Олимпия уты
Олимпия уты — Олимпия уйындары символдарының береһе. Был ут уйындар үткәрелгән ҡалала асылған ваҡытта тоҡандырыла һәм ярыштар тамамланғанға тиклем өҙлөкһөҙ яна.
Боронғо грек йолаларына нигеҙләнгән традиция 1928 йылда Амстердамда үткән Олимпия уйындарында тергеҙелә. Олимпия уты проекты авторы — голланд архитекторы Ян Вилс, сәнғәт конкурсында алтын миҙал менән наградлана. 1936 йылда Берлинда үткән Олимпия уйындары ваҡытында Карл Димдың идеяһы буйынса беренсе тапҡыр Олимпия факелы эстафетаһы үткәрелә[1], ул грек йолаһы лампадодромияға барып тоташа. 3000-дән ашыу йүгереүсе факелды Олимпиянан Берлинға тиклем эстафетала ҡатнаша. Ҡышҡы Олимпия уйындарында олимпия уты 1936 йылда ла, 1948 йылда ла тоҡандырыла, ләкин эстафета тәүге тапҡыр 1952 йылда Ослолағы ҡышҡы Олимпия уйындары алдынан үткәрелә, әммә ул Олимпиянан түгел, ә Моргедалдән башлана.
Утты тоҡандырыу, ғәҙәттә, билдәле кешегә, йышыраҡ спортсыға тапшырыла, әммә ҡағиҙәнән ситләшеүҙәр ҙә була. Был тантанаға һайланыу оло хөрмәт тип һанала.
Эстафета
Хәҙерге ваҡытта олимпия утын, уйындар асылыуға бер нисә ай ҡалғас, Олимпияла (Греция) тоҡандыралар. Ун бер ҡатын-ҡыҙ, башлыса актрисалар, рухани ҡыҙҙарҙы сүрәтендә тантана үткәрә, уның барышында баш рухани (грек. πρωθιέρεια) Ҡояш нурҙарын туплаусы параболик көҙгө ярҙамында ут тоҡандыра. Факел өсөн яғыулыҡ итеп тәбиғи газ ҡулланыла[2]. Артабан был ут Олимпия уйындарын үткәреүсе ҡалаға оҙатыла. Ғәҙәттә йүгереүселәр факелды эстафета буйынса бер-береһенә тапшыра, әммә башҡа ысулдар ҙа ҡулланыла. Төп факелдан тыш, олимпия утынан махсус лампалар ҙа ҡабыҙыла. Улар төп факел (хатта уйындарҙағы ут та) теге йәки был сәбәптәр арҡаһында һүнгән осраҡта утты һаҡлау өсөн тәғәйенләнә. Ут һүнгән бер нисә осраҡ билдәле: уйындар ваҡытында (Монреаль, 1976, ҡойма ямғырҙар ваҡытында), Лондонда 2012 йылда уйындарға 20 көн ҡалғас, шулай уҡ 2013 йылда Мәскәүҙә һәм Благовещенда[3].
1928 йылда Амстердамда олимпия уты өсөн махсус башня төҙөлә.
Берлиндағы уйындар өсөн ут 1936 йылдың 20 июлендә ҡояштан яндырыла, тантанала 15 ҡыҙ ҡатнаша, һәм баш рухани факелды эстафетаны башлаған[4]. грек йүгереүсеһе Константин Кондилисҡа(Κωνσταντίνος Κονδύλης)[5] тапшыра.
Лондон Олимпиадаһын (1948) — Икенсе донъя һуғышынан һуң тәүге Олимпия уйындарын — үткәргәндә грек армияһы капралы факел йөрөтөүсе була, ул олимпия уты эстафетаһы башланыр алдынан, изге тыныслыҡ билдәһе итеп, үҙенең хәрби формаһын сисә һәм ҡоралын һала.
1964 йылда олимпия уты эстафетаһы бик ҡыҫҡа була. Ут Афинанан самолёт менән Венаға, ә унан Инсбрукҡа оҙатыла.
Мехиколағы Олимпиаданың олимпия уты эстафетаһы Христофор Колумбтың сәйәхәте маршрутын ҡабатлай.
1976 йылда Европанан Америкаға күсеү өсөн ялҡын энергияһының бер өлөшө сенсор ярҙамында тотола һәм радиосигналға үҙгәртелә. Спутник аша Оттаваға ебәрелә[6][7], унда лазер нуры ярҙамында яңы факелды тоҡандырыу башлана, һәм эстафета дауам итә[8][9].
1992 йылда утты паралимпиясы Антонио Ребольо йәйәнән атҡан уҡ тоҡандыра.
2000 йылда Сиднейҙа олимпия уты өс минут самаһы һыу аҫтында була.
2004 йылда олимпия уты эстафетаһы Афиналағы Олимпиаданы асыу алдынан Ер тирәләй урап сыға. Сәйәхәт 78 көн дауам итә, 78 000 саҡрым юл үтә һәм 11 300 факел йөрөтөүсе йәлеп ителә.
Олимпия утын тоҡандырыу тантанаһы
Эстафета уйындар баш ҡалаһының үҙәк стадионында, уларҙың асыу тантанаһы аҙағында тамамлана. Эстафетаның һуңғы ҡатнашыусыһы стадионға ҡуйылған табаҡта ут ҡабыҙа, унда ул уйындар тамамланғансы янып тора.
Олимпия уйындарын ойоштороусылар ут тоҡандырыуҙың үҙенсәлекле ысулын уйлап табырға һәм был ваҡиғаны иҫтә ҡалдырырға тырыша. Тантананың нескәлектәре сер итеп һаҡлана. Ут тоҡандырыусы тураһында, ғәҙәттә, алдан хәбәр ителмәй. Ҡағиҙә булараҡ, уны Олимпиада хужаһы илдең билдәле спортсыһы тоҡандыра.
Олимпия утын яндырыу хоҡуғына эйә булыусылар
Йәйге Олимпия уйындары
.svg){kind=small}
Ҡышҡы Олимпия уйындары
| Уйындар | Ҡала | Факел йөрөтөүсе | Спот төрө |
|---|---|---|---|
| 1952 |
| ||
| 1956 |
| ||
| 1960 | |||
| 1964 | |||
| 1968 | |||
| 1972 |
| ||
| 1976 | |||
| 1980 |  Лейк-Плэсид |
Чарльз Морган Керр | Психология докторы |
| 1984 | |||
| 1988 |
| ||
| 1992 |
| ||
| 1994 |
| ||
| 1998 |
| ||
| 2002 |
| ||
| 2006 | |||
| 2010 |
| ||
| 2014 |
| ||
| 2018 |
| ||
| 2022 |
|
Олимпия утын килтереү ысулдары
| Транспорт төрө | Йыл | Уйындар үткәреү ҡалаһы |
| Саңғы | 1952 | Осло (Ҡышҡы уйындар) |
| Самолёт | 1952 | Хельсинки (Йәйге уйындар) |
| Аттар | 1956 | Стокгольм (Йәйге уйындар) |
| Корабль, шлюпка, һыу саңғыһы | 1968 | Мехико (Йәйге уйындар) |
| Мотоцикл | 1972 | Мюнхен (Йәйге уйындар) |
| Лазер нуры | 1976 | Монреаль (Йәйге уйындар) |
| Вертолёт | 1984 | Лос-Анджелес (Йәйге уйындар) |
| Ҡарғиҙәр | 1988 | Калгари (Ҡышҡы уйындар) |
| Concorde самолёты | 1992 | Альбервиль (Ҡышҡы уйындар) |
| Cataluna фрегаты | 1992 | Барселона (Йәйге уйындар) |
| Егеүле боландар, парашют, инвалид коляскаһы |
1994 | Лиллехаммер (Ҡышҡы уйындар) |
| Каноэ, пони-экспресс, пароход, поезд | 1996 | Атланта (Йәйге уйындар) |
| Егеүле эттәр, ҡарғиҙәр, сана, егеүле аттар |
2002 | Солт-Лейк-Сити (Ҡышҡы уйындар) |
| «Формула-1» командаһы болиды, Венеция гондолаһы |
2006 | Турин (Ҡышҡы уйындар) |
| Дракон (традицион Ҡытай кәмәһе) | 2008 | Пекин (Йәйге уйындар) |
| Традицион англиз кәмәһе, сабыш аттары, паровоз, тарзанка, катер |
2012 | Лондон (Йәйге уйындар) |
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
- ↑ Mallon B. & Heijmans J. Historical Dictionary of the Olympic Movement. 4th ed. The Scarecrow Press, 2011. P. LII, 99
- ↑ Олимпийский факел: символика и устройство. Дата обращения: 23 июль 2021. Архивировано 23 июль 2021 года.
- ↑ Ледяной ветер погасил олимпийский огонь в Благовещенске. Дата обращения: 19 ноябрь 2013. Архивировано 28 март 2014 года.
- ↑ Mallon B. & Heijmans J. Historical Dictionary of the Olympic Movement. 4th ed. The Scarecrow Press, 2011. P. LII
- ↑ Torches and Torch Relays of the Olympic Summer Games from Berlin 1936 to Rio 2016 (ингл.). Olympic Studies Centre (22 май 2017). Дата обращения: 6 февраль 2020. Архивировано 28 июль 2020 года.
- ↑ Из истории олимпиад. «Скромная» дороговизна Монреаля. Дата обращения: 19 декабрь 2017. Архивировано 29 сентябрь 2020 года.
- ↑ Эстафета огня — рекорды, факты, курьёзы. Дата обращения: 19 декабрь 2017. Архивировано 22 декабрь 2017 года.
- ↑ Эстафета разных лет. Дата обращения: 19 декабрь 2017. Архивировано 22 декабрь 2017 года.
- ↑ Невероятные приключения олимпийского огня. Дата обращения: 19 декабрь 2017. Архивировано 22 декабрь 2017 года.
- ↑ Seven teenagers light Games' cauldron. Дата обращения: 28 июль 2012. Архивировано из оригинала 6 ғинуар 2015 года.
- ↑ Непосредственно на стадион факел доставил Стив Редгрейв
Һыланмалар
- International Olympic Committee. Olympic Games 2012 йылдың 24 май көнөндә архивланған.
Всемирная эстафета олимпийского огня 2008 Google Maps KMZ (файл меток KMZ для Google Earth)