Йомаш (Баймаҡ районы)
| Йомаш | |
| Йомаш | |
| Административ-территориаль берәмек | Йомаш ауыл советы, Йылайыр кантоны и Баймаҡ районы |
|---|---|
| Дәүләт | |
| Почта индексы | 453676 |
| Урындағы телефон коды | 34751 |
| Уникальный номер ГАР | a6b4b296-82e6-4454-a71c-fc19069546a2 |
| Административ үҙәге | Йомаш ауыл советы[1] |
| Рәсми атамаһы | Йомаш |
| Халыҡ һаны | |
| Код КЛАДР | 0200600007500 |
 | |
Йомаш (рус. Юмашево) — Башҡортостандың Баймаҡ районындағы ауыл. йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны кеше[3]. Почта индексы — 453676, ОКАТО коды — 80206807000.
Тарихы
Ауылға 1772 йылда нигеҙ һалына. Ни өсөн «Йомаш» тип аталыуы, уртаһынан аҡҡан йылғаға ни өсөн «Кеүәшле» тигән исем бирелеүе хаҡында ауыл ҡарттары, айырыуса тарих менән ҡыҙыҡһынған һәм төрлө яҙмалар ҡалдырған Сафиулла Иҫәновтың һөйләгәндәренән түбәндәге мәғлүмәттәр билдәле:
Йомаш — кеше исеме. Башҡорттар ырыуҙарға берләшеп йәшәгән осорҙа Урғаҙа йылғаһы буйында Арыҫлан исемле ҡарт көн иткән. Уның оло ҡатынынан Байыш, Йомаш, Ямаш исемле улдары булған. Йомаш менән Ямаш һунар итергә яратҡан. Шулай бер көндө, бүре ҡыуа торғас, улар бай тәбиғәтле, һоҡланғыс, мул һыулы йылға буйына килеп сыға. Был йылға Һаҡмар була. Йәй үтә. Ҡыш тыуып, тәүге ҡар яуғас та улар был матур туғайға тағы ла бүре ауларға килә. Көнө буйы йәнлек баҫтырып, Ямаштың аты бик арый. Шуға ул, аҙаҡ килеп алырбыҙ тип, арыған атын ҡалдырып, алмашҡа алған атын менеп, ҡайтып китә. Бер нисә көндән киләләр, әммә көслө буран сығып киткәс, атты таба алмай, бүре-маҙар ашағандыр инде тип, кире боролалар.
Йәй еткәс улар тағы ла шул туғайға киләләр, аптырап китәләр, теге аттары иҫән-һау, йылға буйында утлап йөрөй икән. Шунан ат ҡышлап сыҡҡан был ергә «Ҡышлауыр» тип исем бирәләр.
Һунарҙа йөрөгәндә улар хәҙерге Йомаш ауылы ултырған ерҙән дә үтәләр. Был ике һөҙәк тау араһынан аҡҡан йылға үҙәне була. Шуға иғтибар итәләр: йылға боролоп-боролоп аға һәм урыны-урыны менән ҡая-ташлы тауҙарҙы урай. Аҡҡан һыу тау итәгендә буран-елдән ышыҡланыуға уңайлы соҡорҙар, уйымдар хасил итә. Шул ҡыуыш урындарҙа улар үҙҙәре лә ел-ямғырҙан һаҡланып, ял итеп алыр булған. Бына шуға ла был йылғаны «Ҡыуышлы» тип атайҙар. Аҙаҡ уның исеме «Кеүәшле» булып китә.
Йомаш менән Ямаш ир ҡорона ингәс, аталарынан гүзәллеге менән үҙҙәрен әсир иткән ерҙәргә утар һалып йәшәргә рөхсәт һорайҙар. Аталары Арыҫлан риза була.
Ямаш аты ҡышлап сыҡҡан Ҡышлауыр йылғаһы буйын (хәҙерге 1-се Этҡол (Ямаш) ауылы, ә Йомаш Кеүәшле йылғаһы буйын һайлай. Байыш Урғаҙа йылғаһы буйында утарҙа хәҙерге Байым (Баймаҡ районы) ауылында атаһы, әсәһе менән йәшәп ҡала.
Бер заман батша хөкүмәте һалым йыйыуҙы еңелләштереү маҡсатынан бәләкәй утарҙарҙы берләштерергә бойора. Һаҡмар йылғаһы буйына урынлашҡан бер-нисә ауыл 102 өйҙән торған Йомаш ауылына берләшә. Был ауыл хәҙерге Һаҡмар йылғаһы буйында урынлаша. Әммә был ерҙәрҙе яҙын һыу баҫа, мал-тыуар өсөн уңай түгел тип Йомаш ҡарт ауыл аҡһаҡалдарын йыйып кәңәшләшә һәм ауылды Кеүәшле йылғаһы буйына күсерегә булалар. Тап ошо ерҙәрҙә 1772 йылда хәҙерге Йомаш ауылы барлыҡҡа килә.
Әммә Йомаш ҡарт артынан барыһы ла эйәрмәй. Бары тик 25 ғаилә генә күсенә. 19 ғаилә Ысмаҡай ҡартҡа эйәреп, Ысмаҡай ауылына нигеҙ һала. Улар араһында Тойғон һәм Ғәле исемле ике ҡаҙаҡ та була. 21 ғаилә һәм Ирмәк тигән ҡаҙаҡ Әптекәй исемле кешегә эйәрә һәм Әптекәй ауылы тыуа. Ишмырҙа ҡартҡа 15 ғаилә эйәреп, Ишмырҙа ауылын барлыҡҡа килтерәләр. Мырҙабулатҡа эйәргән 10 ғаилә шул исемдәге тағы бер ауылға нигеҙ һалалар. Шулай итеп оло Йомаш алты бәләкәй ауылға бүленә.
Ауылдағы аралар
Башҡорт ауылдарында һәр кемдең ҡайҙан, ниндәй ырыу-аранан килеүен, ғөмүмән, һәр кемдең тарихи тамырҙарын юғалмаҫ өсөн төрлө ара ҡушаматтары менән атау ғәҙәте булған. Был бик боронғо халыҡ йолаһы тарихты онотмаҫҡа, һәр кемгә шәхси мөнәсәбәт булдырыуға, тимәк килешеп, татыу йәшәүгә булышҡан.
Йомаш ауылында бөгөнгө көндә лә төрлө-төрлө исемдәге аралар бар. Кемдәрҙер ҙур ғорурлыҡ менән, кемдәрҙер тыйнаҡ ҡына ҡабул итә был ара атамаларын. Мәҫәлән, Байыш ҡартҡа «мәсекәй» ҡушаматы үҙ ерен ташламай һаман бер ерҙә йәшәп ятҡаны өсөн бирелә. Байыш ҡарт Йомашҡа «мәсекәй» ҡушаматы менән килгәс, унан таралған тоҡомға ла йәбешеп ҡала был ара исеме. Йомаш ҡарт Байышты үҙ янына саҡырып алғас, ауылды ла ике бүлемгә бүләләр. Бер яғы — Йомаш, икенсе яғы — Байыш була. Сөнки бесәнлек, сәсеү ерҙәрен бүлеүе былай ҡулайыраҡ һанала.
Бөгөнгө көндә Йомашта тағы ла ҡалмыҡтар, бейәләйҙәр, көҙәндәр, түпәйҙәр, суҡмарҙар, сей ҡолаҡтар, ала ҡоштар, оҙон мылтыҡтар, таулылар тигән аралар көн итә. Һәр береһенең үҙ тарихы бар.
Йомаштың улдары
Йомаштың биш улы билдәле:
| Йомаш (?~1770) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ишкилде (1758-?) | Йылгилде (1765-?) | Майбырҙа (1767-?) | Әбеш | Мөхәммәт | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ғәле | Мөхәмәтхәрәм | Мәһәҙей | Мөхәмәтша | Хажиәхмәт | Исхаҡ | Ғөбәйҙулла | Ғибәҙәт | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ХХ быуаттың 60-сы йылдарында Йомаштың иң оло ейәненә 69,иң кесеһенә 35 йәш булған. Уларҙың йәшенә ҡарағанда Йомаш ҡарт яҡынса 1770 йылға тиклем йәшәгән.
Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | |||||
| 2002 йыл 9 октябрь | |||||
| 2010 йыл 14 октябрь | 1006 | 490 | 516 | 48,7 | 51,3 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Географик урыны
Билдәле шәхестәр
- Барлыбаев Хәлил Әбүбәкер улы (05.01.1944—18.03.2020), Башҡортостан Республикаһының һәм Рәсәйҙең танылған ғалимы, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, иҡтисад һәм фәлсәфә фәндәре докторы, профессор, Рәсәй Федерацияһының Федераль Йыйылышының 3 саҡырылыш Дәүләт Думаһының депутаты, Рәсәй шахмат федерацияһының ревизия комиссияһы рәйесе, Рәсәй Фәндәр академияһының Фәлсәфә институтының ғилми хеҙмәткәре.
- Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы (30.8.1958), иҡтисадсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015)[4].
- Ишемова Роза Ғакил ҡыҙы (1939) — башҡорт ғалимы һәм педагог-методисы. Педагогия фәндәре кандидаты (1988).
- Сираева Әнүзә Рәмзин ҡыҙы (13 декабрь 1963 йыл)- уҡытыусы,Рәсәй Федерацияһының маҡтаулы тәрбиә һәм мәғариф хеҙмәткәре (2021 йыл).
Иҫкәрмәләр
- ↑ ОКТМО (урыҫ)
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы 2016 йылдың 4 март көнөндә архивланған.
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Барлыбаев Әҙеһәм Әғзәм улы 2016 йылдың 6 апрель көнөндә архивланған.
Әҙәбиәт
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.
Һылтанмалар
- Йомаш (Баймаҡ районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 30 март 2019)
- Йомаш. Венера Иҫәнова. «Башҡортостан» гәзите, 1996 йыл, 3 декабрь, № 232(22244).
.png)
