. и статьи А. Г. Боброва, С. Л. Николаева, А. Ю. Чернова, А. М. Введенского, Л. В. Войтовича, С. В. Белецкого. — СПб.: Вита Нова, 2012. — С. 411—418.
  55. ↑ sergeitsh. Андрей Зализняк : История русского языка (1 июнь 2014). Мөрәжәғәт итеү датаһы: 12 ноябрь 2017.
  56. ↑ Аникин А. Е. Русский этимологический словарь. 2007. Вып. 6 (вал I — вершок IV) / ИРЯ РАН, Институт филологии СО РАН. — М.: Рукописные памятники Древней Руси, 2012. — С. 100—102.
  57. ↑ Петрухин В. Я. Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Форум : Неолит, 2014.
  58. ↑ Агеева Р. А. Страны и народы : происхождение названий / Отв. ред. Э. М. Мурзаев; АН СССР. — М.: Наука, 1990. — С. 123—124 и др.
  59. ↑ Факсимиле издания «Слова о полку Игореве» 1800 года. Москва, Сенатская типография (1800).
  60. ↑ Мейе А. Общеславянский язык: Пер. с фр = Le Slave Commun (1932) / Общ. ред. С. Б. Бернштейн. — 2-е изд. — М.: Издательская группа «Прогресс», 2001. — С. 292—293. — 500 с. — 1000 экз. — ISBN 5-01-004712-8.
  61. ↑ Анучин 1892, с. 828—843
  62. ↑ Великороссы // Малый академический словарь. — М.: Институт русского языка Академии наук СССР. 1957—1984
  63. ↑ Большой толковый словарь русского языка. — 1-е изд-е. — СПб.: Норинт С. А. Кузнецов. 1998
  64. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2016 йылдың 5 июнь көнөндә архивланған.
  65. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. 2021 йылдың 9 декабрь көнөндә архивланған.: см. 2012 йылдың 18 октябрь көнөндә архивланған.
  66. ↑ Сайт Собора русских РБ

Һылтанмалар


Өҙөмтә хатаһы: "П" төркөмө өсөн <ref> билдәһе бар, әммә <references group="П"/> билдәһе юҡ

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Урыҫтар&oldid=2628951 ҡабул ителгән