Ирәмәл

Ирәмәл
Ирәмәл
	урыҫ Иремель
Характеристикалары
Абсолют бейеклеге	1582 м
Урынлашыуы
	54°32′00″ с. ш. 58°50′20″ в. д.HGЯO
Ил	Рәсәй Федерацияһы;
РФ субъекттары	Башҡортостан, Силәбе өлкәһе
Тау системаһы	Көньяҡ Урал
	Ирәмәл
Ҡурсаулыҡ зонаһы
	Ирәмәл тауы
Категория МСОП	III (Тәбиғәт ҡомартҡыһы)
Профиль	комплекслы, ландшафт, геоморфологик, ботаник, зоологик
Статус	яңынан ойошҡан
Майҙаны	5 980,0 га
Ойошторолған ваҡыты	17 август 1965 йыл
Бөтөрөлгән ваҡыты	27 август 2014 йыл
	РУВИКИ.Медиа файлдары

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Ирәмәл (төшөнсәләр).

Ирәмәл (рус. Иремель) — Башҡортостан Көньяҡ Уралындағы тау массивы. 1965 йылдан — төбәк әһәмиәтендәге тәбиғәт ҡомартҡыһы. Бейеклеге һәм ҙурлығы буйынса Көньяҡ Уралда икенсе. Башҡортостан Республикаһы Белорет районының төньяҡ-көнсығышында Баҡты һәм Әүәләк һырттары араһында ята. Өлөшләтә Учалы районының төньяҡ-көнбайышында һәм Силәбе өлкәһенең Ҡытау-Ивановск районы биләмәләрендә урынлашҡан.^[1]^[2]^[3]

Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең 2010 йылдың 31 декабрендәге Ҡарары менән Ирәмәл тауы территорияһы, шул иҫәптән Әүәләк һырты тәбиғи парк тип иғлан ителгән^[2]^[4]^[5].

Характеристикаһы

Массивтың оҙонлоғо яҡынса 15 километр, киңлеге — 7 километрға яҡын. Билән менән айырылған көньяҡ һәм төньяҡ өлөштәргә бүленә. Ике түбә араһындағы был биләндең киңлеге яҡынса 1 километр һәм бейеклеге 1200—1250 метр^[1].

Абсолют бейеклектәре бер мең метрҙан ашыу булған бер нисә түбәһе бар:

• Оло Ирәмәл тауы, бейеклеге — 1582 метр, түбәһе яҫы таулыҡ;^[6]
• Кесе Ирәмәл тауы, бейеклеге — 1449 метр;^[6]
• Ҡолонсаҡ тауы, бейеклеге — 1184 метр^[2].

Флораһы һәм фаунаһы

Таш йылғалар (ҡоромдар), таш ҡаласыҡтар һәм ҡая ҡалдыҡтары бар. Урта рифейҙың егәлгә свитаһына ҡараған кварцитлы ҡомташтан һәм кварциттан тора. Ландшафтарҙың бейеклек бүлкәтлеге күҙәтелә^[2].

Урман бүлкәтендә ҡара ылыҫлы тайга, юғарыраҡ һирәк урмандар, яланғас болондар һәм тау тундралары өҫтөнлөк итә. Үҫемлектәргә бик бай. Ирәмәл тәбиғәт паркы, шул иҫәптән һырт битләүҙәре флораһында 550-гә яҡын ҡатмарлы төҙөлөшлө көпшәле үҫемлек төрө иҫәпләнә, шуларҙың түбәндә һаналғандары был биләмәләрҙә генә осрай һәм улар Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән: эндемиктар — ирәмәл алтын тамыры, Крылов зыягөлө, урал лаготисы, шулай уҡ реликттар — аҙ япраҡлы елемүлән, көҙгө ллойдия, Ледебур еҙүләне, Леман таутишәре, Эдер бетүләне^[2].

Ҡоштарҙың һирәк төрҙәре осрай, улар иҫәбенән Ирәмәл тау һыртында бөркөт, һөҙһөт йәки кеҙгет, ҡара сәпсәү йәки ҡара ҡаҙ көн итә.

Битләүҙәрендә Йүрүҙәндең ҡушылдығы — Төлөк йылғаһы һәм уның үҙенең ҡушылдығы Ҡарағай, шулай уҡ Әүәләк һыртында аға башлаған Ағиҙелдең ҡушылдыҡтары Иһәнәк, Оло Әүнәр, уның ҡушылдығы Тығын йылғалары ағып сыға. Көнсығыш итәге буйлап Тығын һаҙлығы урынлашҡан^[6].

Этимологияһы

«Ирәмәл» оронимы (түбә атамаһы) — бик боронғо, бер мәғәнәле генә аңлатмаһы юҡ, уны сығышын боронғо башҡорт теле менән бер рәттән шулай уҡ монгол теленә лә алып барып ялғайҙар. Башҡорт телендә, әлбиттә, яңғырашы буйынса был исемгә яҡын һүҙҙәр бар: мәҫәлән, «эремелек», «эреме» — йылға буйлап ҡуйы ҡыуаҡлыҡтар һәм урмандар менән биләнгән һаҙлыҡлы һыҙат, «ирем» — йылғаның тура өлөшө. Улар Ирәмәл йылғаһын характерлай ала. Бәлки, йылға ла, тау ҙа улар өсөн дөйөм булған Ирәмәл тау узелы (массивы) исеме менән аталалыр^[7].

Икенсе төрлө аңлатмаһы: ир-егет һәм эмель-эйәр йәки батыр ир-егет эйәре. Ирәмәл түбәһе гигант эйәргә оҡшаған^[8].

Яңы тикшеренеүҙәрҙә Ирәмәл оронимының сығышы бронза быуат дәүеренә алып бара һәм һинд-иран телдәренә нигеҙләнә. Этимологияһы буйынса атама боронғо һинд һүҙҙәренең ҡушылыуынан килә тип аңлатыла: irā - «ел» һәм mauli - «түбә», был — «ел түбәһе» тигән мәғәнәне бирә. (Воронков А. А. Об истоках авестийской реки Ардви) ^[9].

Галерея

Оло Ирәмәлдә ямғыр болоттары.

.

Иҫкәрмәләр

↑ ¹ ² Белорецкая энциклопедия. Научно-справочное издание / Редкол.: Ф. А. Фаизова (гл.редактор). — Белорецк: (ИП Абдуллин Р. К.), 2007. — 260 с., илл. ISBN 978-5-8258-0248-0 (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ «Башҡортостан» төбәк интерактив энциклопедик порталы. ИРӘМӘЛ, тау массивы (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
↑ Хребет Аваляк, Большая и Малая Иремель (билдәһеҙ). Публичная кадастровая карта. Дата обращения: 12 май 2011. Архивировано 10 апрель 2016 года.}
↑ В Башкирии гора Иремель получила статус природного парка — Новости России — ИА REGNUM (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 октябрь 2010. Архивировано 28 март 2019 года.
↑ Природный парк «Иремель» (урыҫ). — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ») (рус.). Дата обращения: 23 октябрь 2022.
↑ ¹ ² ³ Тыгын, Хребет Аваляк, Большая и Малая Иремель (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 май 2011. Архивировано 5 июнь 2022 года.
↑ Горный массив Иремель | Русское географическое общество (билдәһеҙ). www.rgo.ru. Дата обращения: 3 июль 2019. Архивировано из оригинала 26 октябрь 2016 года.
↑ Географические названия Южного Урала (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2011. Архивировано из оригинала 4 август 2013 года.
↑ Воронков А. А. Об истоках авестийской реки Ардви. — 2013. Архивировано 26 август 2022 года.

Һылтанмалар

• «Башҡортостан» төбәк интерактив энциклопедик порталы. ИРӘМӘЛ, тау массивы. Дата публикации: 10.10.2019. Дата последнего обновления публикации: 17.10.2019 (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
• Белорецкая энциклопедия. Научно-справочное издание / Редкол.: Ф. А. Фаизова (гл.редактор). — Белорецк: (ИП Абдуллин Р. К.), 2007. — 260 с., илл. ISBN 978-5-8258-0248-0 (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
• Павел Распопов. Иремель — священная гора Башкирии. Сайт Ураловед. 06.05.2020 (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
• Сайт «Большая Страна». Главная > Достопримечательности России > Достопримечательности Башкирии > Гора Иремель (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)
• Вершины Каменного Пояса: Названия гор Урала. Глава «Южный Урал» (анализ названия горы Иремель);

[БЭ-1] ¹ ² Белорецкая энциклопедия. Научно-справочное издание / Редкол.: Ф. А. Фаизова (гл.редактор). — Белорецк: (ИП Абдуллин Р. К.), 2007. — 260 с., илл. ISBN 978-5-8258-0248-0 (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)

[БТИЭП-2] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ «Башҡортостан» төбәк интерактив энциклопедик порталы. ИРӘМӘЛ, тау массивы (Тикшерелеү көнө: 2 апрель 2025)

[Кадастр-3] Хребет Аваляк, Большая и Малая Иремель (билдәһеҙ). Публичная кадастровая карта. Дата обращения: 12 май 2011. Архивировано 10 апрель 2016 года.}

[autogenerated1-4] В Башкирии гора Иремель получила статус природного парка — Новости России — ИА REGNUM (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 октябрь 2010. Архивировано 28 март 2019 года.

[ООПТ2-5] Природный парк «Иремель» (урыҫ). — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ») (рус.). Дата обращения: 23 октябрь 2022.

[карта-6] ¹ ² ³ Тыгын, Хребет Аваляк, Большая и Малая Иремель (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 май 2011. Архивировано 5 июнь 2022 года.

[7] Горный массив Иремель | Русское географическое общество (билдәһеҙ). www.rgo.ru. Дата обращения: 3 июль 2019. Архивировано из оригинала 26 октябрь 2016 года.

[8] Географические названия Южного Урала (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2011. Архивировано из оригинала 4 август 2013 года.

[9] Воронков А. А. Об истоках авестийской реки Ардви. — 2013. Архивировано 26 август 2022 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]