Ағиҙел (йылға)

Ағиҙел
	; Ишембайҙа Ағиҙел аша күпер
Характеристика
Оҙонлоғо	1430 км
Бассейн	142 000 км²
Һыу сығымы	950 м³/с (тамағында)
Һыу ағымы
Инеше	Ирәмәл, Көньяҡ Урал
· Координаталар	54°32′20″ с. ш. 59°02′58″ в. д.HGЯO
Тамағы	Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы
· Координаталар	54°32′20″ с. ш. 59°02′59″ в. д.HGЯO
· Координаталар	55°53′14″ с. ш. 53°36′14″ в. д.HGЯO
Урынлашыуы
Һыу бассейны	Кама → Волга → Каспий диңгеҙе
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Регион	Башҡортостан
РДҺР	10010200112111100016731
Ағиҙел Викимилектә

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Ағиҙел.

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Иҙел.

Ағиҙел ((тыңлау) (мәғл.); шулай уҡ Иҙел^[1]; рус. Белая) — Башҡортостандың иң ҙур йылғаһы^[2]. Каманың һул һәм иң ҙур ҡушылдығы^[3]. Оҙонлоғо — 1430 километр, һыу йыйыу бассейны майҙаны — 142 000 км²^[4]^[5].

Тарихы һәм этимологияһы

Урта быуаттарҙа Волга йылғаһы Иҙел тип аталған, әммә ул хәҙерге Ҡариҙел һәм Ағиҙел йылғалары ҡушылған урында (Өфө ҡалаһы янында) башланған.

Башҡорт халыҡ ижадында һәм йәнле һөйләштә йылға Иҙел тип тә йөрөтөлә. «Урал батыр» ҡобайырында «Көмөштәй бер аҡ йылға», «Иҙел батыр таҡҡан, ай, Аҡ йылғаһы» тигән юлдар бар.

Боронғо төрки халыҡтарында Иҙел «һыу, йылға» тигәнде аңлата. Ағиҙелдең русса «Белая» тигән аты башҡортсанан туры күсермә: 1627 йылда сыҡҡан "Ҙур һыҙма китабы"нда һәм башҡа тарихи яҙмаларҙа Ағиҙел «Белая Воложка» тип атала^[6].

Ағиҙел йылғаһы Бөрйән районы Ишдәүләт ауылы эргәһендә

Ағиҙел — аҡ йылға (аҡ һәм боронғо төрки иҙел — һыу, йылға). Шулай итеп, Ағиҙел менән Ҡариҙел йылғаларының атамаһы уларҙың ҡитғалар буйынса билдәләнешенә бәйле булыуы ихтимал: Ағиҙел көньяҡтан аға, ө Ҡариҙел — төньяҡтан^[7]^[8].

Географияһы

Көньяҡ Уралдың бейеклеге буйынса икенсе урында торған, Белорет районынан төньяҡ-көнсығышта урынлашҡан Ирәмәл тауынан көнсығыштараҡ, Әүәләк тауы итәгендә, Учалы районының Яңы Хөсәйен ауылы эргәһендә баш ала. Үрендә һаҙамыҡлы үҙәндәрҙән үтә, Тирлән ҡасабаһынан түбәндәрәк ҡырҡа тарая, иңкеүҙәре текәрә. Белорет, Бөрйән ерҙәренән Урал тауҙары, ҡаялар араһынан аға. Уң ҡушылдығы Нөгөштөң түбәнге ағымында, иркен туғайлыҡтарға барып сығыр ерҙәрҙә үҙәне яйлап киңәйә. Ҡариҙел ҡушылғандан һуң Ағиҙел тигеҙлектәрҙән йәйрәп аға, иркен туғайҙарҙа ағымында боролмалар, бөгөлдәр яһап, тармаҡланып та киткеләй. Күп урында уң яҡ яры ҡалҡыуыраҡ.

Ағиҙел бассейны

Инженер Николай Белелюбский проекты буйынса Өфөлә Aғиҙел аша беренсе тимер күпер асыу, 1888 йылдың 8 сентябре.

Ағиҙелдең инешендәге таҡтаташ

Йылға, нигеҙҙә, ҡар һыуҙары менән тулылана. Бөрө ҡалаһы эргәһендә уртаса йыллыҡ исрафланыуы 858 м³/с, таамғында — 950 м³/с. Ғәҙәттә, ноябрҙең икенсе яртыһында туңа, боҙ апрель урталарында китә.

Йыллыҡ ағымының 60 проценты тирәһе яҙғы ташҡын осорона (яҡынса 75 көн) тура килә. ташҡын яҡынса 10 апрелдә башланып, 23 июлдә тамамлана. был ваҡытта һыуҙың тоноҡлоғо литрына 900 миллиграмға етә (башҡа ваҡытта — 50 мг/л).

Иң ҙур ҡушылдыҡтары:

уң яҡтан: Нөгөш, Эҫем, Ҡариҙел, Бөрө, Тере Танып;
һул яҡтан: Ашҡаҙар, Өршәк, Дим, Ҡармасан, Сәрмәсән, Баҙы, Сөн.

Йылға тамағынан Өфөгә тиклем суднолар даими, Мәләүез пристаненә хәтлем өҙөклөк менән йөрөй.

Борон-борондан ҡан-ҡәрҙәштәребеҙ Ағиҙел буйлатып торлаҡ ҡороп, түлләп, ишәйеп, ҡотайып донъя көтә. Ағиҙел буйында бихисап ауылдар, Белорет, Мәләүез, Салауат, Ишембай, Стәрлетамаҡ, Өфө, Благовещен, Бөрө, Дүртөйлө, Ағиҙел ҡалалары урынлашҡан.

Флора һәм фаунаһы

Флора

Ағиҙел ярҙарында дала үҫемлектәре үҫә, урыны менән урмандар осрай. Урта ағымында ярҙарын тирәк, тал, гөлйемеш ағастары ҡаплаған. Ҡара бөрлөгән күп.

Фауна

Алабуға, сабаҡ, суртан, ажау, аҡ сабаҡ, йәйен, шамбы, шырт балыҡ, ҡорбан, густера, уҡбалыҡ, ташбаш, зөгәй, бәрҙе (үрендә), ағасаҡ, опто, бәрҙе, ҡыҙыл балыҡ (ҡалмаған тиерлек), аҡ сабаҡ, ҡылыс балыҡ, борош, йоҡа сабаҡ, ҡыҙылғанат, сәгер балыҡ, ротан, көмөш табан, үгеҙбалыҡ.

Ҡушылдыҡтары

(тамағынан км; оҙонлоғо 100 километрҙан оҙон булған йылғалар күрһәтелгән)

68 км: Кунь (уң)
77 км: Әшәй (уң)
83 км: Сөн (һул) (оҙонлоғо 209 км)
85 км: Минеште (һул)
101 км: Үле Танып (уң)
110 км: Баҙы (һул) (оҙонлоғо 123 км)
115 км: Тере Танып (уң) (оҙонлоғо 345 км)
144 км: Кыуаш (һул)
178 км: Оло Яубаҙы (һул)
260 км: Тасымдо (уң)
262 км: Бөрө (уң) (оҙонлоғо 128 км)
292 км: Талбазы (һул)
308 км: Юланда (уң)
332 км: Сәрмәсән (һул) (оҙонлоғо 186 км)
342 км: Ҡоҙошло (һул)
387 км: Ҡармасан (һул)
408 км: Семёновка (уң)
416 км: Потеха (уң)
420 км: Ерик (Ағиҙел ҡушылдығы) (һул)
475 км: Дим (һул) (оҙонлоғо 535 км)
487 км: Ҡариҙел (уң) (оҙонлоғо 918 км)
502 км: Бәрҫеүән (йылға) (һул)
504 км: Өршәк (һул) (оҙонлоғо 193 км)
553 км: Ҡарламан (һул)
561 км: Эҫем (Ағиҙел ҡушылдығы) (уң) (оҙонлоғо 239 км)
585 км: Еҙем (уң)
635 км: Бурлы
669 км: Көгөш (уң)
693 км: Егән (уң)
700 км: Ҡуғанаҡ (һул) (оҙонлоғо 102 км)
732 км: Һәләүек (уң)
743 км: Ашҡаҙар (һул) (оҙонлоғо 165 км)
771 км: Тәйрүк (уң)
837 км: Нөгөш (уң) (оҙонлоғо 235 км)
856 км: Мәләүез (йылғы) (һул)
868 км: Балоя (һул)
883 км: Керәүле (һул)
904 км: Мәнеү (Ағиҙел ҡушылдығы) (һул)
922 км: Узя (һул)
923 км: Иртөбәк (һул)
963 км: Әкәүәҙ (һул)
991 км: Мәләүез (һул)
994 км: Батран (һул)
1011 км: Ҡыҙылъяр (уң)
1016 км: Вашаш (уң)
1026 км: Ырғыҙлы (һул)
1041 км: Шүлгән (уң)
1046 км: Ямашлы (уң)
1048 км: Төтәләнде (һул)
1052 км: Тарыуал (һул)
1060 км: Ҡурығас (уң)
1065 км: Ҡана (Ағиҙел йылғаһының ҡушылдығы) (һул)
1067 км: Оло Мәйгәште (уң)
1092 км: Алағуян (уң)
1098 км: Көньяҡ Үҙән (һул)
1107 км: Бөгөндө (уң)
1129 км: Ҡурғашлы (уң)
1134 км: Кәлтәгәү (уң)
1135 км: Оло Апшак (һул)
1158 км: Ҡарҙыҡ (уң)
1159 км: Тирге (уң)
1167 км: Ылаҡты 2-се (һул)
1175 км: Оло Әүжән (уң)
1180 км: Ылаҡты (уң)
1187 км: Ирлә (уң)
1188 км: Ҡағы (һул)
1212 км: Ҡарайылға (Ағиҙел ҡушылдығы) (һул)
1218 км: Кухтур (уң)
1238 км: Төньяҡ Үҙән (йылға) (һул)
1256 км: Оло Евлук (уң)
1269 км: Оло Һарғая (һул)
1271 км: Наяҙы (уң)
1274 км: Яндыҡ (уң)
1277 км: Ҡаҙыш (уң)
1281 км: Буғанаҡ (уң)
1283 км: Рәз (һул)
1288 км: Әрүәк (һул)
1300 км: Ятва (һул)
1312 км: Уҡшыҡ (һул)
1317 км: Нура (йылға) (уң)
1318 км: Мата (һул)
1356 км: Үрге Мата (һул)
1363 км: Тирлән (уң)
1367 км: Сейәле Ҡыр (йылға) (һул)
1379 км: Городской Ключ (һул)
1379 км: Кесе Ҡолбаҡ (һул)
1387 км: Чёрный (уң)
1395 км: Оло Аунар (уң)
1396 км: Городской (һул)
1401 км: Итҡол шишмәһе (һул)

Хужалыҡта ҡулланылышы

Урман ағыҙыу баркалары ҡалдыҡтары

Башҡортостандың мөһим һыу магистрале. Табындан (656 км) алып суднолар йөрөй ала. Өфөнән суднолар даими йөрөй. Туристик рейстар ойошторолған Мәскәү — Өфө һыу юлының бер өлөшө булып тора.

Өс һыу узелынан торған каскад төҙөү планлаштырыла: 2003 йылда беренсе Йомағужа һыуһаҡлағысы төҙөлә, 2005 йылда Йомағужа ГЭС-ының һуңғы агрегаты сафҡа индерелә. Ошо һыуһаҡлағыс төҙөлөшө арҡаһында йылға һуңғы йылдарҙа ныҡ һайыға.

Йылға һыуы баҡсаға һибеү өсөн ҡулланыла, һирәк кенә эсәр һыу итеп тә файҙаланыла. Сәнәғәт производстволары («Газпром нефтехим Салауат» һ.б.) өсөн ҡулланыу сикләнгән, предприятиелар һыу ҡулланыуҙың йомоҡ циклына күсә.

Яҡын арала ағышын үҙгәртеп Илеш районының Груздевка ауылынан Татарстандың Аҡтаныш районы Әзәкүл ауылына тиклем 23 километрлы участканы тәрәнәйтеү планлаштырыла. Был эре инфраструктура проекты 25 миллион һумға финансланған да инде. Маҡсаты — «йылға-диңгеҙ» класлы суднолар менән Төркиә һәм Иранға иген оҙатыу мөмкинлеген булдырыу^[9]^[10]^[11]

Күперҙәр

Йылға аша бик күп күпер һалынған, уларҙың иң ҙурҙары булып Өфөләге дүрт автомобиль һәм бер тимер юлы күпере тора.

Автомобиль күпере
Ырымбур күпере. 1956 һәм 1992 йылдарҙағы автомобиль күперҙәре
Ырымбур күпере. 1956 һәм 1992 йылдарҙағы автомобиль күперҙәре
Ырымбур күпере. 1956 һәм 1992 йылдарҙағы автомобиль күперҙәре
Беренсе Өфө тимер юлы күпере төҙөлөшө (1886—1888 йылдар)
1886 йылғы Өфө тимер юлы күпере
1886 йылғы Өфө тимер юлы күпере
Өфө тимер юлы күпере бөгөн (1991—2001 йылдарҙа реконструкцияланған)

Административ сиктәре

Ағиҙел йылғаһы:

Башҡортостанда — Архангел, Ауырғазы, Белорет, Бөрө, Благовещен, Борай, Бөрйән, Ғафури, Дүртөйлө, Иглин, Илеш, Ишембай, Ҡырмыҫҡалы, Краснокама, Күгәрсен, Кушнаренко, Көйөргәҙе, Мәләүез, Стәрлетамаҡ, Өфө, Учалы райондары, Ағиҙел, Күмертау, Салауат, Стәрлетамаҡ, Өфө ҡала округтары;
Татарстандың Аҡтаныш районы;
Удмуртстандың Ҡаракүл районы буйлап аға.

Ҡалалар

Ағиҙел ярында Белорет, Мәләүез, Салауат, Ишембай, Стәрлетамаҡ, Өфө, Благовещен, Бөрө, Дүртөйлө, Ағиҙел ҡалалары урынлашҡан.

Мәҙәниәттә

Йылғаны рәссамдар А. Э. Тюлькин «На родине Нестерова», «Труниловка», «Ледоход» һ.б.^[12], Б. Ф. Домашников «Утро на Белой», «На реке Белой» картиналарында һүрәтләгән.

Шағирҙар А. Филиппов, С. Кулибай шиғырҙарында һәм ДДТ «Агидель (Белая река)» йырында данлай.

Облака проходят бело-белые,

Но белей, чем эти облака,

Агидель, или по-русски Белая, —

Светлая, как девушка река.

А. Филиппов

Белая река, капли о былом, ах, река-рука, поведи крылом.

ДДТ төркөмө йыры.

Революцияға тиклемге открыткаларҙа

Өфөнән йылға күренеше
Йылғанан күренеш
Ағиҙелде аша сығыу
Өфөнөң көньяҡ өлөшө

Иҫтәлекле урындары

Ағиҙел йылғаһының үре — һыу туризмы өсөн популяр урын.

йылға бик оҙон булғанлыҡтан, уның буйында бик күп иҫтәлекле урындар бар: Белорет һәм Ҡағының тимер эшләү заводтары, үрге ағымында бик күп мәмерйәләр, шул иҫәптән Шүлгәнташ, Стәрлетамаҡтың элекке тоҙ пристане һәм Табын ҡәлғәһе.

Һыу реестры мәғлүмәттәре

Рәсәйҙең дәүләт һыу реестры мәғлүмәттәре буйынса, Кама бассейны округына ҡарай, йылғаның һыу хужалығы участкаһы — тамағынан алып Ар ташы һыу үлсәү посына тиклем, йылғаның ярҙамсы бассейны — Ағиҙел, йылға бассейны — Кама.

Дәүләт һыу реестрында коды — 10010200112111100016731^[4].