Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы

Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы
Әҫәрҙең теле	урыҫ теле

Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы — һирәк осрай торған һәм юғалыу ҡурҡынысы янаған хайуандар, үҫемлектәр һәм бәшмәк төрҙәренең исемлеге, уларҙың таралған урындары, иҫәбе, аҙайыу сәбәптәре, һаҡлау саралары тураһында тасуирлама.

Башҡортостан йәнлектәренең Ҡыҙыл китабы тураһында

Башҡорт АССР-ының Ҡыҙыл китабы тәү тапҡыр 1984 йылда баҫылып сыға, 1987 йылда ҡабатлап баҫыла. Уға 180 үҫемлек төрө, шуларҙың 12-һе элекке СССР территорияһында һирәк осрай торған үҫемлек, Уралдағы борондан ҡалған 33 төр үҫемлек ингән, 32 — эндемик, 22 — һирәк осраған дарыу үҫемлектәре һәм 39 — декоратив үҫемлек, 8 — емеш-еләк, 6 — баллы, 11 — эфир майлы һәм 17 башҡа төр үҫемлектәрҙең һирәк төрҙәре бар. Ҡыҙыл китапҡа хайуандарҙың 157 төрө, һирәк осрай торған бөжәктәр, балыҡтар, имеҙеүселәр һ. б., шул иҫәптән элекке СССР территорияһындағы һирәк хайуандарҙың 51 төрө индерелгән.

Башҡортостан Республикаһында һирәк осрай торған хайуандар иҫәбенә 19 төр бөжәк, 13 — балыҡ, 4 — ер-һыу хайуаны, 5 — һөйрәлеүсе, 42 — ҡош, 23 — имеҙеүсе инә. Ҡурсаулыҡтар, заказниктар, тәбиғәт ҡомартҡылары исемлеге бирелә. Башҡортостандың «Ҡыҙыл китабы» рәсми документ иҫәпләнә.

Йылдан-йыл кешенең аңлы рәүештә ҡайһы бер төрҙәргә һунар итеүе, һаҡһыҙ ҡарашы күп кенә йәнлектәрҙең, ҡоштарҙың, үҫемлектәрҙең, бөжәктәрҙең, бәшмәктәрҙең ҡайһы бер төрҙәрен юҡҡа сығара бара. Улар бик һирәк осрай.

Хәҙерге ваҡытта Закон тарафынан Башҡортостан биләмәһендә 112 төр хайуан: 7 балыҡ, 6 һөйрәлеүсе, 49 ҡош, 18 һөтимәрҙәр һаҡлана.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡайһы бер тереклек юҡҡа ла сыҡҡан. Мәҫәлән, тарпан, төньяҡ боланы, сайғаҡ, росомаха, кеш, аҡбаш сыпҡай, таҙғара, туғаҙаҡ, бөҙрә берғаҙан, аҡ балыҡ һәм башҡалар.

Ҡоштар

• Ағуна — белая куропатка
• Аҡбаш өйрәк — савка
• Аҡбаш сыпҡай — серощёкая поганка
• Аҡсабан — луток
• Аҡсарлаҡ — серебристая чайка
• Ала ҡаҙ — серый гусь
• Аласыбар — пеганка
• Балабан — балабон
• Балыҡсы турғай — зимородок
• Бейеүсе таштурғай — кеменька-плясунья
• Берғаҙан — пеликан
• Биҙгәләк — стрепет
• Бөркөт — беркут
• Буҙ турғай — степной жаворонок
• Ваҡ себен турғайы — малая мухоловка
• Диңгеҙ бөркөтө — орлан-белохвост
• Ерәнсәй сумғыс — красноносый нырок
• Кесерткән турғайы — крапивник
• Көйөлдө, көсөгән — большой кроншнеп
• Кәлмәргән — скопа
• Ҡағараҡ - чернозобая гагара
• Ҡамыш тауығы — камышница,
• Ҡаңғылдаҡ аҡҡош - (бөткән)
• Ҡара ҡауҙы — черный аист
• Ҡарасабан — турпан
• Ҡара һабан турғайы — (бөткән)
• Ҡарсыға ябалаҡ — ястребная сова
• Ҡушбаш өйрәк — (бөткән)
• Ҡуян ябалағы — белая сова
• Ҡыр тауығы — серая куропатка
• Муйныаҡ себен турғайы — (бөткән)
• Мәрйенгүҙ — белоглазый нырок
• Өкө — филин
• Сапсан — сапсан
• Сипылдаҡ төйөт — пеночка-трещетка
• Сипылдауыҡ — степная тиркушка
• Сыбар килейек — ястребная славка
• Туғаҙаҡ — дрофа
• Туралаҡаҙ — (бөткән)
• Фламинго — (бөткән)
• Һарыбаш тумыртҡа — трехпалый дятел
• Һунағара — змееяд
• Һыу турғайы — оляпка
• Шоңҡар — кречет
• Ышылдаҡ аҡҡош — лебедь-шипун
• Ҡыҙыл өйрәк — огарь
• Ялан бөркөтө — степной орел
• Ялан көйгәнәге — степной лунь
• Ялан торомтайы — степная пустельга
• Ялан тәгәрлеге — кречетка
• Ялан һары — курганник

Балыҡтар

Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән балыҡтар исемлеге:

• Ҡыҙыл балыҡ
• Бәрҙе
• Бағыр
• Рипус
• Мәрсен
• Күкәнәш
• Шаршы күкене
• Энәле балыҡ
• Зөгәй
• Аҡ балыҡ

Әҙәбиәт

• Валуев В. А. Экология птиц Башкортостана (1811–2008). — Уфа: Гилем, 2008. — 708 с.
• Вершинин В. Л. Амфибии и рептилии Урала. — Екатеринбург: УрО РАН, 2007. — 170 с.
• Горбунов П. Ю., Ольшванг В. Н., Лагунов А. В., Мигранов М. Г., Габидуллин А. Ш. Дневные бабочки Южного Урала. — Екатеринбург: УрО РАН, 1992. — 132 с.
• Животный мир Башкирии. — Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1977. — 344 с.
• Животный мир Башкортостана / под ред. М. Г. Баянова, Е. В. Кучерова. — Уфа: Китап, 1995. — 312 с.
• Захаров В. Д. Птицы Южного Урала. — Екатеринбург; Миасс: ИГЗ УрО РАН, 2006. — 229 с.
• Ишбирҙин Э. Ф. Башҡортостан ҡоштары. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1986.
• Красная книга Башкирской АССР. Редкие растения и животные. Проблемы их охраны. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1984. — 200 с.
• Красная книга Башкирской АССР. Редкие растения и животные. Проблемы их охраны. — Уфа: Башгоскнигоиздат, 1987. — 212 с.
• Красная книга Республики Башкортостан. Т. I. Редкие и исчезающие виды высших сосудистых растений. — Уфа: Китап, 2001. — 280 с.
• Красная книга Республики Башкортостан. Т. II. Мохообразные, водоросли, лишайники и грибы. — Уфа: Табигат, 2002. — 101 с.
• Красная книга Республики Башкортостан. Т. III. Редкие и исчезающие виды животных. — Уфа: Башкортостан, 2004. — 184 с.
• Красная книга Республики Башкортостан. Редкие и исчезающие виды высших сосудистых растений. Мохообразные, водоросли, лишайники и грибы. Редкие и исчезающие виды животных. — Уфа: Полипак, 2007. — 528 с.
• Красная книга Республики Башкортостан: в 2 т. Т. 2: Животные. — Уфа: Информреклама, 2014. — 244 с. — ISBN 978-5-904555-77-1.
• Маматов А. Ф. Водоплавающие и околоводные птицы Башкортостана: Учебное пособие. — Уфа: РИО БашГУ, 2005. — 232 с.
• Маматов А. Ф. Русско-башкирский, башкирско-русский словарь названий позвоночных животных Башкортостана. — Уфа: Изд-е БашГУ, 1998. — 32 с.
• Маматов А. Ф. Чайки и крачки Башкортостана. — Уфа: РИО БашГУ, 2003. — 44 с.
• Мигранов М. Г. Булавоусые чешуекрылые Башкирии: определитель. — Уфа, 1991. — 132 с.
• Миркин Б. М., Наумова Л. Г., Ибатуллин У. Г. Экология Башкортостана: Учебник для профессиональных средних учебных заведений. Изд. 2-е, дополн. — Уфа: АДИ-Пресс, 2005. — 200 с.
• Национальный парк «Башкирия» / Под ред. И. И. Якупова. 2-е изд., с изм. и доп. — Уфа: Информреклама, 2012. — 88 с.
• Положенцев П. А., Никифорук К. С. Животный мир Башкирии: Полезные и вредные животные. — Уфа: Башгосиздат, 1949. — 420 с.
• Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан. Изд. 2-е, перераб. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — 414 с.
• Рябицев В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: справ.-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2008. — 634 с.
• Снитько В. П. Фауна рукокрылых (Mammalia,Chiroptera) Южного Урала: Автореф. дис. … канд. биол.наук. — Екатеринбург, 2004а. — 25 с.
• Фатхи Феликс. Южно-Уральский заповедник (Научно-популярный очерк). — Уфа: Китап, 2008. — 64 с.: ил. ISBN978-5-295-04467-0
• Хабибуллин В. Ф. Земноводные и пресмыкающиеся Республики Башкортостан. — Уфа: Изд-во БашГУ, 2003. — 80 с.
• Хабибуллин В. Ф. Фауна пресмыкающихся Республики Башкортостан. — Уфа: Изд-во БашГУ, 2001. — 128 с.

Һылтанмалар

• Экология республики Башкортостан 2013 йылдың 9 апрель көнөндә архивланған.