Тарихи Башҡортостан

РФА экспертизаһы

Рәсәй Фәндәр академияһы
экспертизаһын үткән

Ентекләберәк

Тарихи Башҡортостан
Осор	IX быуат — бөгөнгө көндәр
Өлкә биләгән урын (хәҙерге картала)	Рәсәй: Башҡортостан, Татарстан (өлөшләтә), Пермь крайы(өлөшләтә), Ырымбур өлкәһе, Силәбе өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Свердловск өлкәһе (өлөшләтә), Һамар өлкәһе (өлөшләтә), Һарытау өлкәһе (өлөштәтә) Ҡаҙағстан: Аҡтүбә өлкәһе (өлөшләтә), Ҡостанай өлкәһе (шул иҫәптән элекке Турғай өлкәһенең бер нисә төбәге) (өлөшләтә) (XVIII быуатҡа тиклем), Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе (өлөшләтә) (XIX быуатҡа тиклем)
Тарихи өлкә урынындағы хәҙерге өлкәләр:
Волга буйы Болғары (өлөшләтә) Алтын Урҙа 1236-1483 Ҡазан ханлығы (өлөшләтә) Нуғай Урҙа (өлөшләтә) Себер ханлығы (өлөшләтә) 1483-1581 Рус батшалығы 1554—1721 Рәсәй империяһы Ҡазан губернаһы, Өфө провинцияһы Ырымбур губернаһы Иҫәт губернаһы Өфө губернаһы 1721-1917 1708-1744 1744-1917 1738-1781 1865-1917(1920) Совет Рәсәйе 1917 Рәсәй демократик федератив республикаһы 1918 Башкурдистан 1917-1919 СССР (1922 йылдан) РСФСР Башҡорт АССР-ы 1919 - 1990 Рәсәй Федерацияһы Башҡортостан Республикаһы 1990-хәҙерге көнгә тиклем

Тарихи Башҡортостан — ғилми-тикшеренеү әҙәбиәтендә башҡорт халҡының формалашыу һәм таралыу тарихи-географик өлкәһен билдәләү өсөн ҡулланылған термин.

XV—XVI быуаттарҙа башҡорттар йәшәгән биләмәләр

Ул башҡорт этносының һәм уның мәҙәниәтенең, теленең таралыу өлкәһен билдәләү өсөн, лингвистик, этнографик, мәҙәни, тарихи эҙләнеүҙәр өсөн кәрәк. Бер үк ваҡытта бөгөнгө Башҡортостан Республикаһынан ситтә йәшәгән башҡорттар менән мәҙәни бәйләнештәрҙе нығытыу өсөн төбәк-ара сәйәсәттә ҡулланыла, шулай уҡ күрше төбәктәр халҡы менән тарихи берлекте күрһәтеү өсөн хеҙмәт итә.

Тарихсы-ғалим Ирек Аҡманов раҫлауынса, был һүҙбәйләнеште тәүге тапҡыр М. К. Любавский 1930 йылдарҙа ҡуллана. Термин 1990 йылдарҙа Н. А. Мәжитов һәм Ә. Н. Солтанованың хеҙмәттәре арҡаһында популярлыҡ яулай.

Терминдың синонимдары — был ерҙең әүәлерәк барлыҡҡа килгән атамалары: «Башгурд», «Башгирд», «Башгард», «Баскардия», «Башгирдия», «Фийафи Башкырт/Башкырт далалары», «Башҡорттар иле», «Бастарктар иле», «Башкырд», «Башджарды», «Башҡортостан», «Pascatir», «Bashirdi». Төбәкте «Башгурд» тип исемләгән иң тәүге хәбәр (VIII быуат) Фазылуллаһ Рәшид әд-Диндең «Уғыҙнамә» хеҙмәтендә осрай.

Ҡайһы бер ғалимдарҙың фекеренсә, «Тарихи Башҡортостан» төшөнсәһе «Бөйөк Венгрия» (Major Hungaria, Magna Hungaria — венгрҙарҙың ата-бабалары торған ере тип фаразлана) төшөнсәһе менән уртаҡ. XIII быуат Франциск монахы Джованни дель Плано Карпиниҙың сәйәхәттән һуң яҙған эшендә телгә алына. Хәҙерге ғалимдар быны нигеҙләгән дәлилдәрҙең булмауын раҫлай.

Географик урыны

Географик урыны Көньяҡ Урал һәм уның тирәһенә тап килә. Сиктәре рәсми билдәләнмәгән. Һәр тарихи осорҙа сиктәре яҡынса ғына күрһәтелгән.

Иң боронғо мәғлүмәттәрҙе «Диуану лөғәт әт-төрк» (1072—1074) авторы Мәхмүд Ҡашғари күрһәтә. Уның китабындағы һыҙмаға ярашлы, был урындар «Фийафи Башҡырт» йәки «Башҡырт далалары» тип атала. Һыҙма дөрөҫ географик урынды тасуирламай, ләкин көнбайыштан Каспий диңгеҙе һәм Волганың Этил үҙәненең, көнбайыштан һәм төньяҡтан — Урал тауҙарының, көнсығыштан — Иртыш үҙәненең булыуы «Башҡырт далалары»ның урынын билдәләргә ярҙам итә. Унан алда X быуат сәйәхәтсеһе Ибн Фаҙлан Әл-Башгирд дәүләте тураһында яҙа һәм сәйәхәт иткән саҡта үткән йылғаларҙы һанап китә. Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегенә ярашлы:

Башкиры или башкирцы — народ тюркского племени, живут преимущественно на западных склонах и предгорьях Урала и в окрестных равнинах. Но во второй половине XVI стол. им, за небольшими исключениями, принадлежала вся земля между Камой и Волгой до Самары, Оренбурга и Орска (тогда ещё не существовавших), и на востоке по Миясу, Исети, Пышме, Тоболу и Иртышу до Оби.

Ошо уҡ ваҡыттағы икенсе сығанаҡҡа ҡарағанда, территорияға «...Кама, Ағиҙел, Яйыҡтың ике яғынан бөтә урман һәм дала ерҙәр...» инә.

Төрлө тарихи сығанаҡтар һәм рәсми документтарҙы, шул иҫәптән, Ҙур һыҙым китабын ҡулланып, заман тарихсылары тарихи территорияны XVII—XIX быуаттарҙа ошолай тасуирлай:

...Южная граница Исторического Башкортостна проходила примерно от нижнего течения реки Илек, далее — вверх до среднего течения Яик, затем по реке Уй до верховьев Тобола. На западе башкирские земли доходили до Волги в районе Саратова и Самары, на северо-западе — до устья реки Кинель, далее шли по среднему течению реки Сок, верховьев Кондурча, затем по реке Шешме и до реки Кама. Местами башкирские земли заходили за Каму. Известно, например, на правом берегу Камы в районе устьев реки Вятка, Иж, и Очёр располагались частично территория башкир Булярской, Байлярской, Енейской, Уранской, Гирейской, и Гайнинской волостей, и во второй половине XVIII в. на этих землях существовали башкирские аулы. На севере башкирские земли примерно доходили до устья реки Сылва и среднего течения Чусовой, далее на севере-востоке они сужались к югу и шли по северному берегу реки Исеть, от верховьев до ее впадения в Тобол...

.

Дәүләт һәм административ-территориаль буйһоноуы

Көньяҡ Урал башҡорттарында әүәлге осорҙа дәүләтселектең булыуы тураһында хаҡ дәлилдәр юҡ. Шул уҡ ваҡытта, Ибн Фаҙлан, Джиованни дель Плано Карпини, Гийом де Рубрук, башҡорт шәжәрәләре һәм эпостары бында XIII быуатҡа тиклем үҙ аллы идара итеү формаһы булыуы тураһында һөйләй. С. И. Руденко, Әбү Зәид әл-Бәлхигә һылтанып, Башҡортостандың көнбайыш райондары Болғар дәүләтенә инеүе тураһында яҙа. З. И. Йәнекәев, Р. Ғ. Кузеев ҡа һылтанып, «...бүләр (биләр), йәнәй, меңле, әйле ырыуҙары башҡорттары шәжәрәләрендә үҙ хакимдары итеп булғар хандарын Айҙар, Сәйет, Әмир, Сәлим, Илһам, Ғабдуллаларҙы яҙғандар...». З. И. Йәнекәев үҙ эшендә татар-монголдарҙың баҫып инеүенә тиклем төрки телле дәүләттәр конфедерацияһы Дәште-Ҡыпсаҡ составында көслө башҡорт дәүләте — Табын ханлығы булыуы тураһында яҙа. Автор Р. Ғ. Кузеевтың ғилми эшенә нигеҙләнә. Венгр монахы Юлиан 1235—1236 йылдарҙа башҡорттарҙың үҙ хакимы — ханы — булыуы тураһында яҙа.

XIII быуатта Тарихи Башҡортостан Монгол дәүләтенең йоғонтоһона эләгә. Джиованни дель Плано Карпини һәм С. И. Руденко кеүек авторҙарға ярашлы, Башҡортостан Волга Булғары дәүләтенең тарҡалыуынан һуң монголдар тарафынан яулап алына. С. И. Руденко фекеренсә, Болғар ханлығын 1229 йылда алынһа, 1236 йылда «...бар Башҡортостан яуланған...». Л. Н. Гумилев тасуирламаһында «... монгол-башҡорт һуғышы 14 йыл барған... Башҡорттар яуҙарҙа еңгәндәр һәм, ахырҙа, дуҫлыҡ һәм берләшмә тураһында килешеү төҙөп, артабанғы яулап алыуҙарҙа бергә ҡатнашҡандар...». Уныңса, был ваҡиға 1220—1223 йылдарҙа булған.

Зөфәр Йәнекәев ҡарашынса, был ике фекер бер-береһенә ҡаршы килмәй. Волга Булғары йоғонтоһо аҫтында булған башҡорт ырыуҙары, Биләрҙең ҡолауынан һуң, бойондороҡлоҡто танырға мәжбүр була. Мөйтән бей башлығында башҡорт ырыуҙарының күпселеге Монгол дәүләтенә үҙ ирке менән ҡушыла. «Башҡортостан тарихы» авторҙары «...башҡорттарҙың монгол дәүләтенә ҡушылыуы…» 1207—1208 йылдарҙа булған, тип һанай. Шул уҡ ваҡытта «...башҡорттарҙың ҡушылыуында мәжбүр итеү һәм таныу акты ла бар...». Шуға күрә, Алтын Урҙа тарихын өйрәнеүсе Г. А. Федоров-Давыдовтың фекере иғтибарға лайыҡ. Монголдар яуланған ерҙәрҙә урындағы хакимдарҙы бер ҡасан да ҡалдырмағандар. Башҡорттарға ғына үҙ ханын ҡалдырыу мөмкинлеге бирелгән, сөнки үҙ иректәре менән монголдарҙың башлығын танығандар..." Тарихи Башҡортостандың урындағы халҡы һәм буйһондороусылар араһындағы мөнәсәбәттең үҙенсәлеге тураһында башҡорттарҙың үҙ аллы халыҡ булып ҡалыуы һөйләй.

Билдәле булыуынса, XIII быуатта Батый хан ҡорған үҙ аллы Алтын Урҙа дәүләте барлыҡҡа килгән, тарихи Башҡортостан уның эсенә ингән. В. Л. Егоров «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.» хеҙмәтендә, Әл-Омари һәм Рубрукка һылтанып, Алтын Урҙаның территорияһын (Башҡортостан өлкә тип әйтелгән ерен) шулай итеп тасуирлай — «...дәүләттең территорияһын тотош тасуирлағанда, иң билдәле ҡалаларҙың исемен килтерә. Улар араһында Хорезм, Сыгнак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар, Азак, Акчакерман, Кафу, Судак, Саксин, Укек, Булғар, Дербент, шулай уҡ Себер һәм Ибирь өлкәләре, Башкырд, Чулыман» (С.29) һәм империяның төньяҡ сиге — «...төньяҡ сик булып Булғар һәм Башкырд (Башҡортостан) өлкәһе күрһәтелгән...» (с. 30)

Ғәрәп тарихсыһы әл-Омариға һылтанып, шулай уҡ Греков һәм Якубовский «Алтын Урҙа һәм уның ҡолауы» тигән хеҙмәтендә: «...Джейхун яғынан был дәүләттең сиктәре — Хорезм, Саганак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар ҡалаһы, Азак, Акча-кермен, Кафа, Судак, Саксин, Укек, Булгар, Себер өлкәһе, Ибирь, Башкырд һәм Чулыман... Баку ҡалаһы... — Ширван крайы ҡалаларының береһе, уның эргәһендә «Тимер ҡапҡалар», уларҙы төрөктәр Димиркапу» тип атайҙар.

Сәйәси-административ төҙөлөш тураһында: «...сығанаҡтарҙа Алтын Урҙаның уң һәм һул яҡ сигенең барлыҡҡа килеү сәбәптәре аныҡ билдәләнмәгән, ти автор . Г. А. Федоров-Давыдов ике яҡты Волга бүлгән тигән фекер менән ризалашмай. Моғайын, был сик Яйыҡ (Урал) йылғаһы тирәһенән үткәндер...» (160 б.). Яика (Урал)..." (С.160). «... Алтын Урҙаның ерле-административ бүленеше нигеҙендә улус системаһы булған. Уның асылында феодалдарҙың хандан биләмә (улус) алыу хоҡуғы тора, шуның өсөн биләүсе үҙенә хәрби һәм иҡтисади бурыстары алған...» (С. 162). Улустарҙың урынлашыу тасуирламаһын алғанда (163-сө б.), Тарихи Башҡортостан туғыҙынсы һәм унынсы улустарға (Яйыҡтың (Урал) уң һәм һул ярҙары буйында) бүленгән, тип фаразларға була. Бәлки, ҡайһы бер ерҙәр Волганың һул яры буйлап урынлашҡан һигеҙенсе улусҡа (Батый хандың шәхси ере) ингәндер. «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.» китабындағы карталарға ярашлы, тарихи Башҡортостан ерҙәре Сарай һәм Шибан улустары ҡарамағында булған.

XIII—XIV быуаттарҙа ерҙәр төрлө улустарға, йәғни урындағы хакимдарға, буйһонған. Улустарҙың аныҡ сиктәре булмаһа, Урал һырты йәки Ағиҙел йылғаһы буйлап үткәндер, тип фаразларға мөмкин.

Алтын Урҙа тарҡалғас, тарихи Башҡортостан ерҙәре Нуғай урҙаһы, Ҡазан, Себер ханлыҡтарына ингән.

XVI быуаттың икенсе яртыһында башҡорттар Рәсәйгә ҡушыла.

Рәсәй империяһы составында административ-территориаль төҙөлөшөнөң үҫеше

Башҡорттар Рәсәй дәүләтенә ҡушылғас, Тарихи Башҡортостан ерҙәре Ҡазан өйәҙенә инә.

1586 йылдан (XVI быуат аҙағы — XVIII быуат башы) төп ерҙәр — Өфө өйәҙенә, төньяҡ-көнсығыш өлөш — Верхотур өйәҙенә, Урал аръяғы ерҙәре Тубыл өйәҙенә бүленә. Был өйәҙҙәр менән идара итеү Мәскәү ҡалаһында урынлашҡан Ҡазан һәм Себер приказдары тарафынан алып барылған. Бындай идара итеү системаһы XVIII быуатҡа тиклем һаҡлана.

Пётр батша реформаһы (1708) нигеҙендә Рәсәйҙә һигеҙ ҙур губерна ойошторола. Башҡортостан ерҙәре бүленеп, Ҡазан һәм Себер губерналарына буйһона.

Пётрҙың киләһе реформаһы (1744) ваҡытында Ырымбур губернаһы булдырыла, ул тәүҙә Өфө, Иҫәт, Ырымбур провинцияларынан, ә 1781 йылдан Ырымбур, Өфө, Стәрлетамаҡ, Бөрө, Минзәлә, Верхнеурал, Троицк, Силәбе һәм Бөгөлмә өйәҙҙәренән тора.

1781 йылда Ырымбур губернаһы үҙгәртелеп, Өфө наместниклығына әйләнә, ул Өфө һәм Ырымбур өлкәләренән тора. Өфө өлкәһе Өфө, Бөрө, Стәрлетамаҡ, Минзәлә, Бәләбәй, Силәбе, Бөгөлмә, Боғорослан өйәҙҙәренән торған. Ырымбур өлкәһенә Ырымбур, Верхнеурал, Быҙаулыҡ, Серге өйәҙҙәре ингән. 1784 йылда Өфө наместниклығында Троицк өйәҙе барлыҡҡа килә.

1796 йылда Өфө наместниклығынан 10 өйәҙҙән торған Ырымбур губернаһын төҙөгәндәр. Бәләбәй, Боғорослан һәм Серге өйәҙҙәре бөтөрөлә. 1804 йылда Бәләбәй һәм Боғорослан өйәҙҙәре яңынан төҙөлә. Тарихи Башҡортостандың сит ерҙәре Пермь өлкәһенең Уса, Пермь, Красноуфимск, Екатеринбург, Шадринск өйәҙҙәренә, Вятка губернаһының Алабуға, Сарапул өйәҙҙәренә, Һарытау губернаһының Вольск, Хвалын, Хотинск өйәҙҙәре ерҙәренә инә.

1851 йылда Бөгөлмә, Быҙаулыҡ, Боғорослан өйәҙҙәре Һамар губернаһына күсә.

1865 йылда Ырымбур губернаһы Өфө һәм Ырымбур губерналарына бүленә. Өфө губернаһы составына Өфө, Бөрө, Бәләбәй, Стәрлетамаҡ, Златоуст, Минзәлә өйәҙҙәре инә.

Февраль революцияһына тиклем башҡорттарҙың Рәсәй империяһы составындағы хоҡуҡи статусы 1863 йылдың 14 майында ҡабул ителгән «Положение о башкирах» исемдәге акт менән көйләнеп килә. Революциянан һуң республиканың дәүләт структураһын төҙөү процестары башлана.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Башҡортостан тарихы
• Башҡорттар
• Башҡортостан Республикаһы
• Башҡорт АССР-ы
• Бәләкәй Башҡортостан
• Оло Башҡортостан
• Өфө губернаһы
• Ырымбур губернаһы
• Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында
• Башҡортостан Себер ханлығы составында
• Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында
• Башҡортостан Алтын Урҙа составында
• Тарихи Башҡортостан ҡалалары исемлеге
• Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Башкиры (отв. ред. Р. Г. Кузеев, Е. С. Данилко). М.: Наука. 2015.
• Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения — М.: Наука, 1974. — С. 261—265.
• Иванов В. А. Откуда ты, мой предок? СПб., 1994
• Псянчин А. В. Башкортостан на старых картах: история географического изучения и картографирования. Уфа, 2001.

Һылтанмалар

• «Башҡортостан» төбәк интерактив энциклопедик порталы. БАШҠОРТОСТАН. Дата публикации: 10.10.2019. Дата последнего обновления публикации: 03.08.2023 (Тикшерелеү көнө: 27 февраль 2025)
• Маликов М. Ф. О монографии Н. А. Мажитова, А. М. Султановой «История Башкортостана. Древность. Средневековье» — Уфа: Китап, 2009. — 496 с. // Проблемы востоковедения. 2012. № 1 (55).  (Тикшерелеү көнө: 27 февраль 2025)