Луна-3

Луна-3
Луна-3
	«Луна-3» (Е-2А) автоматик планета-ара станция
	;
Заказсы	СССР
Етештереүсе	ОКБ-1
Оператор	СССР
Бурыстар	Айҙың кире яғын урап үтеү һәм фотоға төшөрөү
Осоп үтеү	Ер, Ай
Юлдаш	Ер
Старт майҙаны	Байконур
Ракета-йөрөтөүсе	8К72 Л1-8
Осороу	4 октябрь 1959 йыл
Осоу оҙайлығы	яҡынса 207 көн
Әйләнеш иҫәбе	около 14
Орбитанан сығыу	20 апрель 1960
COSPAR ID	1959-008A
SCN	00021
Техник характеристика
Ауырлығы	278,5 кг
Орбита элементтары
Ҙур ярымкүсәр	256 620,5 km
Эксцентриситет	0,8379
Ауышыу	76,8°
орбитала әйләнеү периоды	15 көн
Апоцентр	460,725 км
Перицентр	40,638 км
	РУВИКИ.Медиа файлдары

«Луна-3» — Айҙы һәм йыһан киңлеген өйрәнеүсе совет автоматик планета-ара станция. Осош барышында тәүге тапҡыр Айҙың кире яғының һүрәттәре алына. Шулай уҡ осош ваҡытында донъяла беренсе тапҡыр гравитация маневры яһала.

Осош

Йыһан аппараты 1959 йылдың 4 октябрендә «Восток-Л» ракета ташыу аппараты тарафынан ебәрелә һәм донъяла беренсе булып Айҙың Ерҙән күренмәгән яғын фотоға төшөрә. Шулай уҡ осош ваҡытында донъяла беренсе тапҡыр гравитация маневры яһала. Ул ваҡыттағы совет матбуғатында был автоматик планета-ара станцияны «Өсөнсө совет йыһан ракетаһы» тип атайҙар^[1].

Луна-3 менән осоу аппаратының һуңғы баҫҡыс менән бергә массаһы 1553 кг тәшкил итә (энергия сығанаҡтары менән фәнни һәм үлсәү ҡорамалдары массаһы — 435 кг). «Луна-3» аппаратының ауырлығы: 278,5 кг. Йыһан аппаратында радиотехника, телеметрика, фототелеметрик йүнәлеш (Ҡояшҡа һәм Айға ҡарата), энергия менән тәьмин итеү (ҡояш батареялары менән), йылылыҡ көйләү системалары һәм фәнни аппаратура комплексы, шул иҫәптән фотолаборатория була. «Чайка» аппаратының ориентация системаһы Борис Раушенбах етәкселегендәге коллектив тарафынан эшләнгән һәм төҙөлгән, ул донъяла беренсе булып йыһан киңлегендә йыһан аппараты менән идара итеү мәсьәләһен хәл итә.

«Луны-3» траекторияһы һәм гравитация манёвры

Байконур космодромынан старт алғандан һуң, «Луна-3» йыһан аппараты Ерҙең яһалма юлдашының ауышлығы 75° һәм әйләнеү осоро 22 300 минут булған эллиптик орбитаға сыға һәм, Айҙың кире яғын көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай урап, уның өҫтөнән 6200 км алыҫлыҡта үтә. Ай гравитацияһы тәьҫирендә аппараттың орбитаһы үҙгәрә; бынан тыш, Ай үҙенең орбитаһы буйынса хәрәкәтен дауам иткәнлектән, йыһан аппараты орбитаһының яҫылығы ла үҙгәрә. Орбитаның үҙгәреүе аппарат Ергә әйләнеп ҡайтҡанда йәнә Төньяҡ ярымшар өҫтөнән осорлоҡ итеп иҫәпләнгән. Унда совет күҙәтеү станциялары урынлаштырыла^[2]. Осоу траекторияһы М. В. Келдыш етәкселегендә В. А. Стеклов исемендәге математика институтында иҫәпләнгән^[3].

Айҙы фотоға төшөрөү

Ай эргәһенән үткәндә аппараттың осо (ҡойроғо) Ҡояшҡа йүнәлтелә һәм «Чайка» системаһы ярҙамында тотороҡландырыла. «Чайка» Ҡояш һәм ай яҡтылығы, гироскопик мөйөшлө әйләнеү датчиктарын, иҫәпләү һәм сисеү ҡоролмаһын, ориентирлашыу микромоторҙары тоҡандыра. «Луна-3» планета-ара станцияһы йыһанда кәрәкле ваҡыт арауығында ориентацияны һаҡлап ҡала алыуға һәләтле беренсе йыһан аппараты була^[4]. 1959 йылдың 7 октябрендә 40 минутлыҡ фотоға төшөрөү ваҡытында станция 66 800 км алыҫлыҡта була^[4]. Сеанс барышында Ай йөҙөнөң яртыһы тиерлек төшөрөлә (ситке зонаһында — өстән бер өлөшө, Ерҙән күренмәгән кире яғында — өстән ике өлөшө). Һүрәттәр, бортта эшкәртелгәндән һуң, Ергә фото-телевидение системаһы аша тапшырыла. «Йәнәсәй» фото-телевидение ҡоролмаһы Ленинград телевидение ғилми-тикшеренеү институтында, ә АФА-E1 камераһы Красногорск механика заводында эшләнә^[5]. П. Ф. Браславец инициативаһы буйынса етәкселектән йәшерен рәүештә радиацияға һәм температура үҙгәреүенә тотороҡло махсус кинопленка ҡулланыла. кинопленка СССР территорияһы өҫтөнән бәреп төшөрөлгән Project Genetrix (WS-119L) Америка разведка зондтарынан алына^[6]. Совет сәнәғәте ул ваҡытта бындай плёнкалар сығармай (идеологик сәбәптәр буйынса был мәғлүмәт иғлан ителмәй). Күсмә нур камераһы һүрәтте аналог ысулы менән тапшыра. Ерҙә ҡабул итеү бер нисә ысул: йүгереүсе нурҙы кино пленкаһына камеранан төшөрөү, скиатрон экранынан фотоға төшөрөү, магнит таҫмаһына яҙыу һәм һүрәтте туранан-тура термохимик ҡағыҙға сығарыу менән башҡарыла. Магнит таҫмаһына төшөрөлгән яҙмаларҙы тергеҙеп булмай, термоҡағыҙҙағы һәм скиатрондарҙағы һүрәттәр һүрәт сюжетын баһаларға ғына мөмкинлек бирә. Берҙән-бер уңышлы теркәү ысулы булып йүгереүсе нур камераһын ҡулланыу тора. Айға осош ваҡытында һәм сигналдар ҡабул иткәндә сигнал сифаты насар, шау-шыу юғары була. Элемтә сеансында, станция Ергә яҡынлашҡас, һүрәттәр алыу мөмкин булмай. Әммә 18 октябрҙә сигнал көсәйә, һәм 17 һүрәт алына, уларҙа рельефтың деталдәре күренә, ә 22 октябрҙә станция менән бәйләнеш өҙөлә^[7]. Дешифровка һөҙөмтәһендә рельефтың 499 детале айырыла, шуларҙың 100-ө Айҙың Ерҙән күренеп торған өлөшөндә^[4].

«Луна-3» станцияһының Ерҙән апогейҙа алыҫлығы яҡынса 480 000 км тәшкил итә, перигейҙа — яҡынса 40 000 км (Ер үҙәгенән 47 500 км)^[4]. Ер тирәләй 11 әйләнеш яһап, аппарат Ер атмосфераһына инә һәм эшләүҙән туҡтай^[4]^:24. Яҡшыраҡ һүрәттәрҙе бер нисә йылдан һуң «Зонд-3» станцияһы ала. Дөйөм алғанда, «Луна 3» һәм «Зонд 3» Айҙың 95 процентын төшөрә^[4]^:35.

һөҙөмтәләр

Келдыш фотоһүрәттәрҙең сифаты менән ҡәнәғәт булмаһа ла, алынған фотоһүрәттәр Советтар Союзына Ай өҫтөндәге объекттарҙы атауҙа өҫтөнлөк бирә. Картала Циолковский, Джордано Бруно, Менделеев, Склодовская-Кюри исемендәге һәм башҡа кратерҙар, шулай уҡ Айҙа Хыял диңгеҙе (ru:Море Мечты) һәм Мәскәү диңгеҙе (ru:Море Москвы) барлыҡҡа килә^[8]. СССР-ҙың йыһан уҙышындағы өҫтөнлөгө тағы ла бер тапҡыр иҫбатлана^[9].

СССР халҡы Айҙың кире яғын беренсе тапҡыр 1959 йылдың 27 октябрендә күрә^[10]. Был көндө «Луна-3» планета-ара автоматик станцияһы төшөргәнә Айҙың кире яғының ҙур һүрәте «Правда» гәзитенең беренсе битендә сыға.

1957 йылда билдәле француз шарап яһаусыһы Анри Мэр, совет юлдаштары Айҙың ҡараңғы яғын «күрә алмаясаҡ», ти һәм совет консулы менән мең шешә шампан шарабына бәхәсләшә. Айҙың алыҫ яғындағы фотоһүрәттәр донъя гәзиттәрендә баҫылып сыҡҡас, Анри Мэр еңелеүен таный һәм СССР Фәндәр академияһына мең шешә шампан шарабы ебәрә^[11]^[12].

Фотоһүрәттәр

«Луна-3» тапшырған беренсе һүрәт. Айҙың кире яғы]]
СССР почта маркаһы, 1959 йыл. «Луна-3» автоматик планета-ара станция
1984 йылғы СССР почта маркаһы, Йыһан телевидениеһының 25 йыллығы («Луна-3» һүрәте менән)
Ҡаҙағстан почта маркаһы, «Луна-3» аппараты

Иҫкәрмәләр

↑ Беспримерный научный подвиг. Материалы газеты «Правда» о трёх советских космических ракетах. — М.: Государственное издательство физико-математической литературы, 1959. — 204 с.
↑ Детская энциклопедия. — Т. 2 «Мир небесных тел».
↑ Т.М. Энеев, Э.Л. Аким. Академик М.В. Келдыш. Механика космического полёта (билдәһеҙ). — Институт прикладной математики им. М. В. Келдыша. Дата обращения: 8 апрель 2014. Архивировано 31 март 2014 года.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Шевченко В. В. 25 лет изучения обратной стороны Луны // Историко-астрономические исследования / Ответственный редактор Л. Е. Майстров. — М.: Наука, 1984. — Вып. XVII. — С. 15—44.
↑ Владимир Шпачинский. Мы были первыми! (урыҫ) газета «Красногорские вести» (21 ноябрь 1999). Дата обращения: 24 август 2014. Архивировано 26 август 2014 года.
↑ Брацлавец (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2020. Архивировано 4 февраль 2020 года.
↑ Маров М. Я., Хантресс У. Т. Советские роботы в Солнечной системе. Технологии и открытия. — М.: Физматлит, 2013. — С. 116. — ISBN 978-5-9221-1427-1.
↑ Ж. Ф. Родионова. Карты Луны (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 февраль 2012. Архивировано 12 февраль 2013 года.
↑ Борис Черток. Ракеты и люди. Часть II.
↑ О движении третьей советской космической ракеты // Советская культура. — 1959. — 27 октября. — С. 1.
↑ Vladislav Shevchenko, Zhanna Rodionova, Gregory Michael. Lunar and Planetary Cartography in Russia. — Springer, 2016. — P. 12. — ISBN 978-3-319-21038-4. — DOI:10.1007/978-3-319-21039-1.
↑ Луна и шампанское (рус.) // Наука и жизнь. — 2019. — № 1. — С. 107. Архивировано 13 август 2020 года.

Әҙәбиәт

Богатов Г. Б. Как было получено изображение обратной стороны Луны. — М—Л: Госэнергоиздат, 1961. — 64 с. — (Массовая радиобиблиотека).

Һылтанмалар

Схема станции Е-2А («Луна-3») на astronaut.ru
Как сделали первые снимки тёмной стороны Луны // «Компьютерра» № 76, 5 июля 2011
Луна 3. Первые снимки тёмной стороны Луны // acmepoug.ru
Как делали фотографии невидимой стороны Луны: большая история // Популярная механика, 13 сентября 2017
«Она круглая»: как СССР фотографировал обратную сторону Луны // Газета.Ru, 4.10.2019
Показана снятая 60 лет назад обратная сторона Луны // Лента. Ру, 7 октября 2019

[1] Беспримерный научный подвиг. Материалы газеты «Правда» о трёх советских космических ракетах. — М.: Государственное издательство физико-математической литературы, 1959. — 204 с.

[2] Детская энциклопедия. — Т. 2 «Мир небесных тел».

[3] Т.М. Энеев, Э.Л. Аким. Академик М.В. Келдыш. Механика космического полёта (билдәһеҙ). — Институт прикладной математики им. М. В. Келдыша. Дата обращения: 8 апрель 2014. Архивировано 31 март 2014 года.

[Shevchenko-4] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ Шевченко В. В. 25 лет изучения обратной стороны Луны // Историко-астрономические исследования / Ответственный редактор Л. Е. Майстров. — М.: Наука, 1984. — Вып. XVII. — С. 15—44.

[5] Владимир Шпачинский. Мы были первыми! (урыҫ) газета «Красногорские вести» (21 ноябрь 1999). Дата обращения: 24 август 2014. Архивировано 26 август 2014 года.

[6] Брацлавец (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2020. Архивировано 4 февраль 2020 года.

[7] Маров М. Я., Хантресс У. Т. Советские роботы в Солнечной системе. Технологии и открытия. — М.: Физматлит, 2013. — С. 116. — ISBN 978-5-9221-1427-1.

[8] Ж. Ф. Родионова. Карты Луны (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 февраль 2012. Архивировано 12 февраль 2013 года.

[9] Борис Черток. Ракеты и люди. Часть II.

[10] О движении третьей советской космической ракеты // Советская культура. — 1959. — 27 октября. — С. 1.

[11] Vladislav Shevchenko, Zhanna Rodionova, Gregory Michael. Lunar and Planetary Cartography in Russia. — Springer, 2016. — P. 12. — ISBN 978-3-319-21038-4. — DOI:10.1007/978-3-319-21039-1.

[12] Луна и шампанское (рус.) // Наука и жизнь. — 2019. — № 1. — С. 107. Архивировано 13 август 2020 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]