Өфө губернаһы
| Рәсәй империяһы губернаһы | |||||
| Өфө губернаһы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| рус. Уфiмская губернiя | |||||
.jpg) | |||||
|
|||||
| 54°44′00″ с. ш. 55°58′00″ в. д.HGЯO | |||||
| Ил | |||||
| Адм. үҙәк | Уфа | ||||
| Тарихы һәм географияһы | |||||
| Ойошторолған | 1865 | ||||
| Тарҡатылған | 1922 | ||||
| Майҙаны | 122 005 км2 | ||||
.svg) |
|||||
|
|||||
 РУВИКИ.Медиа файлдары | |||||
![Герб[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Coat_of_Arms_of_Ufa_gubernia_(Russian_empire).png)
Өфө губернаһы — Рәсәй империяһының, Рәсәй республикаһының һәм РСФСР-ҙың административ берәмеге[1].
Тәүге тапҡыр Екатерина II 23.12.1781 ((3.1.1782) указы менән Өфө наместниклығы булараҡ ойошторола. Икенсе тапҡыр Ырымбур губернаһын бүлеү һөҙөмтәһендә Александр II указы менән 1865 йылдың 17 майында барлыҡҡа килә. 1922 йылда ВЦИК декреты менән бөтөрөлә. Губерна ҡалаһы — Өфө.
Географияһы
Төньяҡта — Вятка һәм Пермь губерналары, көнсығышта — Ырымбур, көньяҡта — Һамар һәм Ырымбур, көнбайышта — Ҡазан губерналары менән сиктәш. XX быуат башында уның дөйөм майҙаны 122 005 км² булған территорияһында 2 567 мең кеше йәшәгән.
Тарих
Административ бүленеш тарихы
Тәүҙә, 1708 йылда был төбәк Ҡазан губернаһына индерелә.
- 1719 йылда Ҡазан губернаһында Өфө провинцияһы булдырыла, уға Өфө, Бөрө һәм Минзәлә ҡалалары инә.
- 1744 йылда Ырымбур губернаһы ойошторолғас, Өфө провинцияһы уға индерелә.
- 1781 йылда Өфө наместниклығы булдырыла; ул Өфө һәм Ырымбур өлкәләренән торған була.
- 1796 йылда Өфө наместниклығына «Ырымбур губернаһы» тигән яңы исем бирелә.
- 1865 йылда Өфө, Бәләбәй, Бөрө, Златоуст, Минзәлә һәм Стәрлетамаҡ өйәҙҙәрен ҡушып Өфө губернаһы барлыҡҡа килә.
- 1866 йылда исеме «Өфө земствоһы» тип үҙгәртелә.
Өфө губернаһы 1891—1892 йылдарҙағы аслыҡ ваҡытында етди зыян күргән тип танылған 17 төбәк иҫәбендә була.
Совет осоро
Совет власы 1917 йылдың октябрь/ноябрь айында урынлаштырыла. 1918 йылдың июненән июленә тиклем Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитетының Халыҡ армияһы һәм Чехословакия корпусы частары контроленә күсә.
1919 йылдың 20 мартында «Үҙәк Совет власының Башҡорт хөкүмәте менән Совет Автономиялы Башҡортостан тураһында килешеүе» төҙөлгән һәм Силәбе өйәҙенең Ҡатай, Һарт-Ҡалмыҡ, Һарт-Әбдрәшит һәм Карасев улустарынан (20,7 мең башҡорт халҡы йәшәгән(хәҙерге Ҡурған өлкәһенең Сафакүл һәм Әлмән районы, 1919 йылға тиклем) Кесе Башҡортостандың Ялан кантоны ойошторолған. Башҡа документтарҙа шулай уҡ Ногушинский, Яңы-Петровский улустары телгә алына[2].
1919 йылдың 20 мартында Өфө губернаһының Бөрө өйәҙенең көньяҡ-көнбайыш өлөшө, Стәрлетамаҡ өйәҙенең төньяҡ-көнсығыш өлөшө ойошторолған Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһы составына индерелә.
1919 йылдың мартында Өфө губернаһының Златоуст өйәҙенән Кесе Башҡортостан сиктәрендә ойошторолған Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһы составына түбәндәге улустар: Екатерина (Емашинский), Иҫке Балаҡатай, Балаҡатай, 2-се Айлы, Красноуфимск өйәҙенән Белянкинский улусы[3] (был улустарҙың территорияһы хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Балаҡатай районы территорияһына тура килә) Кущинский (Белянкинский, Екатерина, Иҫке Балаҡатай улустары) һәм Дыуан (2-се Айлы, Балаҡатай улустары) кантондарына күсә.[3].
1919 йылдың 19 октябрендә губернаға Ырымбур губернаһының Верхнеурал өйәҙе ҡушыла (1920 йылдың 20 авгусында Силәбе губернаһына тапшырыла)[1].
1920 йылдың 12 авгусында ВЦИК-тың Өфө губернаһының Стәрлетамаҡ ҡалаһын Башҡорт Республикаһы составына индереү тураһында Декретына ҡул ҡуйыла.
1920 йылдың 27 майында Бөтә Рәсәй ҮБК һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән Өфө губернаһының Минзәлә өйәҙе ойошторолған Татар Совет Республикаһы составына индерелә.
1922 йылдың 14 июнендә Бөтә Рәсәй ҮБК-ның «Автономиялы Башҡорт Социалистик Совет Республикаһы сиктәрен киңәйтеү тураһында» декретына ярашлы Өфө губернаһы бөтөрөлә, уның территорияһы Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы составына индерелә: Бәләкәй Башҡортостан менән Өфө губернаһы ҡушыла, Ҙур Башҡортостан етәкселегендә Өфө губернаһы вәкилдәре өҫтөнлөк итә[4].
Административ бүленеше
| № | Өйәҙ | Өйәҙ ҡалаһы | Өйәҙ ҡалаһы гербы | Майҙаны, кв. саҡрым | Халҡы, кеше |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Бәләбәй | Бәләбәй | _(1782).png){kind=small}
|
22 162 | 368 201 |
| 2 | Бөрө | Бөрө | _(1782).png){kind=small}
|
24 614,8 | 428 761 |
| 3 | Златоуст | Златоуст | _(1875).gif){kind=small}
|
18 455,7 | 129 194 |
| 4 | Минзәлә | Минзәлә | _(1782).png){kind=small}
|
11 640,6 | 391 868 |
| 5 | Стәрлетамаҡ | Стәрлетамаҡ | _(1782).png){kind=small}
|
18 692,2 | 331 949 |
| 6 | Өфө | Өфө | _(1782).png){kind=small}
|
17 184 | 375 718 |
Халҡы
Өфө губернаһы сиктәре Өфө наместниклығы сиктәре менән, Златоуст өйәҙенең бәләкәй көнсығыш өлөшөнән тыш, яҡынса тап килгән. 303 463 кеше йәшәгән.
- 1865 йылда халыҡ һаны 1 291 018 кеше булған, шул иҫәптән ҡалаларҙа — 49 444 кеше йәшәгән.
- 1897 йылда халыҡ һаны 2 220 497 кеше тәшкил иткән, ҡалаларҙа — 108 465 кеше йәшәгән.
- 1900 йылға халыҡ һаны:
- Ҡалаларҙа — *116 708 кеше,
- Ауылдарҙа — 2 303 944 кеше,
- Дөйөм халыҡ һаны — 2 420 652 кеше.
- Халыҡтың сословиелар буйынса бүленеше
- Дворяндар* — 15 891 кеше, уларҙың күпселеге мосолмандар, ләкин шәжәрә китаптарына яҙылмаған.
- Дин әһелдәре:
- Православие — 5 620 кеше,
- Мосолмандар — 20 852 кеше,
- Башҡа диндәр — 85 кеше.
- Почётлы граждандар — 1 393 кеше.
- Кесе сауҙагәрҙәр (купецтар) — 5 137 кеше.
- Мещандар — 64 591 кеше.
- Крәҫтиәндәр — 1 029 545 кеше.
- Башҡорттар, тәптәрҙәр һәм мещеряктар — 1 104 379 кеше.
- Хәрби ҡатлам вәкилдәре (регуляр ғәскәрҙәр, запастағылар, ғаиләләре менән казактар) — 167 862 кеше.
- Башҡа ҡатлам кешеләре — 5 297 кеше.
Был статистика Өфө губернаһында халыҡтың күп милләтле һәм төрлө сословиеларға бүленгәнлеген күрһәтә. Башҡорттар, тәптәрҙәр һәм мещеряктар һаны буйынса ҙур төркөм тәшкил иткән. Ҡала һәм ауыл халҡы араһындағы айырма ауыл ерҙәренең күпселекте тәшкил итеүен күрһәтә.
1899 йылда Өфө губернаһында халыҡтар түбәндәгесә бүленгән:
- Рустар — 1 070 872 кеше.
- Башҡорттар, татарҙар һәм мишәрҙәр — 1 200 194 кеше.
- Сыуаштар, мариҙар (черемистар), мордвалар һәм удмурттар (вотяктар) — 108 934 кеше.
- Башҡа халыҡтар — 3 140 кеше.
- Халыҡтың таралыуы
- Рус халҡы бөтә губернала йәшәй, ләкин уларҙың күпселеге Өфө һәм Минзәлә өйәҙҙәрендә тупланған. Рус халҡының һаны йылдан-йыл арта барған:
- 1865 йылда улар бөтә халыҡтың 36%-ын** тәшкил иткән,
- 1899 йылда иһә был күрһәткес 45 %-ҡа еткән.
- Татарҙар, нигеҙҙә, Минзәлә, Бәләбәй һәм Өфө өйәҙҙәрендә йәшәй. Башҡа өйәҙҙәрҙә улар аҙ һанлы.
- Башҡорттар, типтәрҙәр һәм мишәрҙәр боронғо автохтон халыҡ булып, бөтә губернала таралған. Улар Минзәлә өйәҙенең көнбайыш өлөшөнән тыш, бөтә ерҙә лә йәшәй. Айырыуса Бөрө, Бәләбәй һәм Стәрлетамаҡ өйәҙҙәрендә күпләп йәшәй.
- Сыуаштар күберәк губернаның көньяҡ өлөшөндә йәшәй.
- Мариҙар (черемистар) төньяҡ-көнбайышта урынлашҡан, ә уларҙың күпселеге (62,1 %) Бөрө өйәҙендә йәшәй.
- Мордвалар — губернаның көньяҡ өлөшөндә йәшәй.
- Удмурттар (вотяктар) иһә, нигеҙҙә, Бөрө өйәҙендә урынлашҡан.
Был мәғлүмәт Өфө губернаһында халыҡтың этник төрлөлөгөн, айырым халыҡтарҙың билдәле территорияларҙа тупланыуын күрһәтә.
1899 йылда дин буйынса халыҡ һаны түбәндәгесә бүленгән:
- Православие — 1 070 555 кеше.
- Бергә православие динен тотҡандар (единоверцы)** — 5 133 кеше.
- Иҫке йолалылар (раскольники) — 18 628 кеше.
- Католиктар — 1 631 кеше.
- Лютерандар — 1 038 кеше.
- Мосолмандар — 1 212 542 кеше.
- Йәһүдтәр — 811 кеше.
- мәжүсиләр — 110 314 кеше.
- Дингә бәйле ғибәҙәт ҡоролмалары
- Православие сиркәүҙәре:
- Таштан төҙөлгән — 131
- Ағастан төҙөлгән — 221
- Православие монастырҙары:
- Дөйөм — 5 (2 ирҙәр, 3 ҡатын-ҡыҙ монастыры)
- Саҡыртау йорттары (часовнялар) — 128
- Бергә православие динен тотҡандарҙың сиркәүҙәре** — 8
- Бергә православие монастыры — 1 (ирҙәр)
- Рим-католик сиркәүе — 1
- Протестант сиркәүе — 1
- Мәсеттәр — 1 644
Мәжүсилек удмурттар (вотяктар), сыуаштар һәм мариҙар (черемистар) араһында һаҡланып ҡалған. Уларҙың иң күбе Бөрө өйәҙендә йәшәй, ә Златоуст өйәҙендә улар бөтөнләй юҡ.
1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса туған телгә ҡарата мәғлүмәт:[5]:
| Өйәҙ | Башҡорттар | Урыҫтар | Татарҙар | Мариҙар | Сыуаштар | Типтәрҙәрһәм мишәрҙәр | Мордвалар | Удмурттар |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Губерния | 899 910 кеше | 839 636 кеше | 184 817 кеше | 80 608 кеше | 60 616 кеше | 20 957 кеше һәм 39 955 кеше | 37 289 кеше | 22 507 кеше |
| Бәләбәй | 284 кеше | 4 338 кеше | 788 кеше | 7 442 кеше | 31 443 кеше | 2 604 кеше һәм 6 894 кеше | 10 536 кеше | 623 кеше |
| Бөрө | 262 264 кеше | 141 344 кеше | 2 339 кеше | 66 341 кеше | 68 кеше | 2 069 кеше һәм 440 кеше | 44 кеше | 21 216 кеше |
| Златоуст | 51 345 кеше | 121 650 кеше | 1 953 кеше | … | 11 кеше | 2 812 кеше һәм 4 945 кеше | 2 312 кеше | 3 кеше |
| Минзәлә | 123 052 кеше | 123 749 кеше | 107 025 кеше | 2 739 кеше | 3 154 кеше | 1 кеше и 14 875 кеше | 4 608 кеше | 22 кеше |
| Стәрлетамаҡ | 115 796 кеше | 132 489 кеше | 20 193 кеше | 117 кеше | 23 882 кеше | 12 295 кеше и 3 800 кеше | 15 963 кеше | 121 кеше |
| Өфө | 114 493 кеше | 229 808 кеше | 4 523 кеше | 3 826 кеше | 2 058 кеше | 1 176 кеше һәм 9 001 кеше | 3 826 кеше | 516 кеше |
1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Уфа губернаһының милли составы:
- Башҡорттар — 40,13 % (807 213 кеше).
- Рустар — 39,48 % (794 131 кеше).
- Татарҙар — 5,17 % (103 928 кеше).
- Мариҙар — 4,22 % (84 809 кеше).
- Украиндар — 2,84 % (57 024 кеше).
- Сыуаштар — 2,38 % (47 929 кеше).
- Белорустар — 1,65 % (33 115 кеше).
- Мордвалар — 1,46 % (29 433 кеше).
- Удмурттар — 1,23 % (24 686 кеше).
- Дөйөм халыҡ һаны:2 011 278 кеше.
Был мәғлүмәт Өө губернаһының милли составындағы күп милләтлелек тураһында күрһәтә. Башҡорттар менән рустар иң күп һанлы халыҡтар булып торған.
Губерна етәкселәре
Губернаторҙар
| Ф. И. О. | Титул, чин, дәрәжәһе | Вазифаны биләгән ваҡыты |
|---|---|---|
| Нелидов Григорий Васильевич | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Аксаков Григорий Сергеевич | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Ушаков Сергей Петрович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Щербатский Ипполит Фёдорович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Левшин Владимир Дмитриевич | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Шрамченко Павел Платонович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Щепкин Николай Павлович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Полторацкий Пётр Алексеевич | камергер, ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Норд Лев Егорович | генерал-майор | |
| Логвинов Николай Христофорович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Богданович Николай Модестович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Соколовский Иван Николаевич | генерал-майор | |
| Ключарёв Александр Степанович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Башилов Пётр Петрович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе |
Губерна дворянлыҡ башлыҡтары
| Ф. И. О. | Титул, чин, дәрәжәһе | Вазифаны биләгән ваҡыты |
|---|---|---|
| Стобеус Виктор Яковлевич | отставкалағы штабс-ротмистр | |
| Новиков Валентин Аполлонович | камер-юнкер дәрәжәһендә, коллегия кәңәшсеһе (ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе) | |
| Кугушев Александр Иевлевич | кенәз, коллегия секретары (ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе) | |
| Зеленцов Платон Александрович | ғәмәлдәге студент | |
| Листовский Александр Степанович | коллегия кәңәшсеһе | |
| Кугушев Александр Александрович | кенәз, коллегия асессоры | |
| Новиков Аполлон Валентинович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе |
Вице-губернаторҙар
| Ф. И. О. | Титул, чин, дәрәжәһе | Вазифаны билгән ваҡыты |
|---|---|---|
| Беляев Василий Петрович | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Сидоров Аркадий Андреевич | стат кәңәшсеһе (ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе) | |
| Лихарев Павел Николаевич | коллегия кәңәшсеһе (статский кәңәшсеһе) | |
| Бестужев Михаил Петрович | коллегия кәңәшсеһе | |
| Румянцев Александр Петрович | стат кәңәшсеһе (ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе) | |
| Адлерберг Александр Васильевич | граф, надворный кәңәшсе | |
| Маслов Евгений Дмитриевич | ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Хрущёв Николай Николаевич | камергер дәрәжәһендә, ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе | |
| Булычов Николай Иванович | стат кәңәшсеһе | |
| Блок Иван Львович | стат кәңәшсеһе | |
| Богданович Николай Евгеньевич | коллегия кәңәшсеһе | |
| Келеповский Аркадий Игнатьевич | надворный кәңәшсе | |
| Толстой Алексей Григорьевич | граф, коллегия кәңәшсеһе (ғәмәлдәге стат кәңәшсеһе) |
Ер биләүселек
- Өфө губернаһында ер бүленеше (1899 йыл)
Крәҫтиәндәр биләмәһендә — 6 850 455 десәтинә, шул иҫәптән 376 106 десәтинә ҡулланырға яраҡһыҙ ерҙәр; Шәхси милек ерҙәре — 2 775 141 десәтинә, шул иҫәптән 83 327 десәтинә яраҡһыҙ; Ҡазна милкендә — 993 970 десәтинә (56 702 десәтинә яраҡһыҙ); Айырым биләмәләр (удельные земли) — 139 034 десәтинә (14 965 десәтинә яраҡһыҙ); Ҡала һәм башҡа учреждениелар — 77 202 десәтинә (9 712 десәтинә яраҡһыҙ); Дөйөм ер майҙаны — 10 835 802 десәтинә, шуларҙың 540 812 десәтинәһы яраҡһыҙ ерҙәр.
- Крәҫтиән биләмәләре
71 375 десәтинә күрше губерналарҙан килгән крәҫтиәндәр милке; Ҡалғаны 3399 общинаға, 527 015 ревиз душаһы араһында бүленгән.
- Шәхси милек ерҙәре бүленеше
Дворяндар — 1 745 141 десәтинә.
- Крәҫтиәндәр — 603 372 десәтинә, шул иҫәптән: Крәҫтиән йәмғиәттәренә — 513 251 десәтинә; Айырым кешеләргә — 90 121 десәтинә; Купецтар — 352 477 десәтинә; Мещандар — 51 043 десәтинә. Башҡа ҡатлам вәкилдәре — 23 118 десәтинә.
- Шәхси милекселәр буйынса бүленеш
50 десәтинәға тиклем — 1 238 кеше; 50—250 десәтинә — 478 кеше; 250—500 десәтинә — 237 кеше; 500—1 000 десәтинә — 284 кеше; 1 000—10 000 десәтинә — 326 кеше; 10 000—20 000 десәтинә — 3 кеше; 20 000—50 000 десәтинә — 7 кеше; 256 000 десәтинә милекле бер кеше булған.
- Ер милкенең үҙгәреше (1869—1899)
- 7215 ер милеге күсеүе теркәлгән; 3 349 404 десәтинә ҡулдан-ҡулға күскән; Дворян милке — 103 014 десәтинәға кәмегән; Башҡорт ерҙәре — 628 037 десәтинәға кәмегән.
Крәҫтиәндәр һәм купецтар милке артҡан. XIX быуаттың 1870-се йылдарында башҡорт ерҙәре күпләп дәүләт чиновниктарына һәм юғары дәрәжәле кешеләргә бирелгән (ҡара: Н. В. Ремезов, «Очерки из жизни дикой Башкирии», 2-се баҫма, Мәскәү, 1889).
- Өфө губернаһының дөйөм майҙаны
- Стрельбицкий иҫәбе буйынса: 11 198 577 десәтинә.
- Земство тикшеренеүҙәре буйынса: 10 835 802 десәтинә, шул иҫәптән: Тораҡ йорт аҫтында — 113 584 десәтинә; Йәйләү ерҙәре — 359 246 десәтинә.
- Һөрөнтө ерҙәр: ара тупраҡлы — 3 286 747 десәтинә; Ял иттерелгән — 337 255 десәтинә; Бесәнлектәр: — 314 009 десәтинә; Сағыл ерҙәрҙә — 1 093 520 десәтинә; һыҙлыҡлы — 46 472 десәтинә;
- Урман массивтары: Ҡоролма өсөн ҡулланылған — 1 194 554 десәтинә; Яҡын урман (утын өсөн) — 2 053 040 десәтинә; Ҡыуаҡлыҡтар — 1 369 462 десәтинә.
Башҡа уңайлы ерҙәр — 126 918 десәтинә; Дөйөм уңайлы ерҙәр — 10 294 807 десәтинә; Яраҡһыҙ ерҙәр — 540 995 десәтинә.
- Йомғаҡлау
XIX быуат аҙағында Өфө губернаһы ҙур ер биләмәләренә эйә булған, шул иҫәптән: дворян ер милеге кәмегән, башҡорт ерҙәре күпләп сит кешеләр ҡулына күскән, крәҫтиәндәр һәм сауҙагәрҙәрҙең ер милке арта барған. Урмандар ҙур майҙанды биләгән, шулай уҡ һөрөнтө ерҙәр һәм бесәнлектәр күп булған.[6]
Ауыл хужалығы
1896-97 йылдарҙағы земство тикшеренеүҙәре буйынса, һөрөнтө ерҙәр 3622547 дисәтинә, йәки Өфө губернаһының дөйөм майҙанының 35 процентын биләй. Шуларҙың 3285292 дисәтинәһе даими сәсеү әйләнешендә һәм 337255 дисәтинәһе ятҡылыҡта. Ерҙәрҙең һөрөлгәнлеге Көнсығышҡа табан алыҫлашҡан һайын кәмей; Минзәлә һәм Бәләбәй өйәҙҙәре күберәк һөрөлгән, Өфө һәм Златоуст өйәҙҙәре кәмерәк. Һөрөнтө ерҙәр ике категорияға бүленә: осраҡлы һәм даими. Минзәлә өйәҙенең бөтә ятҡылыҡтары һәм уларҙың Бөрө һәм Өфө өйәҙҙәрендәге күпселек өлөшө шәхси хужалыҡ имениеларының хужалығын алып барыуҙағы үҙгәрештәр (һөрөүгә һөрөүҙе башлау һ. б.) һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән осраҡлы ятҡылыҡтарға ҡарай. Ҡалған 3 өйәҙҙә даими ятҡылыҡтар байтаҡ осрай.
Һөрөнтө ерҙәрҙең төп хужалары — крәҫтиән йәмғиәттәре һәм ширҡәттәр, уларҙың бөтә һөрөнтө ерҙәренең 85 проценты бар. Шәхси һөрөнтө ерҙәр өлөшләтә хужаларҙың үҙ аҡсаһына эшкәртелә, өлөшләтә ҡуртымға бирелә: беренсеһе 154821 дисәтинә иҫәпләнә, һуңғыһы 159784 дисәтинә; 82992 дисәтинәне тикшереү ваҡытында файҙаланыу ысулы асыҡланмаған. Шәхси милектәге, шулай уҡ ҡаҙна һәм удел ерҙәренең арендаторы булып крәҫтиәндәр тора. Һөрөнтө ерҙәрҙең крәҫтиән файҙаланыуы был ерҙәрҙең бөтә майҙанының 90 проценттан ашыуын тәшкил итә.
Хужалыҡ системаһында өс яланлылыҡ өҫтөнлөк итә; һөрөнтө ерҙәрҙе системаһыҙ файҙаланыу бер Златоуст өйәҙендә генә өҫтөнлөк итә, бында сәсеү әйләнешендә булған бөтә һөрөнтө ерҙәрҙең 15 проценты дөрөҫ өс яланлылыҡҡа тура килә. Бөтә һөрөнтө ерҙәрҙең 100 дисәтинәһенә ужым игендәре 24,3 проценттан (Златоуст өйәҙендә) 33,3 процентҡа тиклем (Минзәлә өйәҙендә), яҙғы игендәр 33 проценттан 32,2 процентҡа тиклем, пар 26 проценттан 33,5 процентҡа тиклем, ҡалдау игендәр 2,4 проценттан (Бөрө өйәҙендә) 16,6 процентҡа тиклем (Минзәлә өйәҙендә) тура килә. Өс ҡатлы сәсеү әйләнешендә ужым баҫыуҙарында бөтә ерҙә лә тик арыш сәселә. Яҙғы баҫыуҙағы төп иген: һоло, полба, ҡарабойҙай, тары, бойҙай һәм борсаҡ. Картуф, етен, марихуана бик аҙ сәселә. Арпа Бөрө һәм Златоуст өйәҙҙәрендә күберәк үҫтерелә. Бөтә өйәҙҙәрҙә лә һарымһаҡ, көнбағыш, мака, ҡабаҡ һәм горчица сәсеүлектәре бар. Иң күп һоло сәселә, ул крәҫтиән һәм крәҫтиәндәр ҡуртымға алған ерҙәрҙә Минзәлә, Бөрө һәм Златоуст өйәҙҙәрендә яҙғы баҫыуҙың 44,4 — 49 % тәшкил итә, ә 3 көньяҡ өйәҙендә 35 — 38 % тәшкил итә. Бөрө өйәҙендә һәм Бәләбәй өйәҙенең төньяҡ өлөшөндә борсаҡ сәселә, Өфө, Стәрлетамаҡ өйәҙендә һәм Бәләбәй өйәҙенең көньяҡ өлөшөндә тары сәселә. 35 йыл эсендә уртаса уңыш: арыш — 4,6, һоло — 3,5, яҙғы бойҙай — 3,6. Баҫыуҙарҙы ашламалау бик аҙ. Һуңғы йылдарҙа камиллаштырылған һабандарҙы хатта башҡорт халҡы ла һатып ала.
Шәхси хужалыҡтарҙа яңы ауыл хужалығы үҫемлектәре (чечевица, рапс, сөгөлдөр, турнепс һ.б.) сәсеү индерелә. Мал аҙығы үләндәрен сәсеү хужаларҙа ғына түгел, крәҫтиәндәрҙә лә үҫешә, айырыуса Өфө өйәҙендә. Һуңғы ваҡытта ҡайһы бер хужалыҡтарҙа эфир майы сығарыу өсөн манты һәм башҡа хуш еҫле үләндәр үрсетеү индерелә; Бәләбәй өйәҙендә бындай майҙар етештереү өсөн ике хужалыҡ заводы эшләй. Бесәнле ерҙәр майҙаны — 1453889 дисәтинә, йәки уңайлы ерҙәрҙең дөйөм майҙанының 1 4 %. Иң күп бесәнлектәр Бәләбәй, Стәрлетамаҡ һәм Златоуст өйәҙҙәрендә. Үләнле болондар — 313893 дисәтинә. Тауҙар тирәһендә баҡсасылыҡ үҫешкән. Өфө һәм Златоуст тимер юлы линияһы буйынса. 1900 йылда Өфө губернаһында мал һаны: 749242 йылҡы малы, 781816 эре мөгөҙлө иал, 1750943, 138805 сусҡа, 70 дөйә булған. Өфө Дәүләт йылҡысылыҡ заводында ат һарайы (61 айғыр) һәм 25 тороҡтороу пункты бар. Умартасылыҡ бөтә ерҙә лә таралған, бигерәк тә башҡорттар араһында, солоҡ умартасылығы башлыса Златоуст өйәҙендә.[6]
Кәсепселек
Кәсепселек сәнәғәте аҙ үҫешкән. Туҡыу һәм бәйләм изделиелары — күбеһенсә аҙ масштабта, тик урындағы халыҡ өсөн етештерелгән. Тире етештереү, шулай уҡ Өфө, Стәрлетамаҡ һәм Златоуст өйәҙҙәрендә туғындар, ҡабыҡтар, мөгөҙҙәр һәм тоҡсайҙар әҙерләү үҫешкән. Минзәлә өйәҙенең бер нисә ауылы халҡы буяуҙар етештереү менән шөғөлләнә. Балыҡ тотоу селтәрҙәрен үреү Бөрө өйәҙендә һәм Минзәлә өйәҙендә үҫешкән. Өфө һәм Стәрлетамаҡ өйәҙҙәрендә таш йәки балсыҡ һауыт-һаба эшләгәндәр. Сабата, септә һәм тоҡсай үреү Өфө, Бөрө, Бәләбәй һәм Стәрлетамаҡ өйәҙҙәре кеүек урманлы урындарҙа таралған. Благовещен улусында тимерлек һәм буяухана, ағас эше лә үҫешкән. Өфө өйәҙендә 1000-дән ашыу тимерлек иҫәпләнә. Өфөлә изделиелар келәте менән һөнәрселек комитеты ойошторолған. Губерна земствоһында ауыл хужалығы мәктәптәре бар, ауыл хужалығы келәте бар һәм 1901 йылда игенселек машиналары, ҡоралдар һәм орлоҡтар һатып алыуға 80 мең һумға тиклем һәм Өфө өйәҙендә елгәргес ҡул эштәре етештереүҙе үҫтереүгә 15 мең һумға тиклем аҡса тотонолған. Уна шулай уҡ 1 губерна һәм 6 өйәҙ агрономын эшләгән.[6]
Тау эше
Өфө губернаһында тау эше XVIII быуаттың беренсе яртыһында башлана: 1734 йылда Өфө губернаһының Стәрлетамаҡ өйәҙендә хөкүмәт тарафынан Воскресенск баҡыр иретеү заводы ойошторола. Өфө губернаһының тимер мәғдәне ятҡылыҡтарын ҡаҙна (Златоуст һәм Эҫем), Балашев, Йүрүҙән-Ивановск заводы дүрт төркөмө файҙалана. Белосельск-Белозерск һәм Воскресенск ҡалалары Пашков заводтары эшләй. 1895—1899 йылдарҙа бөтә заводтарҙа уртаса 3105 мең дана суйын иретелә; тимер етештереү 3105 мең дана, ҡорос етештереү 1561 мең дана тәшкил итә. Верхотур һәм Благовещен ҡалаларында 1895—1899 йылдарҙа йыл һайын уртаса 26304 бот штык баҡыры иретелә. 1894 йылда металл изделиелары Юрезановск суйын заводында — 10088 бот, Златоуст һәм Кенәз-Михайловск суйын заводында — 122368 бот, ҡорос заводында — 55941, баҡыр заводында — 2086 бот; Сатка һәм Кусинск заводында тимер изделиелары — 70365 бот, суйын изделиелары — 2247 бот, баҡыр изделиелары — 164 бот этештерелә.[6]
Башҡа предприятиелар
1899 йылдағы мөһимерәк фабрикалар һәм заводтар (тау эшенән тыш): 13 шарап бешереү (яҡынса 260 мең һыуһыҙ спирт етештереү), 1 буҫтау фабрикаһы (228 мең һумға етештереү), 2 фосфоршырпы фабрикаһы (22 мең һум), 13 күн фабрикаһы (156 мең һум), 7 һабын һәм шәм фабрикаһы (87 мең һум), 1 елем фабрикаһы, 1 балауыҙ һәм шәм фабрикаһы, 1 быяла фабрикаһы (162 мең һум), 1 арҡан фабрикаһы, 2 машиналар эшләү (29 мең һум), 13 ағас эшкәртеү (486 мең һум), 3 септә һуғыу, 1 дегет ҡайнатыу, 11 поташ фабрикаһы, 6 кирбес, 11 тирмән (384 мең һум), 3 тәмәк-тәмәк фабрикаһы, 11 солоҡ фабрикаһы, 4 һыра фабрикаһы эшләгән; 2500 эшсе эшләгән фабрикаларҙа дөйөм етештереү суммаһы яҡынса 2 миллион һум тәшкил иткән.
Сауҙа
Сауҙа документтары 1899 йылда бирелгән. Йәрминкәләргә 8874065 һумлыҡ тауар килтерелә, 4686807 һумға һатыла. 1899 йылға губерна сиктәрендә урынлашҡан тимер юл станцияларынан 18562005 бот тауар ебәрелә; шул иҫәптән губерна сиктәрендә станциялар араһында 10035850 бот тауар ташыла.
Губернанан сығарылған төп әйберҙәр: икмәк, урман һәм тау заводтары изделиелары. Кредит учреждениелары башлыса Стәрлетамаҡта тупланған. Өфө. Бөрө, Бәләбәй һәм Минзәлә ҡалаларының йәмәғәт банкылары. Ҡайһы бер тау заводтары эргәһендәге һаҡлыҡ ширҡәттәре. Ҡаҙна спирт таҙартыу һәм ректификациялау 6 шәхси заводы эшләй.
1899 йылда төрлө конструкциялы 620 судно (шул иҫәптән 187 барок, 37 ярымбарок, 7 подчалка, 11 белян, 6 баржа һәм 372 кәмә) төҙөлә, уларҙың хаҡы 432315 һум тәшкил итә. Ағиҙел йылғаһы буйлап төрлө милексегә ҡараған 42 пароход тауарҙар ташый. Ағиҙел һәм уның ҡушылдыҡтарында 1899 йылда навигация осоронда 275 судно тейәлгән.[6]
Транспорт
Өфө губернаһы аша Һамар — Златоуст тимер юлы (545 саҡрым) үтә . Почта юлдары 856 саҡрым; бынан тыш, почта ташыу тағы ла 487 саҡрымға ҡасаба-ара юлдар буйлап ойошторолған. Төбәктә 8 почта-телеграф контораһы, 13 почта-телеграф бүлексәләре, 21 почта бүлексәләре эшләй. Хөкүмәт телеграф линияларының оҙонлоғо — 971 саҡрым, тимер юл линияларының оҙонлоғо — 795 саҡрым.[6]
Мәғариф
1894 йыл башына губернала булған 436 мәктәптең (грамота мәктәптәрен иҫәпкә алмағанда) земство осоронда (1875 йылға тиклем) ни бары 69 мәктәп асыла, ҡалғандары земство осоронда — 367; земство тарафынан 156 мәктәп, руханиҙар тарафынан 85, халыҡ мәғарифы министрлығы, шәхси кешеләр һәм башҡа ведомстволар тарафынан 126 мәктәп асыла. 1875 йылдың башына бөтә мәктәптәрҙә 5266 уҡыусы була. 1899 йылда Өфө губернаһында барлығы 802 уҡыу йорто була, уларҙа 47424 уҡыусы (35054 малай һәм 12370 ҡыҙ). 1 ирҙәр һәм 1 ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы, 3 ҡатын-ҡыҙҙар прогимназияһы, ер үлсәү һәм реаль училище, рухи семинария һәм ҡатын-ҡыҙҙар рухи уҡытыусылар, 1 башҡа халыҡтар уҡытыусылары мәктәбе, 5 ауыл хужалығы мәктәбе һәм 1 уҡытыусылар семинарияһы (Благовещен мөдире) эшләй. Училищелар иҫәбенә мәҙрәсәләр һәм мәктәптәр инмәй, уларҙың һаны 1500-гә яҡын. Халыҡ мәғарифы министрлығы ҡарамағында 34123 уҡыусыһы булған 523 уҡыу мөдире (уларҙың 240-ы земство, 16755 уҡыусы) була; сиркәү-мәхәллә мәктәптәре — 149 уҡыусы, миссионер мәктәптәре — 43 уҡыусы, грамота мәктәптәре — 71 уҡыусы (уҡыусылар һаны билдәле түгел); ҡалған мәктәптәр башҡа ведомстволар ҡарамағында була. Күп башланғыс мәктәптәрҙә интернаттар, баҡсалар, умарталыҡтар, халыҡ китапханалары эшләй.
Медицина
1899 йылда губернала 101 табип була, шуларҙың 50 земство һәм 11 тимер юл табибы. Фельдшерҙар — 207, шуларҙың 144-е — ауылдарҙа; фельдшер уҡыусылары — 12, кендек әбейе — 32 (шуларҙың 8-е — ауылдарҙа), 6 стоматолог (Өфөлә). Барлығы 59 дауахана, 1271 койка. 26 земство дауаханаһы (827 койка), 20 тау заводы, 5 төрмә, 7 башҡа ведомство, 1 тимер юл дауаханаһы. 1899 йылда 791982 кеше дауалана. 13 дарыухана, шуларҙың 5-е ауылдарҙа. Ветеринар табиптар — 28, фельдшерҙар — 8, стражниктар — 13.[6]
Һалым һәм йыйымдар
1898 йылда ҡала килемдәренән 395553 һум һалым алына, ҡалалар тарафынан ҡала идаралығына 73207 һум, уҡыу йорттарына 72710 һум, медицина өлөшөнә 10490 һум тотонола, бөтәһе 403243 һум. 1876 йылда өйәҙ һәм губерна земство йыйымдары 503768 һум тәшкил итә; 1899 йылда улар 1312024 һумға етә, шул иҫәптән ерҙәрҙән — 702087 һум, башҡа күсемһеҙ мөлкәттән — 551545 һум, сауҙа документтарынан — 58392 һум. Губерна һәм өйәҙ земство сығымдары 1876 йылда 513935 һум тәшкил итә, 1899 йылда — 1661027 һум, шуларҙың земство идаралығына — 158354 һум, халыҡ һаулығына — 443130 һум (1876 йылда 98 мең һумға ҡаршы), халыҡ мәғарифына — 254654 һум (1876 йылда — 102 мең һум). 1900 йылғы смета буйынса губерна земство йыйымдары 478234 һум, шул иҫәптән күсемһеҙ милектән 455115 һум, гильдия танытмаларынан, патенттарҙан һәм промысла билеттарынан 23119 һум тәшкил итә. 475 мең һум, шул иҫәптән земство идаралығын тотоуға — 70605 һум, халыҡ һаулығына — 117623 һум, халыҡ мәғарифына — 36741 һум тотонола.
Археология
Археология яғынан губерна бай: валдар, ҡаласыҡтар, ҡурғандар күп (ҡара. Р. Г. Игнатьев, «Памятники доисторических древностей Уфимской губернии», в «Справочной книжке Уфимская губернии на 1883 г.»). Ҡурғандарҙа бронза, алтын һәм көмөш әйберҙәр табыла.[7]
Иҫкәрмәләр
- ↑ 1 2 УФИ́МСКАЯ ГУБЕ́РНИЯ // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 144—145. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.
- ↑ ., История административно-территориального деления Республики Башкортостан (1708—2001). Сборник документов и материалов. Уфа: Китап, 2003. стр.56
- ↑ 1 2 Официальный сайт Муниципального района Белокатайский район Республики Башкортостан. История образования района. Дата обращения: 18 ғинуар 2011. Архивировано из оригинала 4 март 2016 года.
- ↑ Герб Башкирской АССР. Гербы автономных республик В составе РСФСР. Дата обращения: 18 ғинуар 2011. Архивировано 4 март 2016 года.
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей. Дата обращения: 4 март 2009. Архивировано 29 август 2012 года.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Уфимская губерния. Энциклопедический Словарь Ф.А.Брокгауза и И.А.Ефрона (В 86 томах с иллюстрациями и дополнительными материалами). Дата обращения: 27 ноябрь 2024.
- ↑ В археологическом отношении губерния довольно богата: много валов, городищ, курганов. История Уфы и Башкортостана. Старые фотографии. Дата обращения: 27 ноябрь 2024.
Әҙәбиәт
- Уфимская губерния // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- «Памятные» и «Справочные» книжки Уфимской губернии. с 1873 по 1900 г.
- «Сборник статистич. сведений Уфимская губерния» (изд. губ. земства; 8 томов с приложениями, 1898—1900).
- Габдрафикова Л. Р. Города и горожане Уфимской губернии в 1870—1892 гг.: по материалам органов местного самоуправления. — Казань, 2013
Һылтанмалар
- Уральская историческая энциклопедия. Уфимская губерния
- Уфимская губерния. Башкирская энциклопедия. Архивировано из оригинала 24 декабрь 2019 года.
- Библиотека Царское Село(, книги по истории Уфимской губернии, Памятные книжки, в формате PDF.)
- Карта Уфимской и Оренбургской губерний из «Атласа» А. А. Ильина 1876 года (просмотр на движке Google на сайте runivers.ru)
| Өфө губернаһы өйәҙҙәре | ||
|---|---|---|
 | ||
 |
|---|