Дим һөйләше
Дим һөйләше | |
---|---|
Илдәр | Рәсәй Федерацияһы |
Регионы | Башҡортостан Республикаһының Әлшәй, Архангел, Ауырғазы, Бәләбәй, Бишбүләк, Дәүләкән, Иглин, Ҡырмыҫҡалы, Миәкә, Нуриман, Өфө һәм Шишмә райондары |
Классификация | |
Категория | Евразия телдәре |
Алтай телдәре (бәхәсле)
|
Дим һөйләше — Башҡорт теленең Көньяҡ диалекты һөйләштәренең береһе.
Таралыу ареалы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дим һөйләше Башҡортостан Республикаһы Әлшәй, Архангел, Ауырғазы, Бәләбәй, Бишбүләк, Дәүләкән, Иглин, Ҡырмыҫҡалы, Миәкә, Нуриман, Өфө һәм Шишмә райондары территорияһында таралған. Мең, көҙәй һәм ҡобау ырыуҙары, шулай уҡ өлөшлөтә — ҡаңлы һәм ҡаршин ырыуы башҡорттары Дим һөйләшендә аралаша.
Өйрәнеү тарихы һәм классификация[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
1920—1930 йылдарҙа башҡорт һөйләшеү телен планлы өйрәнеү башланған. ХХ быуаттың 1930 — 1950 йылдарында башҡорт телендә өс территориаль диалект — Башҡорт теленең Көнсығыш диалекты (төньяҡ-көнсығыш, ҡыуаҡан, төньяҡ-көнбайыш диалекты (көнбайыш) һәм Көньяҡ диалекты (туғай, юрматы), шулай уҡ фонетик күрһәткес буйынса классификацияланған: ([һ]—[ҫ], [ҫ], [һ], [ҙ], [с], [п]—[т]) ете һөйләш (һөйләшсәләр) билдәле[1]. Башҡорт тел ғилеменә нигеҙ һалыусыларҙың береһе — Дмитриев Николай Константинович башҡорт телен өс диалектҡа бүлеү яҡлы булған[2]. Башҡорт теленең диалекттары һәм һөйләштәрен системалы өйрәнеүгә бағышланған тәүге хеҙмәт булып Байышев Таһир Ғәлләм улының башҡорт телен өс территориаль диалектҡа һәм фонетик күрһәткес буйынса — 7 һөйләшкә бүлгән (шулай уҡ был классификация буйынса мең һәм ҡобау башҡорттарының телен көньяҡ диалектҡа һәм «ҫ» һөйләшсәһенә бүлгән) — «Башҡорт диалекттарының әҙәби телгә мөнәсәбәте» монографияһы тора[3][4].
Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы был һөйләште «дим-ҡариҙел» һөйләше тип билдәләгән[5]. Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы «Башҡорт теленең көньяҡ диалекты» хеҙмәтендә көньяҡ диалектын өс ҙур һөйләшкә — ыҡ-һаҡмар һөйләше, урта һәм дим һөйләштәренә бүлгән һәм ентекләп өйрәнәгән[6]. Н. X. Ишбулатов «Башҡорт теле һәм уның диалекттары» монографияһында[7] ул көньяҡ диалектының дим һөйләшенә относит язык башкир, которые проживают в бассейнах рек Дим, Өршәк йылғалары бассейнында һәм Ҡариҙел (Өфө) йылғаһының түбәнге ағымында йәшәгән башҡорттарҙың, шулай уҡ Һамар һәм Һарытау Ырғыҙ-кәмәлек башҡорттарының телен индерә. Шул уҡ ваҡытта диалектологтар Өршәк йылғаһы бассейны башҡорттарының телендә урта һәм ыҡ-һаҡмар һөйләштәренең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен күрһәтәләр, һәм уны айырым өршәк һөйләше тип билдәләйҙәр[8].
Дим һөйләшендә төньяҡ-көнсығыш (көҙәй) һәм көньяҡ-көнбайыш (кәмәлек һәм туҡ башҡорттары теле) һөйләшсәләре айырып күрһәтелә[9]. У. М. Яруллинаның «Дим һөйләше лексикаһы» хеҙмәтендә был һөйләштең лексикаһы ентекләп өйрәнелгән[10].
Лингвистик характеристика[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Фонетика[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дим һөйләшенең характерлы фонетик үҙенсәлектәре булып[9] [6]:
- дөйөм төрөк [с] һәм әҙәби башҡорт [һ], [ш] и [ҫ] урынына [ҫ] ҡулланыу: диал. [ҫ]ыу — әҙәбисә [һ]ыу (вода), диал. туҡ[ҫ]ан — әҙәбисә туҡ[һ]ан (девяносто), диал. я[ҫ]ау — әҙәбисә я[һ]ау (делать), диал. ба[ҫ]ыу — әҙәбисә ба[ҫ]ыу (вода), диал. [ҫ]ыйыҡ — әҙәбисә [ш]ыйыҡ (жидкий), диал. [ҫ]ү[ҫ] — әҙәбисә [с]ү[с] (волокно), диал. эрем[ҫ]ек — әҙәбисә эрем[с]ек (творог) һ.б.
- беренсе ижектә лабиалләшкән [а°] ҡулланыу: диал. б[а°]бай — әҙәбисә б[а]бай (старик) , диал. [а°]птырау — әҙәбисә [а]птырау (удивляться), диал. [а°]лам — әҙәбисә [а]лам (беру) һ.б.
- [ей] һәм [өй] ойоштомаларының һуҙынҡыға күсеүе [и], [ү]: диал. к[и]йәү — әҙәбисә к[ей]әү (зять), диал. т[и]йеү — әҙәбисә т[өй]өү (толочь), диал. [ү]рәнеү — әҙәбисә [өй]рәнеү (изучать) һ.б.
- аффикстар һәм киҫәксәләр башында [л], [н], [д] урынына [ҙ] тартынҡыһын ҡулланыу: диал. ҡала[ҙ]ан — әҙәбисә ҡала[н]ан (из города), диал. һәммәҫе [ҙ]ә — әҙәбисә һәммәһе [л]ә (все) һ.б.
- һүҙҙең абсолют башында һәм уртаһында көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һәм көнсығыш диалектының ҡыҙыл һөйләштәрендә [з], [т], [д] урынына [ҙ]тартынҡыһын ҡулланыу: диал. [ҙ]ыйан — әҙәбисә [з]ыян (вред), диал. йа[ҙ]а — әҙәбисә я[з]а (наказание), диал. [ҙ]ары — әҙәбисә [т]ары (просо), диал. [ҙ]оға — әҙәбисә [д]оға (молитва) һ.б.
- көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләшендәгесә [й] тартынҡыһының [з]-ға күсеүе [11]: диал. [з]уҡ — әҙәбисә [й]уҡ (нет), диал. [з]ил — әҙәбисә [й]ел (ветер), диал. [з]ыр — әҙәбисә [й]ыр (песня) һ.б.
Бынан тыш һөйләштең төньяҡ-көнсығыш (көҙәй) зонаһында (көнсығыш диалектының әй һөйләшендәге кеүек) [й] тартынҡыһының [ж]-ға күсеүе күҙәтелә[12]: диал. [ж]әй — әҙәбисә [й]әй (лето), диал. [ж]ыраҡ — әҙәбисә [й]ыраҡ (далеко) һ.б.
Морфология[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Морфология өлкәһендә һөйләштең үҙенсәлеге түбәндәгесә[13]:
- әҙәби телдәге һигеҙ вариантлы күплек ялғауҙары системаһы (-пар/-ләр, -дар/-дәр, -ҙар/-ҙәр, -тар/-тәр) урынына дүрт вариантлы система ҡулланыла (-лар/-ләр, -нар/-нәр).
- әҙәби телдәге ике (-лы/-ле; -лыҡ/-лек) эйәлек аффиксы урынына дүрт формалы эйәлек аффикстары (-лы/-ле, -ны/-не; -лыҡ/-лек, -ныҡ/-нек) ҡулланыла.
Һөйләштә, дим һәм түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләштәрендә исемдәрҙе килеш менән үҙгәртеү парадигмаһы тап килһә лә, килеш ялғауҙарын ҡулланыуҙың әҙәби телдән күпмелер айырымланыуы күҙәтелә[14].
Падеж | Дим һөйләшендә килеш менән үҙгәреш | Әҙәби телдә килеш менән үҙгәреш | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
Төп | боҙай (пшеница) | кеше (человек) | ул (он) | бойҙай | кеше | ул |
Эйәлек | боҙайның/боҙайнын | кешенең/кешенен | аның | бойҙайҙың | кешенең | уның |
Төбәү | боҙайға | кешегә | аға | бойҙайға | кешегә | уға |
Төшөм | боҙайны | кешене | аны | бойҙайҙы | кешене | уны |
Урын-ваҡыт | боҙайҙа | кешеҙә | анда | бойҙайҙа | кешелә | унда |
Сығанаҡ | боҙайҙан | кешеҙән | анан | бойҙайҙан | кешенән | унан |
Әҙәби телдәге нимә (что) алмашына дим һөйләшендә түбәндәге формалар тура килә: ней, нәрҫә, нәҫтә, нейәҫтә, нейәрҫә. Ҡайҫы (который) алмашының — ҡай эйәлек аффиксы булмаған тулыландырылмаған (непроизводный) нигеҙле варианты бар. Һөйләштә күрһәтеү алмаштарының да шулай уҡ үҙенсәлекле формалары бар: диал. мына/менә — әҙәбисә бына (вот), диал. бу/бы — әҙәбисә был (это), диал. ошо/шошо/шушы — әҙәбисә ошо (вот это) һ.б.[15].
Утыр (сидеть) ҡылымының хәҙерге һәм киләсәк заманда үҙгәреше | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Хәҙерге заман | Киләсәк заман | |||||||
Берлек | Күплек | Берлек | Күплек | |||||
Зат | диал. | әҙәбисә | диал. | әҙәбисә | диал. | әҙәбисә | ||
1-се зат | утырамын/утырам | ултырам | утырабыҙ | ултырабыҙ | утырамын/утырымын | ултырырмын | утыр(а)рбыҙ | ултырырбыҙ |
2-се зат | утыраҫың | ултыраһың | утыраҫыҙ/утыраҫығыҙ | ултыраһығыҙ | утыры(а)рҫың/утырыҫың | ултырырһың | утырарҫыҙ/утырырҫыҙ | ултырырһығыҙ |
3-сө зат | утыра | ултыра | утыралар | ултыралар | утыры(а)р | ултырыр | утырырлар/утырарлар | ултырырҙар |
Әҙәби телдәге күптән үткән заман формаһы -ғайны/-гәйне һөйләштәге -ғанейе/-ғаныйы/-гәнейе (һирәгерәк -ғайҙы/-гәйҙе) формаһына тура килә[16].
Лексика[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дим һөйләшенең һүҙ запасы нигеҙе бөтөн тематик кластар буйынса ла дөйөм башҡорт лексикаһынан тора. Һөйләштә башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектында ошо диалектҡа һәм түбәнге-ыҡ һөйләше өсөн уртаҡ булған лексика ҡатламы күҙәтелә. Дим һөйләшендәге уртаҡ диалектизмдар төньяҡ-көбайыш диалектының ҡариҙел һөйләшендә, башҡорт теленең көньяҡ диалектының урта һәм ыҡ-һаҡмар һөйләштәрендә бар[17]. Мең ҡәбиләһе башҡорттары, һөйләшкәндә был һүҙҙәрҙе ҡулланғанлыҡтан, Өршәк һәм дим һөйләштәре лексикаһының бер-береһенә максималь үтеп инеүе күҙәтелә[8]. Көҙәй һөйләшсәһенең ҡайһы бер диалектизмдары уны башҡорт теленең көнсығыш диалекты менән берләштерә [18].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ Даянов К., Харисов А. И. Стилистика: учебник для 5 — 7 классов неполной средней и средней школы. — Уфа, 1939. — С. 60—66. (баш.)
- ↑ Миржанова С. Ф., 2006, с. 12
- ↑ Баишев Т. Г. Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. Н. К. Дмитриева. — М., 1955. — С. 112. — 33 с.
- ↑ Руденко С. И. Башкиры: историко-этнографические очерки. — М.-Л., 1955. — С. 348—350.
- ↑ Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы Башкирские диалекты и краткое введение в их историю // Ученые записки Башкирского государственного университета. Серия филология. — Уфа, 1958. — С. 53. (баш.)
- ↑ 6,0 6,1 Миржанова С. Ф., 1979
- ↑ Ишбулатов Н. Х. Башҡорт теле һәм уның диалекттары. — Өфө: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
- ↑ 8,0 8,1 Алсынбаева Р. Ш. Уршакский говор башкирского языка. Автореф. дис… канд. филол. наук. — Уфа, 2010.
- ↑ 9,0 9,1 Дильмухаметов М. И., Ишбулатов Н. Х. Диалект южный // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Яруллина У. М., 2002
- ↑ Миржанова С. Ф., 2006, с. 152
- ↑ Миржанова С. Ф., 1979, с. 171
- ↑ Башҡорт диалектологияһы, 2012, с. 89—91
- ↑ Башҡорт диалектологияһы, 2012, с. 105—106
- ↑ Миржанова С. Ф., 1979, с. 207
- ↑ Башҡорт диалектологияһы, 2012, с. 106
- ↑ Миржанова С. Ф., 2006, с. 59—60
- ↑ Миржанова С. Ф., 1979, с. 221
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Азнагулов Р. Г. Языковые особенности башкир Оренбургской области. Дис… канд. филол. наук. — М., 1972. — 315 с.
- Алсынбаева Р. Ш. Уршакский говор башкирского языка // Вестник Башкирского университета : журнал. — 2009. — № №2 (Т 14). — С. 510—512. — ISSN 1998-4812.
- Баишев Тагир Галлямович. Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. Н. К. Дмитриева. — М., 1955. — 112 с.
- Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. — 234 с.
- Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7. (баш.)
- История башкирского литературного языка./ Ишбердин Эрнст Файзрахманович, Галяутдинов Ишмухамет Гильмутдинович, Халикова Раиса Халиловна.. — Уфа: Башк. изд-во «Китап», 1993. — 320 с. — ISBN 5-295-02098-3. (баш.)
- Ишбулатов Нагим Хажгалиевич. Башҡорт теле һәм уның диалекттары. — Өфө: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
- Максютова Нажиба Хаерзамановна. Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996.
- Максютова Нажиба Хаерзамановна. Восточный диалект башкирского языка. — М.: Наука, 1976. — 292 с.
- Миржанова Сария Фазулловна. Северо-западный диалект башкирского языка. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4.
- Миржанова Сария Фазулловна. Южный диалект башкирского языка. — М.: Наука, 1979.
- Надергулов У. Ф. Иргизо-камеликские башкиры. — Уфа: Китап, 1996.
- Словарь башкирских говоров. Южный диалект. Т. 2. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1970. — 327 с. (баш.)
- Хөсәйенова Л. М. Башҡорт диалектологияһы. — Стәрлетамаҡ, 2011. — 155 б. (баш.)
- Шәкүров Рәшит Закир улы. Башҡорт диалектологияһы. — Өфө: Китап, 2012. — 250 с. (баш.)
- Яруллина У. М. Лексика дёмского говора. — Уфа, 2002. — 168 с. — ISBN 978-5-91608-027-8.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Дильмухаметов М. И., Ишбулатов Нагим Хажгалиевич. Диалект южный // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- Шакуров Рашит Закирович. Диалектная система башкирского языка // Ватандаш : журнал. — 2012. — № 8. — С. 40—61. — ISSN 1683-3554.