Бүрәттәр

Бүрәттәр
буряад, ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ (burjaad)
Башҡа атамалары	баргу-бүрәттәр баргуты бүрәт-монголдар (1917—1956 гг.)
Экзоэтнонимдар	Туғандаштар, ағай-энеләр (XVII—XVIII бб.)
Этноиерархия
Раса	монголоид
Халыҡтар төркөмө	монгол халыҡтары
Дөйөм мәғлүмәттәр
Тел	бүрәт
Дин	буддизм (махаяна), шаманлыҡ
Составында	монголдар
Хәҙерге ваҡытта йәшәгән урындары
Бөтәһе: яҡынса 550—690 мең Рәсәй Федерацияһы: 460 053 (перепись 2021) — Бүрәт Республикаһы: 295 273 (2021) — Иркутск өлкәһе: 74 746 (2021) — Байкал аръяғы крайы: 65 590 (2021) — Саха Республикаһы: 6542 (2021) — Мәскәү: 2842 (2010) — Новосибирск өлкәһе: 1312 (2010) — Санкт-Петербург: 1287 (2010) — Красноярск крайы: 1051 (2010) — Хабаровск крайы: 1009 (2010) — Диңгеҙ буйы крайы: 982 (2010) — Томск өлкәһе: 878 (2010) — Сахалин өлкәһе: 567 (2010) — Магадан өлкәһе: 412 (2010) — Амур өлкәһе: 406 (2010) — Камчатка крайы: 335 (2010) — Кемерово өлкәһе: 207 (2010) — Тыва: 313 (2010) — Ямал-Ненец автономиялы округы: 169 (2010) — Чукот автономиялы округы: 149 (2010) — Ҡалмыҡстан: 107 (2010) — Йәһүд автономиялы өлкәһе: 71 (2010) — Алтай Республикаһы: 64 (2010) ҠХР: 70 000 — 164 000 Монголия: 43 661 (2020) Ҡаҙағстан : 346 (2009)
Тарихи йәшәгән урындары
Байкал күле һәм Аргунь, Онон йылғалары ҡушылдыҡтарында
РУВИКИ.Медиа файлдары

Бүрәттәр (бүрәт телендә буряад зон, буряадууд, ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ, рус. Буря́ты) — тарихи яҡтан Байкал күле районында формалашҡан һәм дөйөм мәҙәниәте һәм тарихы булған, бүрәт телендә һөйләшкән монгол телле халыҡ.

Бүрәттәрҙең ата-бабалары тип байырку һәм курыкан ҡәбиләләре иҫәпләнә. Был ҡәбиләләр Байкал күле тирәһендәге ерҙәрҙе VI быуаттан башлап үҙләштерә башлай. Был осорҙа улар төрлө күсмә дәүләттәр составында була. Уйғыр ҡағанлығының тарҡалыуы һәм X быуатта монгол телле кидандарҙың көсәйеүе арҡаһында байыркуҙар көнсығыштан Байкал аръяғының көнбайыш өлөшөнә күсенә һәм курыҡандар менән тығыҙ аралашып йәшәй башлай. Монгол империяһы барлыҡҡа килгән мәлдә Байкал күле тирәһендәге халыҡтың төп өлөшө «барғуттар» тип йөрөтөлә башлай. Һуңыраҡ был ерҙәр монгол дәүләте составына индерелә. Бүрәттәр XIII быуат аҙағында, Монгол империяһындағы үҙ-ара һуғыштар һөҙөмтәһендә үҙ ерҙәрен ҡалдырып, Көнбайыш Монголияға мәжбүр булғандыр. Монгол империяһы тарҡалғандан һуң, баргу-бүрәттар тип аталған бүрәттәр Ойрат ханлығын булдырыуҙа ҡатнаша. Артабан улар XV быуаттың икенсе яртыһында Көньяҡ Монголияға күсенә, унда монголдарҙың юншиэбу төмәне составына инә. XVI быуат башында юншиэбу төмәне бер нисә өлөшкә тарҡала. Яҡынса XVI быуаттың икенсе яртыһы һәм XVII быуат башы араһында бүрәттәр Байкал янына ҡайта. Ойрат-халха һуғышы һөҙөмтәһендә уларҙың бер өлөшө ойрат тайшаларына күсә, ә бер өлөшө халха хандарының хакимлығын танырға мәжбүр була.

1727 йылда Рәсәй менән Ҡытай араһында Бурин килешеүенә ҡул ҡуйыла, һәм бүрәттәр ике дәүләт араһында бүленеп ҡала. Күпселек өлөшө Рәсәй территорияһына эләгә, ҡалғандары — Ҡытай территорияһына.

Әлеге ваҡытта улар Рәсәйҙә (Бүрәт Республикаһы, Иркутск өлкәһе, Байкал аръяғы крайы), Ҡытайҙа (Эске Монголия автономиялы районының Хулун-Буир ҡала округы) һәм Монголияла (Дорнод, Хэнтий, Сэлэнгэ) йәшәй.

Яҡынса дөйөм һаны 550 000 һәм 690 000 араһында тип баһалана.

Монгол телдәренең береһе булған һәм Рәсәйҙә үҙенең әҙәби нормаһына эйә булған бүрәт телендә һөйләшәләр. Монголияла һәм Ҡытайҙа монгол теленең диалекты тип һанала.

Бүрәттәрҙың диндарҙары башлыса буддизм һәм шаманизм динен тота. Бүрәт-буддистар төньяҡ буддизм (махаяна) яҡлы. Шаманлыҡ, үҙ сиратында, бөтә бүрәттәрҙә лә киң таралған, әммә ул Иркутск өлкәһе бүрәттәре һәм боронғо Ҡытай баргуттары араһында көслө йоғонтоло.

Йәшәгән илдәрҙә бүрәттәр монголдарҙың этник төркөмдәренең береһе, йә уларҙан айырым бойондороҡһоҙ милләт тип һанала. Рәсәй Федерацияһында бүрәттәр монголдарҙан айырым милләт, ә Монголияла монголдарҙың этник төркөмдәренең береһе тип һанала, шул уҡ ваҡытта баргуттар һәм бүрәттәр төрлө этник төркөмдәр тип иҫәпләнә.

Демография

Тарихи демография

XVII быуат уртаһына бүрәттәрҙең дөйөм һаны 77 мең кеше тәшкил итә, әммә башҡа мәғлүмәттәр ҙә бар. Совет ғалимдары Долгих Б.. О., Кабузан В. М. һәм Троицкий С. М тикшеренеүҙәренә ярашлы, XVII быуаттың тәүге ун йыллыҡтарында Байкал буйына йәшәгән монгол телле ҡәбиләләрҙең оптималь һаны 50 — 60 меңдән түбән булмаған.

Һуңғы осорҙа

Хәҙерге ваҡытта Бүрәттәрҙең яҡынса һаны төрлө сығанаҡтар буйынса 550 меңдән алып 690 меңгә тиклем кеше тип баһалана.

Бүрәттәр Рәсәйҙә

Рәсәй империяһында 1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, бүрәт телен туған тел тип 288 663 кеше күрһәткән.

Бөтә Союз һәм Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса һаны (1926—2010)

	1926 йылғы иҫәп алыу	1939 йылғы иҫәп алыу	1959 йылғы иҫәп алыу	1970 йылғы иҫәп алыу	1979 йылғы иҫәп алыу	1989 йылғы иҫәп алыу	2002 йылғы иҫәп алыу	2010 йылғы иҫәп алыу
СССР	237 501	▼224 719	▲252 959	▲314 671	▲352 646	▲421 380
РСФСР/Рәсәй Федерацияһы шул иҫәптән Бүрәт-Монгол АССР-ында / Бүрәт АССР-ында / Бүрәт Республикаһында Чита өлкәһендә / Байкал аръяғы крайында Иркутск өлкәһендә	237 494 214 957 - -	▼220 654 ▼116 382 33 367 64 072	▲251 504 ▲135 798 ▲39 956 ▲70 529	▲312 847 ▲178 660 ▲51 629 ▲73 336	▲349 760 ▲206 860 ▲56 503 ▼71 124	▲417 425 ▲249 525 ▲66 635 ▲77 330	▲445 175 ▲272 910 ▲70 457 ▲80 565	▲461 389 ▲286 839 ▲73 941 ▼77 667

Һуңғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Рәсәй Федерацияһында буряттар һаны 461 389 кеше тәшкил итә. Башлыса Бүрәт Республикаһында (286 839 кеше), Иркутск өлкәһендә (77 667 кеше), шул иҫәптән Усть-Ордынск Бүрәт округында (49871 кеше), Байкал аръяғы крайында (73 941 кеше), шул иҫәптән Агинск Бүрәт округында (50 125 кеше) йәшәй. Буряттар шулай уҡ Саха-Яҡут Республикаһында (7011 кеше), Мәскәүҙә, Санкт-Петербургта, Новосибирскиҙа, Томскиҙа һәм Рәсәй Федерацияһының башҡа ҡалаларында йәшәй.

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Бардаханова С. С., Соктоев А. Б. Система жанров бурятского фольклора. — Улан-Удэ: Бурятский институт общественных наук СО АН СССР, 1992. — ISBN 5-02-029640-6.
• Богданов М. Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. — Верхнеудинск: Бурят-Монгольское издательство, 1926. — 229 с.
• Булаев В. М., Дашидондоков Ш.-Н. С. Образ жизни населения как отражение национальной самобытности (на примере бурят Восточного Забайкалья). — Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН, 2002. — 168 с.
• Буряты / Под ред. Л. Л. Абаевой и Н. Л. Жуковской. — М.: Наука, 2004. — 634 с. — ISBN 5-02-009856-6.
• Буряты // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
• Буряты // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Буряты // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
• Галданова Г.Р., Потапов Л.П. Доламаистские верования бурят. Бурятский институт общественных наук. Бурятский филиал Сибирского отделения Академии наук СССР/ Ответственный редактор доктор исторических наук Л.П.Потапов. Рецензенты Л.Л.Абаева и Н.Л.Жуковская. В мягкой цветной обложке. 140 × 225 мм. — Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1987. — 116 с. — 4950 экз. — ISBN отсутствует.
• Галсанова И. Б., Серебрякова Ю. А. Этническая культура современного забайкальского бурятского села: монография / ФГОУ ВПО "Бурятская ГСХА им. В. Р. Филиппова", Гуманитар. фак., Каф. связей с общественностью, социологии и политологии. — Улан-Удэ: Издательство БГСХА, 2010. — 132 с.
• Дондокова Л. Ю. Статус женщины в традиционном обществе бурят (вторая половина 19 - начало 20 в.): монография. — Улан-Удэ: Издательство БГСХА, 2008. — 208 с.
• Дугаров Д. С., Неклюдов С. Ю. Исторические корни белого шаманства: На материале обрядового фольклора бурят. — М.: Наука, 1991. — ISBN 5-02-009990-2.
• Жамбалова С. Г. Профанный и сакральный миры ольхонских бурят (XIX—XX вв.). — Новосибирск: Наука, 2000.
• Залкинд Е. М. Общественный строй бурят в XVIII — первой половине XIX в. — М.: Наука, 1970. — 398 с.
• Историко-культурный атлас Бурятии / Науч. ред. Н. Л. Жуковская. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2001. — 606 с.
• Народы России: живописный альбом. — С-Пб.: типография Товарищества «Общественная Польза», 1877. — 493 с.
• Нимаев Д. Д. Начало формирования этнического ядра бурят // Буряты. Серия: Народы и культуры. — М.: Наука, 2004.
• Окладников А. П. Очерки из истории западных бурят-монголов (XVII -XVIII вв.). — Улан-Удэ, 2014.
• Ханхараев В. С. Буряты в XVII—XVIII вв. — Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН, 2000. — ISBN 5-7925-0074-6.
• Цыдендамбаев Ц. Б. Бурятские исторические хроники и родословные, как источники по истории бурят / Под ред. Б. В. Базарова, И. Д. Бураева. — Улан-Удэ: Республиканская типография, 2001. — 256 с.
• Buyandelgeriyn M. Dealing with Uncertainty: Shamans, Marginal Capitalism, and the Remaking of History in Postsocialist Mongolia// American Ethnologist, Vol. 34, No. 1 (Feb., 2007), pp. 127—147. (инг.)
• Krader L. Buryat Religion and Society //Southwestern Journal of Anthropology, Vol. 10, No. 3 (Autumn, 1954), pp. 322—351. (инг.)
• Shimuzu K., Tokimasa K., Takeuchi Y., Gereksaikhan T., Tanabe Y., Omoto K., Imanishi T., Harihara S., Hao L., Jing F. β-Globin Gene Cluster Haplotype Frequencies in Khalkhs and Buryats of Mongolia //Human Biology, Vol. 78, No. 6 (December 2006), pp. 749—756. (инг.)

Һылтанмалар

• Буряты // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Новосибирский государственный краеведческий музей Архивная копия от 23 сентябрь 2016 на Wayback Machine
• К этногенезу бурят по материалам этнонимии Архивная копия от 16 июль 2014 на Wayback Machine — статья на сайте Межрегионального института общественных наук (МИОН).