Яңы йыл ағасы
.jpg)
Яңы йыл ағасы — Яңы йылға махсус биҙәлгән ысын йәки символик ағас. Яңы йыл ағасы, Раштыуаға совет альтернативаһы булараҡ, элекке СССР территорияларында, шулай уҡ Азияла ҡулланыла.
Яңы йыл ағасы Рәсәйгә һәм элекке социалистик лагерҙың башҡа илдәренә башта Раштыуа шыршыһы булараҡ барлыҡҡа килә һәм күпселек традицияларҙы ҡабатлай. Яңы йыл ағасы Яңы йылдың төп символы булып һанала һәм Рәсәйҙә генә түгел, ә Раштыуа байрамы традицион булмаған башҡа дәүләттәрҙә һәм илдәрҙә лә бар, мәҫәлән, Төркиәлә, Вьетнамда, Японияла.
Рәсәйҙә һәм СССР-ҙа Яңы йыл шыршыһы
Рәсәй империяһында Раштыуа шыршыһы
Рәсәйҙә, Петр I күрһәтмәһе буйынса, өйҙәрҙе Яңы йылға ылыҫлы ағастар менән биҙәү йолаһы 1700 йыл алдынан Раштыуа иҫәбенә күсеү ваҡытындаа барлыҡҡа килә (бығаса Рәсәйҙә Яңы йыл 1 сентябрҙә Донъяның яралыуы көнөнән билдәләнгән) — «ҡапҡа алдында ҡайын, ҡарағай, шыршы һәм артыш ағастарының ҡайһы берҙәренән һәм ботаҡтарынан биҙәк эшләргә», «ярлы кешеләргә лә һәр береһенә ҡапҡа өҫтөнә йәки үҙенең өйөнә берәй ағас йәки ботаҡ ҡуйырға», шулай уҡ «өс тапҡыр атыу һәм кемдә нисә ракетак булһа, шунса ебәреү» күрһәтелгән.
1917 йылғы революцияға тиклем үк, Раштыуа байрамын шыршы биҙәп һәм балалар өсөн байрам ойоштороп үткәреү йолаһы формалаша. Әммә был күңел асыу арзан булмай һәм ул тик бай ғаиләләрҙең балаларына ғына мөмкин була.
1920-се йылдарҙың аҙағынан Рәсәйҙә Раштыуа шыршыһы «буржуаз», «руханилар» һәм антисовет йола булараҡ, тыйыла. Раштыуа шыршыһы 5 йылдан ашыу тыйыуған була.
|
Раштыуа яҡынлашҡанда, Оригинал текст (рус.)
Демьян Бедный
|
|
СССР-ҙа Яңы йыл шыршыһы
СССР-ҙа шыршы, байрам атрибуты булараҡ, Раштыуа менән бәйләнмәгән Яңы йыл символы итеп, 1935 йылда ВКП(б) Үҙәк Комитетының секретары И. В. Сталин ҡарары буйынса кире ҡайтарыла. Ул был мәсьәлә буйынса матбуғатта сығыш яһауҙы П. П. Постышевҡа йөкмәтә.
|
|
«Йылын, айын иҫләмәйем, ләкин бер саҡ Сталин шылтыратты һәм былай тине: “Кремлгә килегеҙ. Украиндар килде, улар менән Мәскәү буйлап йөрөрһөгөҙ, ҡаланы күрһәтерһегеҙ”. <…> Сығып, Сталиндың машинаһына ултырҙыҡ. Бер машинаға бөтәбеҙ ҙә һыйҙыҡ. Сәйәхәт ваҡытында һөйләшә барҙыҡ. <…> Шул саҡ Постышев һүҙ ҡуҙғата: “Сталин иптәш, шыршы балалар өсөн күңелле байрам булған, ә хәҙер беҙ уны тәнҡитләйбеҙ. Ә бәлки, балаларға шыршыны кире ҡайтарырға кәрәктер?” Сталин уны хупланы: “Башланғыс алығыҙ, шыршыны кире ҡайтарыу буйынса матбуғатта тәҡдим менән сығыш яһағыҙ, беҙ хупларбыҙ”. Шулай булды. Постышев “Правда” гәзитендә сығыш яһаны, башҡа гәзиттәр был идеяны күтәреп алды». |
|
«Не помню года и тем более месяца, но вот однажды позвонил мне Сталин и говорит: “Приезжайте в Кремль. Прибыли украинцы, поедете с ними по Москве, покажете город”. <…> Вышли мы, сели в машину Сталина. Поместились все в одной. Ехали и разговаривали. <…> Постышев поднял тогда вопрос: “Товарищ Сталин, вот была бы хорошая традиция и народу понравилась, а детям особенно принесла бы радость — рождественская ёлка. Мы это сейчас осуждаем. А не вернуть ли детям ёлку?” Сталин поддержал его: “Возьмите на себя инициативу, выступите в печати с предложением вернуть детям ёлку, а мы поддержим”. Так это и произошло. Постышев выступил в “Правде”, другие газеты подхватили идею»
1935 йылдың 28 декабрендә «Правда» гәзитендә П. П. Постышевтың ҡыҫҡа мәҡәләһе баҫылып сыға. Унда шыршыға ҡарата тәнҡит «һул йүнәлешле эйелеү» тип атала, һәм «балалар өсөн матур күңел асыу сараһы булған шыршыға дөрөҫ булмаған тәнҡитте туҡтатырға кәрәк» тип әйтелә.
Рәсми совет властары тарафынан ойошторолған беренсе шыршы байрамын 1935 йылдың 30 декабрендә Харьков ҡалаһында күрәләр. Ә 1937 йылдың Яңы йылына тәүге Кремль шыршыһы ҡуйыла[2].
Хәҙерге Рәсәйҙә Яңы йыл шыршыһы
1996 йылдың декабренән Рәсәйҙә Яңы йыл байрамдарына Мәскәү Кремленең Собор майҙанында шыршы ҡуйыуҙың революцияға тиклемге йолаһы яңынан тергеҙелде[3]. Кремль шыршыһы махсус стандарттарға ярашлы һайлана: ағассифаты яҡшы булырға, температура үҙгәрештәренә сыҙамлы булырға, өс аҙна ҡойолмай торорға тейеш; төҙ, мүкһеҙ, 100 йәштән кәм булмаған, бейеклеге яҡынса 30 метр, ҡабыҡ диаметры 0,6 метрҙан бәләкәй булмаҫҡа тейеш[4].
Рәсәйҙең башҡа ҡалаларында ла шыршылар үҙәк майҙандарҙа һәм туристар күп йөрөгән урындарҙа ҡуйыла. Шыршыларҙы биҙәү проекттарын эшләүҙә йыш ҡына алдынғы дизайнерҙар һәм мода вәкилдәре ҡатнаша. Үҙәк шыршыларҙы ҡуйыу, биҙәү һәм уттарын тоҡандырыу — байрамдарҙа ҡала халҡын һәм туристарҙы йәлеп иткән йола.
2009 йылдың Яңы йылына иң бейек шыршы Рәсәйҙә Красноярск ҡалаһының төп майҙаны — Театраль майҙанда ҡуйылған. Уның бейеклеге 46 метр, түбәндә диаметры 19 метр, нигеҙҙең әйләнәһенең оҙонлоғо 60 метр. Уның ҙурлығы Ҡазан шыршыһынан алты метрға бейегерәк булған[5].
Шыршы тирәләй|бейеү һәм уйындар үткәреү йолаһы ла һаҡлана[6].
Шыршыны, ҡағиҙә булараҡ, электр гирляндалары, мишура, ағастан, папье-машенан, фарфорҙан, пластиктан һәм быяланан эшләнгән уйынсыҡтар менән биҙәйҙәр. XXI быуат башына Рәсәйҙә шыршы уйынсыҡтары етештереү менән шөғөлләнгән бер нисә фабрика эшләп килә. Иң билдәле фабрикалар: Клин ҡалаһындағы «Ёлочка», Нижегородтағы «Ариель», Брянскиҙағы «Коломеев», Свердловскиҙағы «Xmas Toys», Павлово-Пасадтағы «Иней» һәм Красноярскиҙағы «Бирюсинка».
2024 йылдың декабрендә Кремлдең Собор майҙанын биҙәр өсөн Можайск янындағы шыршы һайланған: уның бейеклеге 25 метр, диаметры 60 сантиметр, ботаҡ йәйелеше 8 метр, йәше 90 йыл тәшкил итә[7]. Шыршыны һайлаған урмансы Игорь Левочкинға «Niva Chevrolet» автомобиле бүләк ителгән.
Төркиәлә Яңы йыл шыршыһы
Төркиәлә Яңы йыл шыршыһы «Йилбаши Агаджи» (төр. Yılbaşı Ağacı — һүҙмә-һүҙ «йыл башы ағасы») тип атала һәм ул Раштыуа шыршыһын хәтерләтә, уның мәҙәни мираҫы булып тора. Был дини булмаған йоланы 95 % мосолман халҡы булған Төркиәлә Раштыуа үткәрелмәү сәбәпле, күбеһенсә донъяуи ғәҙәт тип ҡарарға мөмкин. Шыршыны Яңы йылға биҙәү йолаһы яҡынса 1920-се йылдар аҙағында, Төркиә григориан календарына күскәс, барлыҡҡа килгән.
Эстонияла Яңы йыл шыршыһы
Эстонияла Раштыуа һәм Яңы йыл байрамдарынан һуң шыршыларҙы ташламайҙар, ә махсус йыһазландырылған урындарға тапшыралар. Был шыршыларҙан скульптуралар яһайҙар йәки уларҙы икенсел эшкәртеү өсөн файҙаланалар. Илдең баш ҡалаһы Таллинда һәм башҡа ҡалаларҙа үткәрелгән иң сағыу сараларҙың береһе — «Яңы йыл шыршыларын яндырыу» шоуы. Был саралар экологик проблемаларға һәм ҡалдыҡтарҙы эшкәртеү мәсьәләләренә йәмәғәтселек иғтибарын йәлеп итеү маҡсаты менән ойошторола.
Бындай сараларҙа, бигерәк тә балалар өсөн, төрлө күңел асыуҙар, бүләктәр һәм тәмлекәстәр тәҡдим ителә. Ҡала хакимиәттәре был йоланы йәмғиәт тормошоноң бер өлөшө итеп үҫтереүгә булышлыҡ итә. Мәҫәлән, 2021 йылдың ғинуарында Таллиндың Ласнамяэ районында шыршылар йыйыу өсөн 12 пункт асылған. Йыйылған шыршыларҙан Тондираба паркында урман һуҡмаҡтарына япма эшләгәндәр[8].
Был йола экологик аңлылыҡты һәм байрам кәйефен берләштерә, тәбиғәт ресурстарына һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү өсөн нигеҙ булып тора.
Әзербайжанда Яңы йыл шыршыһы
Баҡыла Раштыуа шыршылары XIX быуаттың икенсе яртыһында, нефть табыу башланған осорҙа барлыҡҡа килә башлай. Шул ваҡытта ҡалаға күпләп Европанан немецтар, поляктар, инглиздәр, шведтар һәм башҡа халыҡтар күсә башлай. Улар өсөн Раштыуа шыршыһы бала саҡтан билдәле булған мәҙәни элемент була. Баҡыла йәшәгән урыҫтар ҙа үҙҙәренең боронғо ғәҙәттәренә тоғро ҡалған – улар шыршынын уйынсыҡтар, емештәр, күстәнәстәр һәм шәмдәр менән биҙәгән, аҫтында бүләктәр ҡуйған. Ваҡыт үтеү менән Әзербайжандың бай аристократияһы, Европа һәм Рәсәй модаларына эйәреп, үҙ өйҙәрендә шыршы ҡуйыу ғәҙәтен ҡабул иткән. Әлбиттә, улар өсөн Раштыуа йолалары таныш түгел, сөнки халыҡтың күп өлөшө мосолмандар. Шыршыларҙы килтереү ҡыйбатҡа төшкәнгә күрә, ябай халыҡ араһында был ғәҙәт оҙаҡ ваҡыт популяр булмай. Тик һуғыштан һуңғы осорҙа ғына шыршы ҡуйыу киң тарала башлай.
Баҡының иң беренсе рәсми шыршылары Ҡала думаһы залында, губернатор, дума ағзалары һәм башҡа хөкүмәт вәкилдәре өйҙәрендә ҡуйыла. Шулай уҡ православие руханиҙары йорттарында ла шыршы ҡуялар. Йыш ҡына шыршы байрамы етем балалар һәм ауыр хәлдәге ғаиләләр балалары өсөн махсус ойошмалар ярҙамында ойошторола. Әммә мосолман балалары унда һирәк ҡатнашҡан, ҡыҙ балалар әҙерәк булған. Шыршы биҙәү йолаһы менән бергә Баҡыға бал-маскарад үткәреү ғәҙәте лә килә. Был балдар йышыраҡ Раштыуа байрамына ҡарамайынса башҡа ваҡыт ойошторола.
Бөгөнгө көндә Азербайжанда шыршы ҡуйыу традицияһы ныҡлы урын алған. Рәсми Яңы йыл шыршыһы Президент һарайы янындағы майҙанда ҡуйыла. Ҡалаларҙың урамдары гирляндалар менән биҙәлә, Яңы йылға арналған төрлө саралар үткәрелә. Шыршыларҙы күберәк яһалма материалдарҙан эшләйҙәр, сөнки был илдә климат йылы. Шыршы өйҙәрҙә лә урын ала: уға гирляндалар, лампочкалар, уйынсыҡтар һәм шәмдәр эленә.
Һеҙҙең өсөн икенсе бүлеккә тәржемә итәм:
Грузияла Чичилаки
Чичилака — Грузияның традицион Яңы йыл символы һәм биҙәге. Чичилаки сәтләүек ағасының тура ботағынан эшләнә, уны йыуан осонан юналар, икенсе осонда нәҙек ботаҡтарҙы ҡалдыралар. Һөҙөмтәлә ҡупшы тажлы таяҡ барлыҡҡа килә, шул чичилаки тип атала. Ҙурлығы ғәҙәттә 50—70 сантиметр була, уны байрам өҫтәле янында, чурчхела, козинаки, киптерелгән емештәр һәм башҡа тәм-томдар менән ҡуялар. Был традиция Грузияның көнбайыш өлөшөндә, атап әйткәндә, Гурия төбәгендә айырыуса киң таралған[9].
Белгестәр был традицияның боронғолоғон, уның донъяла ағас культы менән бәйле булыуы менән билдәләйҙәр[10]. Грузияла христианлыҡ ҡабул ителгәс, ҡайһы бер боронғо йолаларға яңы мәғәнә ала. Чичилакиға крест ҡуйыу йәки уның өҫтөндә крест һырлап эшләү ғәҙәте барлыҡҡа килә, ә биҙәк үҙе Изге Василийҙың һаҡалы тип һүрәтләнә. Грузияла сиркәү календары буйынса популяр булған был изге байрамы 1 ғинуарҙа билдәләнә, гректарҙа Ул Санта-Клаустың аналогы булып тора. Гурийҙар үҙҙәре чичилактарҙы 19 ғинуарға тиклем өйҙә тоталар, ә һуңынан шарап келәтенә күсерәләр, шулай итеп яңы йыл ағасының мәрхәмәте шарапҡа ла төшә[13].[9].
Японияла Яңы йыл ағасы
,katori-city,japan.JPG)
Японияла Яңы йыл ағасы итеп кадомацу (япон. 門松, «ҡапҡа алдындағы ҡарағай») файҙаланыла. Ул, ғәҙәттә, ҡарағайҙан, шулай уҡ бамбук ,папоротник һәм башҡа материалдарҙан, мәҫәлән, һалам менән бәйләнгән детальдарҙан эшләнә. Уны урамда өйгә йәки фатирға инеү урыны алдында ҡуялар.
Кадомацу Яңы йыл аллаһын ҡаршылау һәм уның ваҡытлыса йәшәү урыны символы тип иҫәпләнә.
Кадомацуның прототибы итеп йәйғор менән биҙәлгән, йорт ихатаһына ҡуйылған тере ағас һанала. Илдең төрлө урындарында был ағас төрлө аталған:
огамимацу (япон. 拝み松, табыну өсөн ҡарағай) кадзаримацу (япон. 飾り松, биҙәлгән ҡарағай) иваимацу (япон. 祝い松, байрам ҡарағайы) момбаяси (япон. 門ばやし, ҡапҡа янындағы урман) монкамбасира (япон. 門神柱, ҡапҡа янындағы изге бағана) Кадомацуның берҙәм формаһы йәки биҙәлеше юҡ. Ҡарағайҙан тыш имән, камелия, талип, каштан, клейера йәки бамбук ҡулланылырға мөмкин. Уларҙы айырым йәки башҡа ағастар менән берләштереп ҡуялар.
Әгәр кадомацуны урамда ҡуйһалар, мотлаҡ парлы итеп, уларҙы ҡапҡаның йәки ишектең һул һәм уң яғына урынлаштыралар. Улар араһында ғәҙәттә бетеү сифатында дөгө һаламынан үрелгән симэнава бауы аҫып ҡуялар. Ябыҡ бүлмәләрҙә кадомацуны берәмләп ҡуялар. Күпселек осраҡта биҙәүестәрҙең уртаһында өс, биш йәки ете рәт итеп урынлаштырылған йәш ҡарағай йәки башҡа ағас ботаҡтары була. Биҙәүестәрҙе ағас көршәктәргә һалалар.
Вьетнамдағы яңы йыл үҫемлектәре
Яңы йылдың төп ағасы булып кэйнеу — бейеклеге биш-алты метрлыҡ бамбук таяғы иҫәпләнә. Уның япраҡтарына төрлө әйберҙәр: амулеттар, оригами-балыҡтар, кактус ботаҡтары, әтәстең ҡауырһындары, кокос һәм баньян япраҡтары беркетәләр[11].
Вьетнамдың төрлө төбәктәрендә Яңы йылды төрлө үҫемлектәр менән ҡаршылайҙар: төньяҡта — персик, үҙәк һәм көньяҡ төбәктәрҙә — хоа-май, таулы ауылдарҙа — хоа-бан.
Шулай уҡ төньяҡта (башта бай йорттарҙа ғына) ҡайһы берҙә япон өрөгөн күрергә мөмкин, уны вьетнамса «май» тип атайҙар[12].
Төньяҡ һәм үҙәк төбәктәрҙә Яңы йыл байрамында йорттарҙа кумкват ағастары ҡуйыла[13][14]. Был ағастарҙың күпләп сәскә атыуы байлыҡ теләген символлаштыра.
Башҡа үҫемлектәр ҙә ҡулланыла: бонсай ағастары. - хризантема (hoa cúc, хоа кук). - вантхо (vạn thọ) исемле Бәрхәт гөл, улар оҙон ғүмер символы булып тора. - Көньяҡта — Бәрхәт гөл (mào gà), төньяҡта — Нәркәс (thủy tiên).
Элек ололар Тет байрамында нәҡ төн уртаһында нарцисс сәскәләрен сәскә аттырырға тырышҡан. XXI быуатта байрам ваҡытында сәскә атҡан ағастарҙы үҫтереү табышлы бизнесҡа әйләнгән. Бындай ағастарҙың хаҡы 10 000 АҠШ долларынан ашыуы ихтимал[15]. Шуға күрә кешеләр ағастарҙы арендаға алыу мөмкинлеген дә ҡуллана[16].
Яңы йыл шыршыһы байрам сараһы булараҡ
«Яңы йыл шыршыһы» тигән һүҙбәйләнеш күп осраҡта балалар өсөн ойошторолған Яңы йыл йәки Раштыуа байрамын аңлата.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
- ↑ Веселиться с детьми на Новый год Ленину помешало ограбление
- ↑ Первые в СССР. Как Харьков вернул новогоднюю ёлку. Рамблер.ру. Дата обращения: 31 декабрь 2018. Архивировано 3 декабрь 2021 года.
- ↑ Главная ёлка России. Справка. РИА Новости (20111218T0020+0400Z). Дата обращения: 17 декабрь 2018. Архивировано 18 декабрь 2018 года.
- ↑ Рост, возраст, диаметр: что известно о главной новогодней ёлке России. ТАСС. Дата обращения: 17 декабрь 2018. Архивировано 18 декабрь 2018 года.
- ↑ В Красноярске поставят ёлку высотой с 15-этажный дом! Комсомольская правда (10 декабрь 2008). Дата обращения: 31 декабрь 2011. Архивировано 17 апрель 2013 года.
- ↑ Дед Мороз, хоровод у елки, шампанское под бой курантов: Откуда появились современные новогодние традиции (29 декабрь 2023). 29 ноябрь 2024 тикшерелгән.
- ↑ Главную новогоднюю ель России отправили в Кремль из Подмосковья (11.12.2024). 11 декабрь 2024 тикшерелгән.
- ↑ В Ласнамяэ работают 12 пунктов по сбору новогодних елок. Delfi (5 ғинуар 2021).
- ↑ 1 2 Жители Грузии наряжают к Новому году чичилаки. МИР24 (31 декабрь 2010). Дата обращения: 3 ғинуар 2012. Архивировано из оригинала 12 декабрь 2013 года.
- ↑ Нино Браилашвили. Asetʻi maxsovs Sakʻartʻvelo: etʻnograpʻiuli čʻanaxatebi. — Tbilisi: Xelovneba, 1990. — P. 265. — ISBN 5895150187.
- ↑ Коллектив авторов, 1993, с. 46—47
- ↑ Nhat Tan apricot village prepares for Tet holiday (ингл.). Vietnam.net. Дата обращения: 11 февраль 2013. Архивировано 15 февраль 2013 года.
- ↑ Flowers go to street (ингл.). Vietnam.net. Дата обращения: 10 февраль 2013. Архивировано 15 февраль 2013 года.
- ↑ Tet - a magical time (ингл.). Vietnam.net. Дата обращения: 10 февраль 2013. Архивировано 15 февраль 2013 года.
- ↑ Expensive ornamental trees for Tet holiday (ингл.). Vietnam.net. Дата обращения: 10 февраль 2013. Архивировано 15 февраль 2013 года.
- ↑ Popularity grows for Tet blossoms (ингл.). Vietnam.net. Дата обращения: 10 февраль 2013. Архивировано 15 февраль 2013 года.