Дүшәмбикә

Ауыл
Душанбеково
башҡ. Дүшәмбикә
55°26′28″ с. ш. 58°30′04″ в. д.
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	Дүшәмбикә ауыл Советы
Тарихы һәм географияһы
Сәғәт бүлкәте	UTC+6:00
Халҡы
Халҡы	↘622 кеше (2010)
Һанлы идентификаторҙар
Почта индексы	452509
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 236 825 001
ОКТМО коды	80 636 425 101
ГКГН номеры	0520777

Дүшәмбикә (рус. Душанбеково) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Дүшәмбикә ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 622 кеше. Почта индексы — 452509, ОКАТО коды — 80236825001.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 11 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 52 км

Дүшәмбикә ауылы Ҡыйғы йылғаһы ҡушылдығы Дүшәмбикә йылғаһы буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 11 километрҙа һәм Һилейә) (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 52 километрҙа урынлашҡан.

Тарихы

Дүшәмбикә ауылына Себер даруғаһы Тырнаҡлы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә керҙәш (припущенник) мишәрҙәр 1752 йылда нигеҙ һалған. Керҙәшлек килешеүендә ауылды, унда тәүге төпләнеүсе Хәлил Әлкәнәев исеме менән, Хәлил тип атағандар. Хәлил Әлкәнәев Боғҙан ауылынан (Богданово, хәҙерге Балтач районы биләмәһендә) сыҡҡан.

Керҙәшлек килешеүе:

«1752 йылдың 5 ноябрендә Өфө өйәҙе Себер даруғаһы Тырнаҡлы улусы старшинаһы Ғабдулла Теләпбирҙин, сотник Әйтеш Таңатаров, һайланған (выборной) Мөхәмәт Көсәләков, Мостай Теләпбирҙин, Ғайса Васҡын, Йәнгилде Иткинин, Яуын Сыуашев, Муса Сәйетов, Ишем Ишкинин, Ғәли Усманов, Йыуай Сискәнбаев, Мөҡмин Сәфәров, Сағыр Ҡайдауов, Йылҡыбай Мостаев, Ҡалмаҡ Аҡбашев, Һутлы Яманғужин, Ибраһим Иткинин, Мортаза Ибраһимов, Йылҡыбай Көгөшов, Хөсәйен Мөҡминов, Байсура Илекәев, Сейәнғол Ғосманов, Әбүшахман Ғайсин, Мәғәш Абдраҡаев, Әйүп Ғабдуллин, Иҫәнғол Солтангилдин, Билал Ҡайҡаев, Иманғол Үтәғолов, Мөхәмәт Ҡосаҡов, уның улы Аблай, Әлшәй Мөҡминов, Мәмшан Ишбулатов, Ғәбдрәшит Ғайсин, Ҡәҙербай Әлкәев, Нияз Аҡбашев, Тәүбай Торбин, Ниғәш Ғурпин, Мәсәғүт Теләүлин, Зәйсан Солтангилдин, Рәш Ағышев, Абзай Баймөхәмәтов, Һары Аҡбашев, беҙ бөтәбеҙ ҙә… старшиналар, сотниктар, һайланғандар (выборной) һәм күрһәтелгән аҫаба башҡорттар, тамғаларыбыҙҙы ҡуйып, Өфө өйәҙе Себер даруғаһы стар­шина Солтанморат Янышев командаһында тороусылар, Боғҙан ауылы (хәҙер — Балтач районы) хеҙмәтле (служилый) мишәр Хәлил Әлкәнәевкә беҙ, башҡорттар борондан эйә булған ерҙәребеҙҙе, Ҡыйғы йылғаһы ҡушылдығы Дүшәмбикә һәм көнсығыш яҡтан Талай шишмәһе һәм ҡоро үҙәне, имәнлеге менән, Ҡәҙер ауылы йәйләүенә, бейек түбәләге Йомарт шар эсендәге Баланлыҡыуаҡҡа тиклем; Әнйәк йылғаһы менән Һарығул сағылына, Һарт улусы межаһына (сик) тиклем; Тәнтәк айыу һуғанлығы (черемша) ҡалҡыулығынан Мырҙалар межаһына тиклем; Убыр (Уверь) йылғаһы тамағынан Кәрәкле урманы менән Дыуан улусы Ҡара урманға тиклем, 10 йорттағы иптәштәре менән мишәр Әлкәнәевкә, яҙылған сиктәрҙә, 100 йылға, файҙалы тотонорға: ер һөрөргә, бесән сабырға, балыҡ һәм йәнлек тоторға, ҡомалаҡ йыйырға, ихтыяжына ярашлы, урман киҫергә, оҡшаған урында тирмән ҡороуҙы рөхсәт итеп, Әлкәнәевкә һәм уның керҙәштәренә беҙгә, башҡорттарға, балаларыбыҙға һәм беҙҙең вариҫтарыбыҙға тыйыуҙар ҡулланмаҫҡа, шулай уҡ Әлкәнәевкә һәм иптәштәренә беҙгә, башҡорттарға солоҡтарҙы ҡарарға ҡамасауламаҫҡа, яңы биләмәләр бүлеүҙә ҡатнашмаҫҡа, ҡондоҙ һәм бөркөттәрҙе тотмаҫҡа. Һәм һәр йорттан 20 тин һалым түләтергә килешелде… килешеү ҡағыҙы тултырғанда, Әлкәнәев 200 һум түләргә тейеш булғанлыҡтан, ул 100 һум аҡса түләне. Тағы 100 һумын керҙәшлек килешеүен үтәү барышында (бер кемгә лә ерҙе һатмау, закладҡа һалмау, һалымға (оброк) бирмәү шарты менән; әгәр ер биләмәһе 10 йорт хужаларынан арта ҡалһа, башҡаларҙы ла индереү рөхсәте менән файҙаланыу һ. б.). Купчая яҙмаһына (килешеү) ярашлы, яңы кергән кешеләрҙән беҙгә, башҡорттарға, беҙҙең балаларыбыҙға, вприҫтарыбыҙға, бөлгөнлөк килергә тейеш түгел, әгәр беҙ уларға зыян килтерһәк, улар беҙҙән, башҡорттарҙан, кире ҡайтарыуҙы талап итә ала. Шуны раҫлап юғарыла исемдәре аталған аҫаба башҡорттар имза һалабыҙ. Ғәрәп графикаһы менән ҡул ҡуйғандар һәм, яҙа белмәгән 53 кеше тырнаҡлы тамғаһын ҡуйған; шул иҫәптән Яуын Сыуашев — Ҡыйғы районы Яуын ауылына нигеҙ һалыусы, Сағыр Ҡайдауов — Сағыр ауылында тәүге төпләнеүсе, Аблай Мөхәмәтов, Әлшәй Мөхәмәтов, Ҡәҙербай Илкәев, Байсура Илкәев, Мөхәмәт Ҡосаҡов — Ҡыйғы районы Иҫке Мөхәмәт ауылына нигеҙ һалыусы, Абзай Баймөхәмәтов, старшина Ғабдулла Теләпбирҙин ҡул ҡуйған һәм улус мисәте баҫылған».

Оригинал текст  (рус.)  

«1752 года ноября 5-го дня Уфим­ского уезду Сибирской дороги Тырналинской волости старшина Габдулла Тляпбердин, сотник Айтыш Танатаров, выборной Мухамет Кучаляков, Мустай Тляпбердин, Гайса Васкин, Зянгильда Иткинин, Явун Чувашев, Муса Сеитов, Ишим Ишкинин, Гали Усманов, Евай Чичканбаев, Мукмин Сафаров, Сагыр Кайдавов, Елкибай Мустаев, Калмак Акбашев, Чутли Емангузин, Ибрагим Иткинин, Муртаза Ибрагимов, Елкибай Кугушев, Усеин Мукминов, Байчура Илыкеев, Сиянгул Гусманов, Абушахман Гайсин, Магаш Абдракаев, Аюп Габдуллин, Исенгул Солтангильдин, Билял Кайкаев, Имангул Утягулов, Мухамет Кучаков, его сын Аблай, Альшей Мукминов, Мамшан Ишбулатов, Габдрашит Гайсин, Кадырбай Алькеев, Нияз Акбашев, Тявбай Турбин, Нигаш Гурпин, Масягут Тлявлин, Зайсан Солтангильдин, Ряш Агушев, Абзай Байму­ хаметов, Сары Акбашев, все мы... старшины, сотники, выборной и с показанными вотчинниками-башкирцами с приложением своих тамог, дали сие договорное письмо оного Уфимского уезду Сибирской дороги команды стар­ шины Солтанмурата Янышева деревни Богдановой (ныне Балтачевский район) служилому мещеряку Халилю Алькенееву в том, что отдали мы башкирцы изстари владеемую нами землю сроком на 100 лет с нижеписанными выгодами речку Душамбику от противу устья р. Кизи (надо понимать — приток р. Киги) Талаевым Ключом восточной стороны суходолом идти по дубрав­ному сырту восточной же стороны до Кадырова летнего кочевья, куст Баланлы, внутри Юмарта шары (?) высокий бугр, суходол Сары кул с р. Анзяком Сартовская межа (т.е. Сартской волости), в вершине Тентяка Чермошника до Мурзаларской (т.е. волости) межи, устье р. Уверь до ее вершины, Черный лес до Дуванской (т.е. волости) межи с потребным лесом и волен он припущенник мещеряк Алькенеев, поселясь 10 дворами в написанных межах пашню пахать, сено косить, рыбу и зверей ловить, хмель щипать, потребный лес рубить и где поглянится в построении мельницы и окромя онаго ему Алькенееву с припущенни­ками в продовольствии и во изворотах нам, башкирцам, детям и по наследникам, никакого воспрещения не иметь, также и ему Халилю Алькенееву с припущенни­ками нам, башкирцам, от зделанных бортных деревьев во владении воспрещения не чинить же и во вновь разделенныя не вступатца, бобров и беркутов не ловить, за что со оных дворов и договорились получить оброку с каждого двора по 20 коп., что и сочинив оное ... он 200 рублей и которого числа при написании договорного письма с помянутого Алькенеева и получили 100 руб. с таким условием, чтобы остальных 100 руб. деньги получить нам по происшествии срочного времени напредь же сего вышеписанная отданная по межам земля никому не продана и в заклад не заложена да и впредь ни за что никому не продавать, в оброк не отдавать, а есть ли оная земля сверх десяти дворов, ко извороту будет оставаться с излишеством, то он, Халил, волен и еще людей припус­кать во время же срочного времени и по происшествии онаго окромя ево, Халиля, тое земли никому не продавать и по сему со обеих сторон договорному условию мы, башкирцы, беспрекословно на оную землю ему, Халилю с товарищами, от крепостных дел запись дать имеем, если кто в том отданную нами землю будет по крепостям (т.е. договорная запись и купчая запись о продаже земли) или без крепостей вступаться, то нам, вотчинникам и башкирцам, детям ли и наследникам нашим от тех вступщиков его, Алькенеева с товарищи, очищать и до убытка не доводить, а есть ли по неочищению нашему от тех последуют какие убытки, то оныя взыскать имеет с нас, башкирцов, по ево сказке все сполна, что скажет, тому и верить беспрекословно, в чем мы все вышеписанные вотчинники-башкирцы к сему договорному письму зна­ющие писать руки (т.е. подписались на арабской графике), а неумеющие тамги свои приложили» (подпи­сались 6, тамги поставили 53 башкира-тырнаклинца, в т.ч. Яун Чувашев — первопоселенец д. Ягуново Кигинского района, Сагыр Кайдавов — основатель одноимен­ного селения того же района, Аблай Мухаметов, Альшей Мухаметов, Кадырбай Илькеев, Байчура Илькеев, Мухамет Кучаков — первопоселенец одноименной деревни того же района, Абзай Баймухаметов, старшина Габдулла Тляпбердин и печать волости)

.

1795 йылда Дүшәмбикә ауылындағы 4 йортта 29 кеше йәшәгән. Ҡатын-ҡыҙҙар һаны ла яҡынса шул сама булған, тимәк, барлығы — 60 кеше.

1798—1865 йылдарҙа Дүшәмбикә 3-сө мишәр кантонының 16-сы йортона ҡараған.

1816 йылда Дүшәмбикә (Хәлил) ауылында — 56 ир-ат, 1834 йылда — 80 ир-ат (90 ҡатын-ҡыҙ) йәшәгән.

1842 йылда 170 мишәргә өсөн 88 сирек ужым һәм 176 сирек яҙғы иген сәселгән. Картуф әлегә бында билдәһеҙ булған.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Дыуан улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	16-сы йорт	3-сө Мишәр кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	16-сы йорт	3-сө Мишәр кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	16-сы йорт	3-сө Мишәр кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	16-сы йорт	3-сө Мишәр кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	биләмәһе	Үрге Ҡыйғы өйәҙе	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Дыуан улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Дүшәмбикә ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

1859 йылда Дүшәмбикә ауылында 124 йортта 184 ир-ат булған. 1865 йылда 61 йортта 429 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ, балта эше, сабата үреү менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет, училище булған.

1895 йылда Дүшәмбикә ауылындағы 3 йортта башҡорттар йәшәгән.

Ауыл халҡының 1897 йылғы хужалыҡ тормошо тураһында түбәндәге мәғлүмәттәр бар. «Бүленгән ерҙәрҙе улар 1892 йылғы махсус ыҙанлау планы буйынса Сағыр ауылы башҡорттарынан алған, ул ике участканан торған: береһе ауыл эргәһендә, ә икенсеһе — унан 4 саҡрым алыҫлыҡта». «Таулы, тигеҙ ерҙә һөрөлгән, күптән һөрөлгән, тупраҡ — 4-тән 6-ға тиклем ҡарыш тәрәнлектәге уртаса тығыҙлыҡтағы ҡомло балсыҡ. Сәсеү әйләнеше өс баҫыулы. Арыш, һоло, борай, бойҙай, арпа сәсәләр. Ауылда 6 һуҡҡыс һәм 9 елгәргес бар». Мал иҫәбе тураһында беҙҙә мәғлүмәттәр юҡ. Хужалыҡ малсылығы булған.

Килешеү материалдарынан күренеүенсә, мишәрҙәр ерҙе һатып алмаған («купчая» төҙөмәгән), уларға ер ҡуртымға бирелгән. Һәм был «Башҡортостан тарихы буйынса аҙ өйрәнелгән сығанаҡтар» йыйынтығындағы (325 б.) яҙмаға ҡаршы килә: «1752 йылғы килешеү буйынса Тырнаҡлы улусы башҡорттарынан мәңге файҙаланыу маҡсатында һатып алынған ергә эйә». Тауар тәғәйенләнешендә булмаған ер һатып алғанда һәр йорттан 20-25 тин ҡуртым хаҡын бер кем дә түләмәгән. Көтөүлек уйһыу тигеҙлек һәм таулы урын буйлап урынлашҡан. Бесәнлек биләмәләре Ҡыйғы йылғаһы һуғарған тигеҙ урындарҙа урынлашҡан. Әммә үҙ бесәне етерлек булмаған, сабынлыҡтарҙы ҡуртымға алғандар. Ағас 1890 йылда ҡулаҡса менән иҫәпләнгән, шул рәүешле һәр кем үҙенең участкаһы менән файҙаланған. Өйҙәрҙе һалам, тиҙәк, утын менән йылытҡандар.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда мәсет, тимерлек, бакалея кибете теркәлгән.

1920 йылда 261 йортта 483 ир-ат һәм 773 ҡатын-ҡыҙ (бөтәһе 1061 кеше) йәшәгән.

Әлеге ваҡытта Дүшәмбикәлә урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

Халыҡ һаны

Дүшәмбикә ауылында татарҙар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1061
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	935
1959 йыл 15 ғинуар	818
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	573
2002 йыл 9 октябрь	644
2010 йыл 14 октябрь	622	304	318	48,9	51,1

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Вәлиев Тәүкәлүн Хаммат улы (19.11.1896—10.10.1959) — педагог. 1934—1957 йылдарҙа Башҡорт АССР‑ының Ҡыйғы һәм Салауат райондарында дөйөм белем биреү мәктәптәре директоры. РСФСР мәктәбенең (1952) һәм Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1949). Ике Ленин ордены (1939, 1949) кавалеры.

Урамдары

• Тыныслыҡ урамы (рус.  Мира (улица))
• Октябрь урамы (рус.  Октябрьская (улица))
• 1-се Таулы урамы (рус.  1-я Нагорная (улица))
• 2-се Таулы урамы (рус.  2-я Нагорная (улица))
• Коммунистик урамы (рус.  Коммунистическая (улица))
• Совет урамы (рус.  Советская (улица))

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары Тауҙар:

Урмандар:

Йылғалар: Әй

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тәбиғәт һәйкәлдәре:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Әйле

Әҙәбиәт

• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, с.
• Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991

Һылтанмалар

• Дүшәмбикә // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.