Науруз
| Науруз | |
|---|---|
 | |
| Төрө | Халыҡ-ара байрам |
| Башҡа төрлө | Халыҡ-ара Науруз көнө |
| Шулай уҡ | фарс. نوروز — Now ruz, пушту نوورځ — Naw wraz, курд. Newroz, таж. Наврӯз, үзб. Наврўз / Navroʻz, әзерб. Novruz, төркм. Новруз, Nowruz, ҡаҙ. Наурыз, уйғ. Норуз, ҡырғ. Нооруз, татар. Нәүрүз, Näwrüz, төр. Nevruz, ҡырымтат. Navrez, башҡ. Науруз, cыу. Нарăс. |
| Мәғәнәһе | Астрономик календарь буйынса яңы йыл башы |
| Ҡабул ителгән | Астрономик календарь буйынса яңы йылға |
| Билдәләнә | Әзербайжан, Албания, Афғанстан, Босния һәм Герцеговина, Грузия[1], Һиндостан, Иран, Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Ҡытай (СУАР һәм башҡа райондары), Монголия, Пакистан, Тажикстан, Төркмәнстан, Төркиә, Үзбәкстан, Башҡортостан, Дағстан, Татарстан[2] и др. |
| Башлана | 21 март |
| Тамамлана | 23 март |
| Дата | яҙғы көн-төн тигеҙлеге |
| Бәйле | зороастризм |
 РУВИКИ.Медиа файлдары | |
Науруз (Нәүрүз; фарс. яңы көн) — Урта Азияла, Иранда, Афғанстанда һәм башҡа ҡайһы бер илдәрҙә бик борондан килгән Яңы йылды ҡаршылау байрамы. Байрам 21—22 мартҡа — көн менән төн тигеҙләшкән ваҡытҡа тура килә. Науруз — ислам диненә ҡағылмаған йола.
2009 йылдың 30 сентябрендә Науруз ЮНЕСКО тарафынан Кешелек мәҙәни мираҫының репрезентатив исемлегенә индерелеп, 21 март Халыҡ-ара Науруз көнө билдәләнә.
Башҡортостанда ла Науруз билдәләнә. Яңы йылды март айында башлап ебәреүҙең башҡорттар йәшәгән Урта Волга[ru] буйында булғанлығы мәғлүм. Ул осорҙа Науруз көндәрендә (ул берәр аҙнаға — 10 көнгә һуҙылған) йорттан-йортҡа инеп «нәүрүҙ әйтеп» йөрөү ғәҙәте булған, быны уҡыусы балалар — шәкерттәр башҡарған. Науруз таҡмағын уҡып, йәки яттан әйтеп, хужаларға бәхет, уңыштар теләп йөрөгәндәр.
Наурүз[3][4][5], шулай уҡ Новруз (фарс. نوروز — "яңы көн") һәм Наурыз[6] — яҙҙың килеүе һәм Яңы йыл мәйрамы ҡояш календары буйынса иран халыҡтары һәм төрки халыҡтар араһында. Наврүз халыҡ-ара традиция булараҡ билдәле, ул ислам ғәҙәттәренә бәйле түгел[7].
Ахеменидтар империяһы осоронда Наврүз дини мәйрам булараҡ рәсми статус алған, ә зороастризм мәйрамы булараҡ билдәләнгән. Араб яулап алыуҙарынан һуң да киң билдәләнә һәм хәҙерге көнгә тиклем дауам итә. Хәҙерге ваҡытта ул яҙғы тигеҙлектә билдәләнә.
Яҡын Көнсығыш территорияһында Наврүз, арабтар килгәнгә тиклем һәм ислам таралғанға ҡәҙәр шунда йәшәгән халыҡтар тарафынан ғына билдәләнә. Мәҫәлән, арабтар Наврүзды билдәләмәй. Төркиәлә 1925 йылдан 1991 йылға тиклем Наврүздың рәсми билдәләнеүе тыйылған. Һәм хәҙерге Сүриәлә Наврүзды билдәләү әле лә тыйылған.
2009 йылдың 30 сентябрендә Наврүз ЮНЕСКО тарафынан Кешелек өсөн мәҙәни бәләкәй мираҫтың күренекле исемлегенә индерелгән һәм шул ваҡыттан алып 21 март — Халыҡ-ара наурүз көнө тип иғлан ителгән[8].
Этимология
Яңы фарси атамаһы — фарс. «نوروز» [nowrūz] — пехл. «nōg rōz» {nwk rwc} аша бор. фарсы «*navaka-raocah-» 'яңы көн'гә барып тоташа, ул праиндоевропей *néwos (шулай уҡ ингл. new, нем. neu, грек. νέος [neos], лат. novus, рус. яңый һәм санскр. नव [náva]) һәм *
Хәҙерге мәғәнәһе
Наурүз байрамы төрлө атамалар менән Әһәмәниҙәр дәүләтендә һәм перс мәҙәниәте йоғонтоһонда булған Көнсығыш һәм Урта Азияның күп культураларында киң таралған. Түбәндә был байрамдың төрлө телдәргә тәржемәләнгән атамаларының өлгөләре килтерелә: фарс. نوروز — Now ruz, таж. Наврӯз, әзерб. Novruz, пушту نوورځ — Naw wraz, курд. Newroz, үзб. Наврўз, Navroʻz, төркм. Новруз, Nowruz, ҡаҙ. Наурыз, уйғ. Норуз, ҡырғ. Нооруз, татар. Нәүрүз / Näwrüz, төр. Nevruz, ҡырымтат. Navrez / Наврез, нуғ. Навруз, башҡ. Науруз, cыу. Нарӑс. Башҡа телдәрҙә лә үҙенсәлекле исемдәре бар.
Хәҙерге ваҡытта Наурүз 21 мартта, Иранда һәм Афғанстанда астрономик Ҡояш календары буйынса Яңы йылдың рәсми башланғысы булараҡ билдәләнә. Тажикстан, Үзбәкстан, Төркмәнстан, Әзербайжан, Грузия, Албания, Ҡырғыҙстан, Македония, Төркиә, Ҡаҙағстан һәм башҡа илдәрҙә лә дәүләт байрамы булып үткәрелә. Наурузды билдәләгән халыҡтар араһында шундай ышаныу бар: байрам ни тиклем бай булһа, йыл шул тиклем уңышлы үтәсәк.
Милли байрам булараҡ, Науруз 21 мартта Рәсәйҙең ҡайһы бер төбәктәрендә, шул иҫәптән Дағстан, Татарстан, Башҡортостанда билдәләнә. Шулай уҡ Науруз Ҡытайҙың Синьцзян-Уйгур автоном районында, Ираҡтың Курдистанында, Һиндостандың ҡайһы бер райондарында билдәләнә.
Наврүз шулай уҡ Бахаи календары буйынса йылдың башы тип иҫәпләнә.
2009 йылдың 30 сентябрендә Наврүз ЮНЕСКОның Кешелектең матди булмаған мәҙәни мираҫының репрезентатив исемлегенә индерелгән, һәм 76 элемент араһында билдәләнгән башҡа әһәмиәтле мираҫтар менән бер рәттән ҡуйылған. Әлеге 76 элементтың индерелеүе 24 илдең ҡатнашлығындағы Хөкүмәт-ара комитет тарафынан ҡаралған.
2010 йылдың 23 февралендә ООН-дың 64-се Генераль Ассамблеяһы ултырышында «Культура мира» 49-сы консенсусы «Халыҡ-ара Наврүз көнө» тигән резолюция ҡабул ителгән[9].
Резолюцияға ярашлы, БМО-ның Генераль Ассамблеяһы:
- 21 мартты Халыҡ-ара Науруз көнө тип таныу;
- Наурузҙы билдәләгән дәүләт ағзаларының, Науруз менән бәйле мәҙәниәт һәм традицияларҙы һаҡлау һәм үҫтереү өсөн күрһәтелгән көсөргәнештәрен хуплай;
- дәүләт ағзаларын Науруз тураһында мәғлүмәт биреү кимәлен күтәреү һәм был байрамды билдәләү өсөн кәрәк булғанда йыл һайын саралар ойоштороуға өндәй;
- Наурузды билдәләгән дәүләт ағзаларын был байрамдың килеп сығыу тарихын һәм традицияларын өйрәнергә һәм Науруз мираҫы тураһында белемде халыҡ-ара йәмғиәттә таратыу маҡсатында саралар ойоштороуға саҡыра;
- ҡыҙыҡһындырыусы дәүләт ағзаларына һәм БМО-ға (айырыуса, уның тиешле махсус учреждениеларына, фондтарына һәм программаларына, төптән БМО белем, фән һәм мәҙәниәт буйынса) шулай уҡ ҡыҙыҡһындырыусы халыҡ-ара һәм төбәк ойошмаларына һәм шул иҫәптән дәүләт ағзалары тарафынан ойошторолған сараларда ҡатнашырға тәҡдим итә.
Байрам традициялары
Науруз — иран календарының беренсе көнө, яҙ башы, Фарвардин айының (Фарвардин (фарс. فروردین)) Ураҙа көнөнә (яҡынса 14 март) тура килә; Көн менән төн тигеҙләнеше; үҫеш һәм бәрәкәт миҙгеленең башы. "Науруз" һүҙе фарсы теленән "яңы көн" тип тәржемә ителә.
Иранда байрам ғәҙәттә 13 көн дауам итә, уның тәүге биш көнө Наурузды ҡаршылау һәм туғандарға, дуҫтарға арналған. Туғыҙынсы көн "Шахръяран-Навруз" (шах Наурузы) тип билдәләнә, ә ун өсөнсө көн "Сиздах-бе-дар" (фарс. سیزده به در) ("Ун өсөнсө тышта") тип атала.
Әзербайжанда һуңғы йылдарҙа шулай уҡ бер аҙна байрам һәм ял көндәре тип иғлан ителә. Бында "тонгал" тип аталған традиция бар: усаҡ яғып, унан ете тапҡыр һикереп сығырға кәрәк.
2010 йылда Наврүз Дангара ҡалаһында (Таҗикстан), 2011 йылда Тегеран ҡалаһында (Иран), ә 2013 йылда төркмән Ашхабадында билдәләнгән[10].
Байрам тарихы
Науруздең тамырҙары бик боронға барып тоташа. "Шаһнамә" (фарс. شاهنامه) поэмаһында уның байрам итеүе Шах Жамшид (фарс. جمشید) хөкөмө башланғанға бәйле ("Джамшиди Наврүз" тип йыш ҡулланыла торған исем менән һәм был көндә шахтарҙың тәхетләнеү традицияһы).
"Науруз" һүҙе тәүге тапҡыр икенсе быуатта фарсы сығанаҡтарында өҫтөнлөк ала, ләкин ваҡиға үҙе Әһәмәниҙәр династияһы осоронда, яҡынса 550—330 йылдар арауығында билдәләнә башлаған[11].
_in_Shah-Abdol-Azim_shrine,_Rey_(1397010100131939113690174).jpg)
Иран мифологияһы буйынса, был көндө герой Сиявуш, туранлы Афрасиаб тарафынан үлтерелгән көн булған. Был легенда Авестала телгә алынған[12] һәм Фирдоусиның "Шах-намэ"һендә тулыраҡ һүрәтләнгән. "Беҙҙең ҡулдағы сығанаҡтарҙан күренеүенсә, Сиявушты ерләү көнө 'Наврүз' тип аталған һәм йыл һайын байрам ителгән…" [13]
Билдәле булыуынса, был байрамда анимистик элементтар булған. Наврүз көнөндә боронғо индоарийҙар "фраваши" тип аталған — ата-бабаларының рухтарына табынғандар. Был йола һуңынан зороастризм тарафынан ҡабул ителгән, ул Иранда рәсми дин булып киткән. Зороастрийсыларҙың ете төп байрамының береһе "ҡыш аҙағы һәм яҙ башы менән тап килгән һәм ата-бабалар рухтарын иҫкә алыу байрамына әйләнгән (Наврүз). Ул яҙғы тигеҙлектең алдынан килгән төндә билдәләнгән" [14].
Британия ғалимәһе М. Бойс билдәләүенсә, бөтәһенән тыш, зороастризмда был байрам туранан-тура утҡа бағышланған, уны боронғо зор
Байрамға әҙерлек
Ғәҙәт буйынса, Науруз алдынан кешеләр өйҙө, урамды йыйыштырып, бурыстарын түләп бөтөргә тейешле.
Хафт син (фарс. هفت سین) һәм хафт шин исемлектәре төҙөлә. Хафт син С хәрефенә (S йәки Sîn (س) фарсы алфавитында) башланған ете өлөштән тора. Хафт шин шулай уҡ ете элементтан тора, һүҙҙәр фарсы алфавитындағы Ш хәрефенән башлана.
Байрам табынына иген, арпа, тары, кукуруз, ноҡот, борсаҡ, яҫмыҡ, дөгө, һ.б. ярманан йәймә әҙерләгәндәр. Иң билдәлеһе булып иген үҫентеләренән сумәләк тора.
Башҡортостанда байрам саралары
- Өфөлә ШОС илдәре йондоҙҙары ҡатнашлығында Науруз байрамы уҙҙы. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 22 март[15].[16].
- Ригала «Науруз» Балтика халыҡ-ара фестивале 20 милләт вәкилен тупланы. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 4 апрель[17]
Иҫкәрмәләр
- ↑ Саакашвили признал праздник Новруз государственным
- ↑ Центр татарской культуры
- ↑ Навруз. Архивировано 26 октябрь 2017 года., Русско-орфографический словарь. / Российская академия наук. Институт русского языка имени В. В. Виноградова. — М.: «Азбуковник». В. В. Лопатин (ответственный редактор), Б. З. Букчина, Н. А. Еськова и др. 1999.
- ↑ Навруз. Архивировано 22 март 2018 года., Большой толковый словарь русского языка. — 1-е издание: СПб.: Норинт С. А. Кузнецов. 1998.
- ↑ Навруз, слово на ресурсе Грамота.ру.
- ↑ UNESCO World Report: Investing in Cultural Diversity and Intercultural Dialogue
- ↑ Институт научной информации по общественным наукам (Российская академия наук). Россия и мусульманский мир, Выпуски 1-3. — Институт, 2008.
- ↑ Наврүз тураһында мәҡәләләр рәсми сайтта. Архивировано 21 март 2018 года. ООН
- ↑ Документ A/64/L.30/Rev.2. Архивировано 12 декабрь 2013 года.
- ↑ Туркменистан проводит масштабные торжества с участием высоких гостей. Дата обращения: 21 март 2013. Архивировано 6 март 2014 года.
- ↑ Novrouz in the Course of History. Дата обращения: 22 март 2009. Архивировано из оригинала 21 март 2007 года.
- ↑ Ард-Яшт 17:42, «Авеста» в русских переводах (1861—1996). — СПб.: Летний сад, 1998. — С. 370.
- ↑ Набиев А. Новруз Байрамы. — Баку: Язычы, 1990. — С. 3.
- ↑ Дорошенко Е. А. Зороастрийцы в Иране. — М.: Наука, 1982. — С. 69.
- ↑ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 22 март (Тикшерелеү көнө: 22 март 2016)
- ↑ Зугура Рахматуллина: «Навруз объединяет не только народы, но и государства» — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 22 март (рус.) (Тикшерелеү көнө: 22 март 2016)
- ↑ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 4 апрель (Тикшерелеү көнө: 4 апрель 2016)