Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары

Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары — 1945 йылдан һуң Бөйөк Ватан һуғышында (1941 йыл—1945 йыл) ҡатнашҡан кешеләр категорияһы.

Рәсәй флоты көнөндә Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары

СССР-ҙа Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары статусы

СССР-ҙа Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыуҙары өсөн махсус хоҡуҡтар һәм льготалар бирелгән граждандарҙың беренсе категорияһы булып Советтар Союзы Геройҙары һәм Бөйөк Ватан һуғышы инвалидтары торған. Советтар Союзы Геройҙарының күпселеге Бөйөк Ватан һуғышы осоронда (91,2 %) бүләкләнгән. Һуғыш йылдарындағы ҡаһарманлыҡтары өсөн был маҡтаулы исемгә 11 657 кеше лайыҡ булған (шул иҫәптән 3051 кеше үлгәндән һуң), ә ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы булғандар — 107 кеше (7-һе үлгәндән һуң). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан Советтар Союзы Геройҙары араһында 90 ҡатын-ҡыҙ (шул иҫәптән 49-ы үлгәндән һуң) бар. Һуғыштан һуңғы тәүге йылдарҙан уҡ был граждандарҙың өҫтөнлөклө хеҙмәтләндерелеү хоҡуғы тураһында белдереүҙәр барлыҡ йәмәғәт урындарында, бәйләнеш һәм көнкүреш хеҙмәте предприятиеларында, һаҡлыҡ кассаларында, тимер юл кассаларында һәм башҡа ошондай урындарҙа эленеп торған.

Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары

Һуғышҡа тиклем үк — 1930 йылдың 23 апрелендә СССР Үҙәк башҡарма комитеты һәм СССР Халыҡ комиссарҙары советы тарафынан ҡабул ителгән ҡарар менән РККА хәрби хеҙмәткәрҙәре һәм хәрби бурыслы граждандары менән уларҙың ғаилә ағзалары өсөн льготалар кодексы" индерелә. Был документ, артабанғы закондарҙы һәм ҡарарҙарҙы ҡабул итеү өсөн ҡануниәт базаһы булып хеҙмәт иткән. Унда льготалар тик хәрби хеҙмәткәрҙәргә генә түгел, уларҙың ғаилә ағзаларына ла ҡаралған була. Мәҫәлән, 1952 йылдың 10 мартында СССР хәрби министрының 20-се бойороғо менән «СССР Хәрби министрлығының шифаханаларына һәм ял йорттарына хәрби хеҙмәткәрҙәрҙе, уларҙың ғаилә ағзаларын, пенсионерҙарҙы һәм ирекле хеҙмәткәрҙәрҙе һайлап ебәреү һәм йүнәлтеү тәртибе тураһында инструкция» раҫлана. Был документ шифаханала дауаланыу хоҡуғы кемдәргә бирелеүен, путевканың ҡайһы өлөшөн түләүҙәре кәрәклеген һ.б. аныҡлаған.

Шулай ҙа 20 йыл дауамында был социаль категория тик Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Ҡыҙыл армияла хеҙмәт иткән хәрбиҙәр һәм ирекле хеҙмәткәрҙәр менән генә сикләнгән була. Л. И. Брежнев етәкселеккә килгәндән һуң, ветерандарға бирелгән льготалар күләме һәм льготалар алыусылар даирәһе киңәйә башлай. Еңеүҙең 20 йыллығына арналған саралар алдынан, 1965 йылдың 6 мартында СССР Министрҙар Советы № 140 ҡарар ҡабул итә: «Бөйөк Ватан һуғышы инвалидтарына һәм һуғышта һәләк булған хәрбиҙәрҙең ғаиләләренә льготаларҙы киңәйтеү тураһында». Ә ике аҙна үткәс, 1965 йылдың 20 майындағы № 401 ҡарар менән һуғыш инвалидтары өсөн раҫланған льготалар «СССР-ҙы яҡлау йәки хәрби хеҙмәт бурыстарын үтәү ваҡытында яраланған, контузия алған, йәрәхәтләнгән йәки фронтта булыу менән бәйле сиргә тарыған хәрбиҙәргә» лә таратыла.

Киләсәктә был льготалар категорияһына тыл эшсәндәре лә индерелә, улар «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән фиҙаҡәр хеҙмәт өсөн» миҙалы һәм герой ҡалаларҙы һаҡлау өсөн миҙалдар менән бүләкләнгән була (мәҫәлән: «Киевты обороналаған өсөн» миҙалы, «Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы, «Одессаны обороналаған өсөн» миҙалы, «Севастополде обороналаған өсөн» миҙалы, «Сталинградты обороналаған өсөн» миҙалы), шулай уҡ айырым төбәктәр («Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы, Заполярьены обороналаған өсөн" миҙалы) өсөн дә.

Айырым иғтибарға блокада кисергән кешеләр категорияһы лайыҡ була. Башта был исемгә тик Ленинградта йәшәгән һәм «Ленинградты обороналаған өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән кешеләр генә ингән. Киләсәктә исемлеккә блокада ваҡытында ҡалала хеҙмәт иткәндәр ҙә, эвакуацияланғандар ҙа өҫтәлә. Бөгөнгө көндә "Ленинград блокадаһын кисереүселәр билдәһе"н алғандар ҙа ошо категорияға ҡарай.

Ветерандарҙың льготаларын киңәйтеү, һуғышта тура ҡатнашҡан ҡатнашыусыларҙы һәм инвалидтарҙы (тура һуғыш хәрәкәттәре менән бәйле) һәм ветерандарҙы (күберәк граждандар) айырыуҙы талап итә. Әммә 1980-се йылдар аҙағына был категорияларҙың һаны шунса кәмей, дәүләт уларҙың льготаларын тигеҙләштерә. СССР тарҡалған мәлгә «Бөйөк Ватан һуғышы ветераны» төшөнсәһе киңәйтелә. 1978 йылдан башлап Совет Армияһы ирекле хеҙмәткәрҙәре лә льготалар буйынса партизан һәм фронтовиктарға тиңләштерелә.

Бөйөк Ватан һуғышы ветерандарына бирелгән льготалар бөтә 15 союз республикаһында бер үк булған. СССР тарҡалғандан һуң, бигерәк тә Балтик буйы республикаларында йәшәгән ветерандар ауыр хәлдә ҡала: улар льготаларҙан мәхрүм ителә, ҡайһы бер осраҡта хатта енәйәти эҙәрлекләүгә лә дусар була. Дөйөм алғанда, барлыҡ ветерандарының йәшәү кимәле төшөп китә: инфляция, хаҡтар үҫеше, түләүле медицинаға күсеү, торлаҡ хаҡтарының артыуы арҡаһында улар традицион льготаларҙан мәхрүм ҡала.

Рәсәй Федерацияһында Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары статусы

1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары Еңеүҙең 66 йыллығын байрам итеүҙә, 2011 йыл.

Рәсәй Федерацияһы ҡануниәтенә ярашлы, Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары тип һуғыш хәрәкәттәрендә ҡатнашҡан йәки һуғыш хәрәкәттәре барған райондарҙа ғәмәлдәге армия частарын тәьмин иткән, шулай уҡ 1941 йыл—1945 йыл йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда (артабан — Бөйөк Ватан һуғышы осоро) алты айҙан да кәм булмаған ваҡыт дауамында хәрби хеҙмәттә булған йәки тылда эшләгән (СССР-ҙың ваҡытлыса оккупацияланған территорияларында эшләгән осор иҫәпкә алынмай) йәки Бөйөк Ватан һуғышы осорондағы хеҙмәте өсөн СССР ордендары йәки миҙалдары менән бүләкләнгән кешеләр таныла.

[[СССР_Эске_эштәр_халыҡ_комиссариаты |НКВД]] һәм НКГБ (рус.)баш. хеҙмәткәрҙәре өсөн айырым ҡағиҙә булдырылған: һуғыш ветерандары тип «Бөйөк Ватан һуғышы осоронда дошман десанттарына ҡаршы һуғыш хәрәкәттәрендә һәм ғәмәлдәге армия составындағы ғәскәрҙәр менән бергә һуғыш операцияларында ҡатнашҡан, шулай уҡ 1944 йылдың 1 ғинуарынан 1951 йылдың 31 декабренә тиклем Украина, Белоруссия, Литва, Латвия һәм Эстония территорияларында милли ҡулсыларҙы бөтөрөү буйынса операцияларҙа ҡатнашҡан Эске эштәр һәм дәүләт именлеге органдарының рядовой һәм етәкселек составы, истребителле батальондар, взводтар һәм халыҡты һаҡлау отрядтары яугирҙары һәм командирҙары, хеҙмәтенән бушатылған (отставкаға сыҡҡан) хәрбиҙәр» таныла.

2023 йылдың 28 апрелендә Рәсәй Президенты Владимир Путин Сталинградта блокада ваҡытында йәшәгән кешеләрҙе Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары статусына тиңләштереүсе законға ҡул ҡуйҙы. Федераль закон «үткән дата» менән, 2023 йылдың 1 ғинуарынан үҙ көсөнә инде.

Федераль закондан өҙөк: 12.01.1995 №5-ФЗ «Ветерандар тураһында»

Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары итеп танылыу өсөн түбәндәге факттарҙың береһен архив учреждениелары һәм ойошмаларынан белешмәләр менән йәки Рәсәй Федерацияһы Оборона министрлығының асыҡ сығанаҡтарына һылтанып, йә документтарҙың скан-күсермәләрен күрһәтеп раҫларға кәрәк:

• Ветерандың рәсми Бөйөк Ватан һуғышы ветераны танытмаһы бар;
• Ветеран Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында ғәмәлдәге армия частарында йәки штабтарында хәрби хеҙмәт үткән, йәки партизан, ер аҫты ойошмаһы ағзаһы булған;
• Ветеран Эске эштәр органдарында йәки дәүләт именлеге органдарында хеҙмәт иткән һәм ғәмәлдәге армия составындағы ғәскәрҙәр менән бергә хәрби операцияларҙа ҡатнашҡан;
• Ветеран армия һәм флоттың ирекле хеҙмәткәрҙәре составында булған, ғәмәлдәге армия бүлексәләрендә штат вазифаларын биләгән;
• Ветеран разведка йәки контрразведка органдарында махсус бурыстар башҡарған;
• Ветеран хәрби предприятиеларҙа, оборона объекттарында хеҙмәт иткән һәм Ҡыҙыл Армия составына күсерелгән;
• Ветеран истребителле батальондар, халыҡ һаҡлау взводтары составында десанттарға ҡаршы көрәштә ҡатнашҡан;
• Ветеран партизан отрядтарында йәки антифашистик ойошмаларҙа ҡатнашҡан;
• Ветеран ғәмәлдәге армия составына инмәгән, әммә 1941 йылдың 22 июненән 1945 йылдың 3 сентябренә тиклем алты айҙан кәм булмаған ваҡыт хәрби хеҙмәттә булған;
• Ветеран «Ленинградты һаҡлау өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән йәки һуғыш ваҡытында йәрәхәт алып бала саҡтан инвалид булған;
• Ветеран ПВО объекттарында, хәрби базалар, аэродромдар төҙөлөшөндә ҡатнашҡан;
• Ветеран «Блокадалы Ленинградта йәшәүсе», «Блокадалы Севастополдә йәшәүсе», йәки «Блокадалы Сталинградта йәшәүсе» билдәләре менән бүләкләнгән;
• Ветеран тылда 1941 йылдың 22 июненән 1945 йылдың 9 майына тиклем алты айҙан кәм булмаған ваҡыт эшләгән, йәки хеҙмәте өсөн СССР ордендары йә миҙалдары менән бүләкләнгән.

Оригинал текст  (рус.)  

Выдержка из Федерального закона от 12.01.1995 N 5-ФЗ «О ветеранах»

Выдержка из Федерального закона от 12.01.1995 N 5-ФЗ «О ветеранах»

К Ветеранам ВОВ относятся лица, которые могут подтвердить посредством сканов документов, справок архивных учреждений и организаций и/или ссылок на открытые ресурсы Министерства обороны РФ любой из следующих фактов:

1. У участника ВОВ есть оформленное удостоверения ветерана ВОВ;
2. Участник ВОВ был военнослужащим, в том числе уволенным в запас (отставку), проходившим военную службу (включая воспитанников воинских частей и юнг) либо временно находившимся в воинских частях, штабах и учреждениях, входивших в состав действующей армии в период гражданской войны, период Великой Отечественной войны или период других боевых операций по защите Отечества, или был партизаном и членом подпольных организаций, действовавших в период гражданской войны или период Великой Отечественной войны на временно оккупированных территориях СССР;
3. Участник ВОВ был военнослужащим, в том числе уволенным в запас (отставку), относился к рядовому или начальствующему составу органов внутренних дел и органов государственной безопасности, проходил в период Великой Отечественной войны службу в городах, участие в обороне которых засчитывается в выслугу лет для назначения пенсий на льготных условиях, установленных для военнослужащих воинских частей действующей армии;
4. Участник ВОВ входил в вольнонаемный состав армии и флота, войск и органов внутренних дел, органов государственной безопасности, занимал в период Великой Отечественной войны штатные должности в воинских частях, штабах и учреждениях, входивших в состав действующей армии, либо находился в указанный период в городах, участие в обороне которых засчитывается в выслугу лет для назначения пенсий на льготных условиях, установленных для военнослужащих воинских частей действующей армии;
5. . Участник ВОВ был сотрудником разведки, контрразведки, выполнявшим в период Великой Отечественной войны специальные задания в воинских частях, входивших в состав действующей армии, в тылу противника или на территориях других государств;
6. Участник ВОВ был работником предприятий и военных объектов, наркоматов, ведомств, и был переведен в период Великой Отечественной войны на положение лиц, состоящих в рядах Красной Армии, и выполнял задачи в интересах армии и флота в пределах тыловых границ действующих фронтов или операционных зон действующих флотов, или участник ВОВ был работником учреждений и организаций (в том числе учреждений и организаций культуры и искусства), корреспондентом центральных газет, журналов, ТАСС, Совинформбюро и радио, кинооператором Центральной студии документальных фильмов (кинохроники), и был командирован в период Великой Отечественной войны в действующую армию;
7. Участник ВОВ был военнослужащим, в том числе уволенным в запас (отставку), относился к рядовому или начальствующему составу органов внутренних дел и органов государственной безопасности, был бойцом или входил в командный состав истребительных батальонов, взводов и отрядов защиты народа, принимавших участие в боевых операциях по борьбе с десантами противника и боевых действиях совместно с воинскими частями, входившими в состав действующей армии, в период Великой Отечественной войны, а также принимавших участие в боевых операциях по ликвидации националистического подполья на территориях Украины, Белоруссии, Литвы, Латвии и Эстонии в период с 1 января 1944 года по 31 декабря 1951 года. Участник ВОВ принимал участие в операциях по боевому тралению в подразделениях, не входивших в состав действующего флота, в период Великой Отечественной войны, или привлекался организациями Осоавиахима СССР и органами местной власти к разминированию территорий и объектов, сбору боеприпасов и военной техники в период с 22 июня 1941 года по 9 мая 1945 года;
8. Участник ВОВ принимал участие в боевых действиях против фашистской Германии и её союзников в составе партизанских отрядов, подпольных групп, других антифашистских формирований в период Великой Отечественной войны на территориях других государств;
9. Участник ВОВ был военнослужащим, в том числе уволенным в запас (отставку), проходившим военную службу в воинских частях, учреждениях, военно-учебных заведениях, не входивших в состав действующей армии, в период с 22 июня 1941 года по 3 сентября 1945 года не менее шести месяцев; или военнослужащим, награжденным орденами или медалями СССР за службу в указанный период;
10. Участник ВОВ был награждён медалью «За оборону Ленинграда» или являлся инвалидом с детства вследствие ранения, контузии или увечья, связанного с боевыми действиями в период Великой Отечественной войны 1941—1945 годов;
11. Участник ВОВ работал на объектах противовоздушной обороны, местной противовоздушной обороны, на строительстве оборонительных сооружений, военно-морских баз, аэродромов и других военных объектов в пределах тыловых границ действующих фронтов, операционных зон действующих флотов, на прифронтовых участках железных и автомобильных дорог; члены экипажей судов транспортного флота, интернированные в начале Великой Отечественной войны в портах других государств;
12. Участник ВОВ был награждён знаком «Жителю блокадного Ленинграда», знаком «Житель осажденного Севастополя», знаком «Житель осажденного Сталинграда»;
13. Участник ВОВ проработал в тылу в период с 22 июня 1941 года по 9 мая 1945 года не менее шести месяцев, исключая период работы на временно оккупированных территориях СССР, а также был награждён орденами или медалями СССР за самоотверженный труд в период Великой Отечественной войны.

2025 йылғы түләүҙәр

2025 йылдың 15 ғинуарында «Победа» ойоштороу комитеты ултырышында Рәсәй Президенты Владимир Путин Бөйөк Ватан һуғышы ветерандарына, уларҙың тол ҡатындарына һәм концлагерҙарҙың баласаҡтағы тотҡондарына 80 мең һумлыҡ бер тапҡырлы түләү тураһында указға ҡул ҡуйыуы хаҡында белдерҙе. Тыл эшсәндәре, Блокадалы Ленинградта йәшәгәндәр, концлагерҙар тотҡондары, оборона ҡоролмалары төҙөүселәр һәм һауа һөжүменән һаҡлау (ПВО) объекттарында, диңгеҙ һәм авиация базаларында эшләгән кешеләр ҙә Бөйөк Еңеүҙең 80 йыллығын байрам итеү айҡанлы 55 мең һумлыҡ түләү ала.

СССР составына ингән биләмәләрҙә Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары һаны

2024 йылғы мәғлүмәттәргә ярашлы, тере Бөйөк Ватан һуғышы ҡатнашыусылары һәм ветерандары һаны яҡынса 18 мең кеше тәшкил итә:

Рәсәй Федерацияһы — яҡынса 9700 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы һәм инвалид (2024);

Украина — 7251 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2022);

Беларусь — яҡынса 520 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы һәм һуғыш инвалидтары (2024);

Литва — яҡынса 200 кеше (2023);

Ҡаҙағстан — 148 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы һәм һуғыш инвалидтары (2024);

Үзбәкстан — 97 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2023);

Грузия — 81 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2024);

Әрмәнстан — 46 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2024);

Төркмәнстан — 40 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы һәм һуғыш инвалидтары (2023);

Молдова — 37 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2024);

Әзербайжан — 30 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2024);

Тажикстан — 24 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2024);

Ҡырғыҙстан — 20 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы һәм һуғыш инвалидтары (2024);

Латвия — 18 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2021);

Эстония — 12 хәрби хәрәкәттә ҡатнашыусы (2023).

Хәтер

(2011) Veteraniya астероидына СССР-ҙың Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары исеме бирелгән. Астероид 1970 йылдың 30 авгусында Т. М. Смирнова тарафынан Научный ҡасабаһында асылған, ә рәсми атама 1978 йылдың 1 сентябрендә бирелгән (ҡарағыҙ: Кесе планеталар циркуляры № 4481).

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Мельников И. «Ненужные фронтовики»

Һылтанмалар

• Обобщённый банк данных «Мемориал» — банк данных о защитниках Отечества, погибших, умерших и пропавших без вести в период Великой Отечественной войны и послевоенный период
• Обобщённый банк данных 2012 йылдың 29 июль көнөндә архивланған. «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.» — банк данных, содержащий документы из Архива наградных дел и Архива документов по оперативному управлению боевыми действиями Народного комиссариата обороны СССР.