Ерҙең яһалма юлдашы
Ерҙең яһалма юлдашы — Ер тирәләй геоцентрик орбита буйынса әйләнеүсе йыһан аппараты.
Ер тирәләй орбита буйлап хәрәкәт итеү өсөн аппараттың башланғыс тиҙлеге беренсе йыһан тиҙлегенә тиң йәки унан ҙурыраҡ булырға тейеш. Яһалма юлдаштар бер нисә йөҙ мең километрға тиклемге бейеклектә осош яһай ала. Юлдаштың орбита буйлап әйләнеү осоро, осоуҙың уртаса бейеклегенә ҡарап, сәғәт ярымдан бер нисә йылға тиклем тәшкил итә. Геостационар орбиталағы юлдаштар айырым әһәмиәткә эйә, уларҙың орбиталь осоро бер көнгә тиң, шуға күрә ер өҫтө күҙәтеүселәре өсөн күктә хәрәкәтһеҙ «аҫылынып торалар», шуға ла боролмалы антенналар кәрәкмәй.
Юлдаш төшөнсәһе аҫтында, ҡағиҙә булараҡ, пилотһыҙ йыһан аппараттары күҙ уңында тотола, әммә Ер эргәһендәге пилотлы һәм автомат йөк йыһан караптары, шулай уҡ орбиталь станциялар ҙа Ерҙең яһалма юлдаштары булып тора.
Автоматик планета-ара станциялар һәм планета-ара йыһан караптары алыҫ йыһанға юлдаш стадияһыҙ (тура күтәрелеү), шулай уҡ спутниктың терәк орбитаһына сығарылғандан һуң ебәрелә ала.
Йыһан дәүере башында юлдаштарҙы тик ракета ташыусылар ярҙамында ғына осоралар, ә XX быуат аҙағына башҡа орбиталь станциялар — юлдаш бортынан һәм йыһан караптарынан (беренсе сиратта, күп ҡулланылышлы Спейс Шаттл йыһан карабы — космопландан) юлдаштарҙы осороу киң таралыу ала. Юлдаштарҙы һауанан ебәреү мөмкинлеге лә бар. Уларҙы сығарыу сараһы булараҡ күп ҡулланылышлы космолеттар, йыһан пушкалары, йыһан лифттарын файҙаланыу теоретик яҡтан мөмкин, әммә әлегә тормошҡа ашырылмаған. Йыһан дәүере башланғандан һуң. ҡыҫҡа ваҡыт эсендә бер осоу аппаратында берҙән ашыу юлдашты осороу ғәҙәти күренешкә әүерелә, ә 2013 йыл аҙағына ҡайһы бер ракета йөрөтөүселәрҙә бер үк ваҡытта сығарылған юлдаштар һаны өс тиҫтәнән ашып китә. Ҡайһы бер осороуҙар барышында ракета йөрөтөүселәрҙең һуңғы баҫҡыстары ла орбитаға сыға һәм билдәле бер ваҡытҡа юлдаш булып китә.
Пилотһыҙ юлдаштарҙың массаһы бер нисә килограмдан алып ике тиҫтә тоннаға тиклем һәм ҙурлығы бер нисә сантиметрҙан алып (атап әйткәндә, ҡояш батареялары һәм күсмә антенналар ҡулланғанда) бер нисә тиҫтә метрға тиклем етергә мөмкин. Юлдаш булып киткән йыһан караптары һәм космопландары бер нисә тиҫтә тонна һәм метр, ә йыйылма орбиталь станциялар йөҙҙәрсә тонна һәм метр тәшкил итә. XXI быуатта, микроминиатюризация һәм нано-технологиялар үҫешкән заманда, кубсат форматындағы үтә бәләкәй юлдаштарҙы (ауырлығы — бер килограмдан бер нисә килограмға һәм ҙурлығы — бер нисә тиҫтә сантиметрҙан башлап) күпләп етештереү ғәҙәти күренешкә әүерелә. Шулай уҡ покеткуб (һүҙмә-һүҙ кеҫә кубы) — бер нисә йөҙ йәки тиҫтә грамм һәм бер нисә сантиметрлыҡ яңы формат барлыҡҡа килә.
Улар башлыса кире ҡайтарылмай торған итеп төҙөлә, әммә уларҙың ҡайһы берҙәре (беренсе сиратта, пилотлы һәм ҡайһы бер йөк йыһан караптар) өлөшләтә (Ергә төшөрөлгән аппарат менән) йәки тулыһынса (космоплан һәм уларҙың бортына кире ҡайтарылған юлдаштар) кире ҡайтарыла.
Ерҙең яһалма юлдаштары фәнни тикшеренеүҙәр һәм ғәмәли мәсьәләләр, шулай уҡ мәғарифта («университет» яһалма Ер юлдаштары донъяла ғәҙәти күренешкә әйләнгән[1]) һәм радиоһәүәҫкәрлек мнән мауығыусылар өсөн киң ҡулланыла.
Космос дәүере башында уларҙы дәүләттәр (милли дәүләт ойошмалары) ебәрә, әммә һуңынан шәхси компанияларҙың юлдаштары киң таралыу ала. Кубсаттар һәм покеткубтар барлыҡҡа килгәс, шәхси ҡулланыусылар ҙа осороу мөмкинлеген ала. Уларҙы осороу хаҡы — бер нисә мең долларға тиклем етә.
Төрҙәре
Юлдаштарҙың түбәндәге төрҙәрен айырып ҡарарға була:
— астрономик юлдаштар — планеталарҙы, галактикаларҙы һәм башҡа йыһан объекттарын өйрәнеү өсөн тәғәйенләнгән юлдаштар;
— биологик юлдаштар — йыһанда тере организмдарға фәнни тәжрибә үткәреү өсөн тәғәйенләнгән юлдаштар;
— Ерҙе алыҫтан зондлаусы юлдаштар;
— метеорологик юлдаштар — һауа торошон күҙаллау, шулай уҡ Ер климатын күҙәтеү маҡсатында мәғлүмәттәр тапшырыу өсөн тәғәйенләнгән юлдаштар; — Бәләкәй юлдаштар — түбән ауырлыҡтағы (1 йәки 0,5 тоннанан кәмерәк) һәм ҙурлығы буйынса юлдаштар[2][3]. Уларға миниюлдаш (100 килограмдан ашыу), микроюлдаш (10 килограмдан ашыу) һәм наноюлдаш (10 килограмдан еңелерәк), шул иҫәптән кубсаттар һәм покеткубтар инә;
— хәрби юлдаштар — разведка юлдаштары һ. б.;
— элемтә юлдаштары;
— навигация юлдаштары;
— йыһан караптары — пилотлы йыһан аппараттары;
— орбиталь станциялар — оҙайлы йыһан караптары.
Тарихы
Юлдаштарҙы 70-тан ашыу төрлө ил (шулай уҡ айырым компаниялар) үҙҙәренең ракета ташыусылары ярҙамында, шулай уҡ дәүләт-ара һәм шәхси ойошмалар осора.
Донъялағы беренсе юлдаш СССР-ҙа 1957 йылдың 4 октябрендә (Спутник-1) ебәрелә.
Юлдашты осороусы икенсе ил — АҠШ. 1958 йылдың 1 февралендә Эксплорер-1 осорола.
Өсөнсө ил — Франция. 1965 йылдың 26 ноябрендә үҙенең ракета ташыусыһында беренсе яһалма юлдашты (Астерикс) сығара.
Түбәндәге илдәр — Бөйөк Британия, Канада, Италия — тәүге юлдаштарын 1962, 1962, ә 1964 йылдарҙа Америка ракета ташыусыларында ебәрә.
Австралия һәм Германия Федератив Республикаһы тәүге юлдаштарын 1967 һәм 1969 йылдарҙа АҠШ-тың ракета ташыусыһы ярҙамында булдыра.
Япония, Ҡытай, Израиль үҙҙәренең тәүге юлдаштарын 1970, 1970, 1988 йылдарҙа ракеталарында ебәрә.
Ҡайһы бер илдәр — Бөйөк Британия, Һиндостан, Иран, шулай уҡ Европа (ESRO дәүләт-ара ойошмаһы, хәҙер Европ йыһан агентлығы) үҙҙәренең тәүге юлдаштарын сит ил ташыусыларында ебәрә, шунан һуң ғына үҙҙәренекен булдыра. Күп илдәрҙең тәүге юлдаштары башҡа илдәрҙә (АҠШ, СССР, Ҡытай һ.б.) эшләнә һәм һатып алына.
Бересе яһалма юлдаштар
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Раҫланмаған беренсе яһалма юлдаштар
— .svg){kind=small}
Ираҡ — 1989 йылда «Таммуз» ракетаһының орбитаға осоролоуы раҫланмай.
— 
КХДР — 1998 һәм 2009 йылдарҙа КХДР Кванмёнсон-1 һәм Кванмёнсон-2 спутниктарын Ер тирәһендәге орбитаға сығарырға маташа. АҠШ һәм Рәсәй йыһан киңлеген контролдә тотоу саралары тарафынан сығарыу факты раҫланмай, әммә Төньяҡ Корея яғы риза түгел.
Яһалма юлдаштар осороусы планлаштырған илдәр
- Афғанстан
Ирландия
Кайман Утрауҙары
Камбоджа
Конго Демократик Республикаһы
Ливия
Молдавия
Монако
Мьянма
Никарагуа
Парагвай
Сербия
Сирия
Словения
Тунис
Үзбәкстан
Хорватия
Иҫкәрмәләр
- ↑ в России запущен ИСЗ, созданный преподавателями, аспирантами и студентами МГУ, планируется запуск спутника МГТУ им. Баумана)
- ↑ Workshop on the Use of Microsatellite Technologies 6. United Nations (2008). Дата обращения: 6 март 2008. Архивировано 3 февраль 2012 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 17 август 2011. Архивировано 21 март 2012 года.
- ↑ First time in History. The Satellite Encyclopedia. Дата обращения: 6 март 2008. Архивировано из оригинала 12 октябрь 2005 года.
- ↑ SATCAT Boxscore. celestrak.com. Дата обращения: 13 декабрь 2012. Архивировано 22 август 2011 года.
- ↑ Esiafi 1 (Американың элекке шәхси Comstar D4-е)орбитала 1981 йылда эшләй башлағандан алып Тонгаға бирелә,
- ↑ India launches Switzerland’s first satellite
- ↑ Bermudasat 1 (Американың элекке шәхси EchoStar VI) орбитала 2000 йылда эшләй башлағандан алып, Бермуд утрауҙарына бирелә
Һылтанмалар
- Спутник: от вредной идеи к национальному символу // «Вокруг Света»
Траектории спутников Google Maps KMZ- Крупный спутник НАСА упал неизвестно где // compulenta.ru, 26 сентября 2011
- Сайт о наблюдении искусственных спутников Земли
- «Спутник как предостережение» // «Los Angeles Times», 30 сентября 2007 (инг.)
- Satellite Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
 | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
