Селен

РУВИКИ — интернет энциклопедия мәғлүмәте
Селен
Асыу датаһы 1817
Химик формула Se[1]
Хөрмәтенә аталған Ай
Иреү температураһы 392 ± 1 ℉[2]
Ионный радиус 0,5 ангстрем, 0,28 ангстрем и 0,42 ангстрем
Тығыҙлыҡ 4,28 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр[2]
IDLH 1 ± 1 mg/m³[2]
Рәсем
Ауырлығы 78,971 ± 0,008 Массаның атом берәмеге[3]
Применяется для лечения nutritional deficiency disease[d][4]
Элемент символы Se[5]
Атом һаны 34[6]
Асыусы йәки уйлап табыусы Йёнс Якоб Берцелиус[d][7] и Юхан Готлиб Ган[d]
Әселәнеү дәрәжәһе −2, 2, 4 и 6
Давление пара 0 ± 1 mm Hg[2]
Ҡайнау нөктәһе 1265 ± 1 ℉[2]
Табылыу урыны Швеция
Временное среднее значение предела допустимого воздействия 0,2 ± 0,1 mg/m³[2]
Имеется у таксона Копеечник[d][8]
Электр кирелеге 2,55
Каноническая формула SMILES [Se][1]
PGCH коды 0550
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Селен (лат. Selenium, Se) — Менделеевтың периодик таблицаһының 4-се осор, 16-сы төркөм элементы. Тәртип номеры — 34.Атом массаһы элемент 78,971(8)[9]

Муртыҡ, киҫелештә ялтыраусан, һоро төҫтә (аллотроп формаһы тотороҡло, тотороҡһоҙ формалары — ҡыҙыл төҫтөң төрлө төҫмөрҙәрендә). Халькогендарға ҡарай. Металл түгел.

Символы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Селен элементының символы — Se (Селен тип уҡыла).

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1817 йылда Й. Я. Берцелиус тарафынан асылған.

Берцелиус Готлиб Ган менән бергә көкөрт кислотаһында өлөшсә ҡыҙыл, өлөшсә көрәнһыу ултырмаларын тикшергәндәр. Еңелсә торма еҫе сыҡҡанға күрә, Берцелиус унан теллур эҙләй башлаған, сөнки был тап шул матдәнең бер үҙенсәлеге.

Тикшереүҙәрендә ул әлегә тиклем билдәле булмаған, сифаттары буйынса теллурға оҡшаш металл таба. Теллур — Ер планетаһының исеме, Берцелиус үҙе әйтеүенсә, уны шул аналогия нигеҙендә яңы матдәне Селен (Ай планетаһы) тип атай (грек σελήνη)[10]

Үҙенсәлектәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Селендың ағыулы булыуы һуңыраҡ асыҡланған. Селен сәнәғәтендә эшләүсе кешеләрҙең, шулай уҡ селенға бай үҫемлектәр ашаған хайуандарҙың ағыуланыу осраҡтары хәбәр ителә.

1954 йылда селендың микроорганизмдар өсөн биологик әһәмиәтенең беренсе билдәләре табыла[11][12].. 1957 йылда имеҙеүселәр биологияһында селендың мөһим роле асыҡлана[13][14]..

1970-се йылдарҙа үҙ-ара бойондороҡһоҙ ике энзим төркемендә селен барлығы асыҡлана, һуңынан аҡһымдарҙа селеноцистеин табыла[15]

Исеменең килеп сығышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Атамаһы грек. σελήνη — Ай планетаһынан. Элемент тәбиғәттә уның менән химик яҡтан оҡшаш теллурҙың (Ер хөрмәтенә аталған) эйәрсене булыуы менән бәйле.

Тәбиғәттә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Селен натураль

Ер ҡабығында селен йөкмәткеһе — 500 мг/т. Селен 37 минерал барлыҡҡа килтерә, улар араһында тәү сиратта ашавалит FeSe, клаусталит PbSe, тиманнит HgSe, гуанахуатит Bi2(Se, S)3, хастит CoSe2, платинит PbBi2(S, Se)3 булырға тейеш. Һирәк кенә селен самородогы осрай. Төп сәнәғәт әһәмиәтенә сульфид ятҡылыҡтары эйә. Сульфидтарҙа селен миҡдары 110 г/т тиклем тирбәлә. Диңгеҙ һыуында селен концентрацияһы 0,4 мкг/л[16]. Кавказ Минераль һыуҙарында селен 110 мкг/л йөкмәткеле сығанаҡ бар[17].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ 1,0 1,1 SELENIUM (ингл.)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0550.html
  3. ↑ Meija J., Coplen T. B., Berglund M., Bièvre P. D., Gröning M., Holden N. E., Irrgeher J., Loss R. D., Walczyk T., Prohaska T. Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2016. — Vol. 88, Iss. 3. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305
  4. ↑ NDF-RT (ингл.)
  5. ↑ Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
  6. ↑ Химик элементтарҙың периодик системаһы — 1869.
  7. ↑ Берцелиус Й. Я. Undersökning af en ny Mineral-kropp, funnen i de orenare sorterna af det i Falun tillverkade svaflet // Afhandlingar i Fysik, Kemi och Mineralogi — Стокгольм: 1818. — т. 6. — бит 42—144.
  8. ↑ Sentkowska A. Chromatographic Analysis of Selenium Species — 2019. — doi:10.5772/INTECHOPEN.87053
  9. ↑ ингл. Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)
  10. ↑ Цитирование по статье http://www.chemistry.narod.ru/tablici/Elementi/se/Se.htm 2007 йылдың 25 ғинуар көнөндә архивланған.
  11. ↑ Pinsent, Jane. The need for selenite and molybdate in the formation of formic dehydrogenase by members of the Coli-aerogenes group of bacteria (инг.) // Biochem J. (инг.)баш. : journal. — 1954. — Vol. 57, no. 1. — P. 10—16. — PMID 13159942. — PMC 1269698.
  12. ↑ Stadtman, Thressa C. Trace Elements in Man and Animals 10 (билдәһеҙ). — 2002. — С. 831. — ISBN 0-306-46378-4. — DOI:10.1007/0-306-47466-2_267.
  13. ↑ Schwarz, Klaus; Foltz, Calvin M. Selenium as an Integral Part of Factor 3 Against Dietary Necrotic Liver Degeneration (инг.) // Journal of the American Chemical Society (инг.)баш. : journal. — 1957. — Vol. 79, no. 12. — P. 3292—3293. — DOI:10.1021/ja01569a087.
  14. ↑ Oldfield, James E. Selenium (билдәһеҙ). — 2006. — С. 1. — ISBN 978-0-387-33826-2. — DOI:10.1007/0-387-33827-6_1.
  15. ↑ Hatfield, D. L.; Gladyshev, V. N. How Selenium Has Altered Our Understanding of the Genetic Code (инг.) // Molecular and Cellular Biology (инг.)баш. : journal. — 2002. — Vol. 22, no. 11. — P. 3565—3576. — DOI:10.1128/MCB.22.11.3565-3576.2002. — PMID 11997494. — PMC 133838.
  16. ↑ Riley J.P., Skirrow G. Chemical Oceanography. Vol. I, 1965.
  17. ↑ http://светоносная.рф/index_htm_files/protocol.pdf 2020 йылдың 9 ғинуар көнөндә архивланған.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Селен// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 23-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.ruwiki.ru/w/index.php?title=Селен&oldid=1978763 ҡабул ителгән