Йылайыр

Йылайыр
	Йылайыр
Административ-территориаль берәмек	Йылайыр ауыл Советы (Йылайыр районы)
Нигеҙләү датаһы	1748
Почта индексы	453680
Урындағы телефон коды	34752
Рәсми тел	башҡортса‎ и урыҫ теле
Уникальный номер ГАР	8c021e8d-ce5c-4788-9ff5-4f00f865dd96
Административ үҙәге	Йылайыр районы и Йылайыр ауыл Советы (Йылайыр районы)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	540 метр
Код КЛАДР	0202300000100
Сәғәт бүлкәте	UTC+5:00[d]
Халыҡ һаны	▼2987 чел. (2021);
Дәүләт	Рәсәй;
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Йылайыр (мәғәнәләр).

Йылайыр (рус. Зилаир) — Башҡортостан Республикаһының Йылайыр районындағы ауыл, ошо исемдәге район үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 5585 кеше булған^[2]. Почта индексы — 453680, ОКАТО коды — 80 227 816 001.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Бывшие механические мастерские - panoramio.jpg

Преображенск баҡыр иретеү заводы

1748 йылда Сембер сауҙагәрҙәре Урман Йылайыр йылғаһында Преображенск баҡыр иретеү заводын төҙөй башлай. Артабан ауылға Волга буйынан урыҫ крәҫтиәндәре күсеп килә.

1922 йылдың ноябрендә Преображенский ауылы Йылайыр кантоны үҙәгенә әйләнә.

1925 йылдың 19 ғинуарында Йылайыр кантон советының 3-сө съезында Преображенск ауылын Йылайыр ауылына үҙгәртеү тураһында ҡарар ҡабул ителә. Артабан, 1925 йылдың сентябрендә, БАССР-ҙың районлаштырыу буйынса БашЦИК административ комиссияһы ВЦИК-ҡа был ҡарарҙы раҫлау үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә 1925 йылдың 8 октябрендә ҡала статусын биреүҙән баш тарталар.

1965 йылдан Йылайыр ауылы Йылайыр районының административ үҙәге булып тора^[3]. Тағы ла уҡығыҙ^[4].

Белем биреү учреждениелары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡорт иҡтисад-юридик техникумының филиалы.
«Н. Р. Иреков исемендәге урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль мәғариф учреждениеһы.
«Йылайыр ауылы башҡорт гимназияһы» муниципаль бюджет учреждениеһы.
Балалар сәнғәт мәктәбе.
Балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе^[5]

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Валявин Геннадий Георгиевич (25.12.1938), ғалим—инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1987). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1996), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1979)^[6].
Кувшинов Леонид Михайлович (5.08.1914—18.08.1973), хәрби хеҙмәткәр, осоусы, полковник (1957). Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Советтар Союзы Геройы (1957). СССР-ҙың атҡаҙанған һынаусы лётчигы (1959).
Ленникова Татьяна Ивановна (4.01.1924—28.11.1993), совет театр һәм кино актёры. РСФСР-ҙың халыҡ (1968) һәм атҡаҙанған (1959) артисы^[7].
Китаев, Март Фролович (1925—2020) — советский и российский театральный художник, сценограф, заслуженный деятель искусств Латвийской ССР (1965), народный художник РСФСР (1982 г.).
Серков Андрей Игнатьевич (1.08.1919—2.01.1944), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы элемтә ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. Советтар Союзы Геройы (1944, үлгәндән һуң).

Климаты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Климаты уртаса континенталь..

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек
Уртаса температура, °C	{{{Янв_ср}}}	{{{Фев_ср}}}	{{{Мар_ср}}}	{{{Апр_ср}}}	11,4	{{{Июн_ср}}}	{{{Июл_ср}}}	{{{Авг_ср}}}	{{{Сен_ср}}}	{{{Окт_ср}}}	{{{Ноя_ср}}}	{{{Дек_ср}}}
Сығанаҡ: ^[8].

Халыҡ һаны[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халыҡ иҫәбе
2002^[9]	2009^[10]	2010^[11]
5861	↗6241	↘5585

Милли составы

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса башҡорттар рустар (62,5 %), башҡорттар (31,6 %) тәшкил итә^[12].

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	6555	3137	3418	47,9	52,1
1959 йыл 15 ғинуар	4564	2016	2548	44,2	55,8
1970 йыл 15 ғинуар	4307	1912	2395	44,4	55,6
1979 йыл 17 ғинуар	5049	2157	2892	42,7	57,3
1989 йыл 12 ғинуар	4933	2247	2686	45,6	54,4
2002 йыл 9 октябрь	5861	2746	3115	46,9	53,1
2010 йыл 14 октябрь	5585	2641	2944	47,3	52,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Урамдары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Йылайырҙың 250 йыллығы урамы
Октябрҙең 50 йыллығы тыҡрығы
Александр Башкатов урамы
Исемһеҙ тыҡрыҡ — (рус. Безымянный (переулок))
Бурзянцев тыҡрығы
Волков урамы
{өнсығыш урам
Галина Филиппова урамы
Геодизистар тыҡрығы
{олубцов урамы
Тау урамы
Гусев тыҡрығы
Юл урамы
Йылға аръяғы урамы
Яңғырауыҡ тыҡрығы
Йылайыр тыҡрығы
И. Дилмөхәмәтов урамы
Ириков урамы
Калинин урамы
Кедрлы урамы
Кириллов урамы
Киров урамы
Ҡулса урамы
Комаров тыҡрығы
Комсомол урамы
Кооператив урамы
Ҡыҙыл партизандар урамы
Кувшинов урамы
Ленин урамы
Ленникова урамы
Урманлы урам
Урмансылар урамы
Магистраль урам
Тыныслыҡ (урамы
Йәштәр урамы
Муравейский (урамы) — рус. Муравейского (улица)
Яр буйы (урамы)
Нефть үткәүеле урамы
Октябрьский урамы
Павлов урамы
1 Май урамы
Пионер тыҡрығы)
Еңеү урамы
Преображенский урамы
Сәнәғәт урамы
Пушкин урамы
С. Юлаев урамы
Серков урамы
Скоробогатов урамы
Совет урамы
Ҡояшлы урамы
Баш ҡала урамы
Төҙөүселәр урамы
Твердышев урамы
Урал урамы
Өфө урамы
Хачин урамы
Гәлсәр урам
Ш. Бабич урамы
Ш. Бабич тыҡрығы
Шестаков урамы
Мәктәп тыҡрығы
Щипакин урамы
Юбилей тыҡрығы^[13]

thum

Видеояҙмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Сайттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
↑ Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
↑ Зилаир. История.
↑ [1]
↑ Подведомственные организации 2022 йылдың 7 февраль көнөндә архивланған.
↑ Башҡорт энциклопедияһы — Валявин Геннадий Георгиевич 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 24 декабрь 2018)
↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ленникова Татьяна Ивановна 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 31 декабрь 2018)
↑ ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД".
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан ВПН-2002 и 2009
↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года: В 14 т. / Рос. Федерация. Федер.служба гос.статистики. — Офиц.изд. — М.: Статистика России, 2004. — Т.4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — 1 электрон.опт.диск (CD-ROM). — (Всероссийская перепись населения 2002 года; Т.4).
↑ Улицы

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Йылайыр // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 24 декабрь 2018)

[_a52c0e625b0def47-1] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx

[2] Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)

[3] Зилаир. История.

[4] [1]

[5] Подведомственные организации 2022 йылдың 7 февраль көнөндә архивланған.

[6] Башҡорт энциклопедияһы — Валявин Геннадий Георгиевич 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 24 декабрь 2018)

[7] Башҡорт энциклопедияһы — Ленникова Татьяна Ивановна 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 31 декабрь 2018)

[8] ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД".

[2002B-9] Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.

[2002F-10] Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан ВПН-2002 и 2009

[2010F-11] Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.

[12] Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года: В 14 т. / Рос. Федерация. Федер.служба гос.статистики. — Офиц.изд. — М.: Статистика России, 2004. — Т.4: Национальный состав и владение языками, гражданство. — 1 электрон.опт.диск (CD-ROM). — (Всероссийская перепись населения 2002 года; Т.4).

[13] Улицы

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]