Шаран районы
| Шаран районы | |
|---|---|
| Флаг | |
 | .png) |
| Административ-территориаль берәмек | Башҡортостан Республикаhы |
| Бында ерләнгән кешеләр категорияһы | Категория:Похороненные в Шаранском районе[d] |
| Майҙаны |
|
| Административ үҙәк | Шаран ауылы |
| Нигеҙләү датаһы | 31 ғинуар 1935 |
.svg) | |
| Дәүләт | |
| Халыҡ һаны | |
| Рәсми сайт | sharanrb.ru |
| Код КЛАДР | 0205100000000 |
 | |
 | |
 РУВИКИ.Медиа файлдары | |
Шаран районы — Башҡортостандағы муниципаль район.
Географияһы
Район Башҡортостандың көнбайышында Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығында урынлашҡан. Климаты йылы, бер аҙ ҡоролоҡло. Район территорияһында Сөн йылғаһы башлана. Ере йыуылған һәм типик ҡара, Төньяҡ һәм төньяҡ-көнбайышта һоро һәм ҡара һоро урман тупраҡлы. Имән, йүкә, ҡайын һәм уҫаҡ ағаслы урмандары район еренең 24%-ын биләй.
Файҙалы ҡаҙылмалары: нефть (Михайловка, Арҙат, Мостафа), кирбес сеймалы (Иҫке Тумбағош, Наратаҫты, Аҡбарыҫ, Йәнәхмәт һәм Юность), ҡом ҡатыш ҡырсынташ (Шаран, Баҡса), балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом (Ивановка) ятҡылыҡтарынан ғибәрәт.
Майҙаны — 1384 км². Район үҙәге Шаран ауылынан Өфөгә тиклем 201 км, иң яҡын тимер юл станцияһы Туймазыға 29 км.
Тарихы
1935 йылда ойошторолған, ләкин, Башҡортостандың административ ҡоролошонда үҙгәрештәр булыу сәбәпле, ике тапҡыр район статусын юғалта, 1967 йылда яңынан тергеҙелә.
Билдәле шәхестәр
- Абдуллин Марат Ибраһим улы (16.10.1948), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2000—2011 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетының химия-технология факультеты деканы. Химия фәндәре докторы (1988), профессор (1989). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001) һәм мәғариф отличнигы (2004), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2001), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1981). Яҙыусы һәм драматург Ибраһим Абдуллиндың улы. Шаран ауылынан[2].
- Андреева Әлфиә Васильевна (23.01.1958), ғалим-ветеринар табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Рәсәй Федерацияһының Тәбиғи фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, биология фәндәре докторы (2003), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). Ерекле ауылынан[3].
- Густов Виталий Павлович (27.03.1949), ветеран-нефтсе, 1967—2009 йылдарҙа «Арланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1999 йылдан — цех начальнигы. Рәсәй Федерацияһы Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының почётлы нефтсеһе (2001). СССР‑ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1988). 3-сө дәрәжә Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1986). Иҫке Драж ауылынан[4].
- Йософ Гәрәй (7.03.1904—22.03.1988), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. 1936 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. 1937—1939 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Яҙыусылар союзы идараһының яуаплы секретары.
- Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы (24.04.1949—3.06.2005), ғалим-агроном, партия һәм дәүләт эшмәкәре. 1996—2005 йылдарҙа Татарстан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты директоры. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (2000), ауыл хужалығы фәндәре докторы (1998). Татарстандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995) һәм Татарстан Республикаһы Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1997). Түбәнге Зәйет ауылынан[5].
- Диярова Зиниә Әнүәр ҡыҙы (5.01.1959), педагог, Шаран ауылы 2-се мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, район башҡорттары ҡоролтайының башҡарма комитет рәйесе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007).
- Михайлов Дмитрий Иванович (7.11.1919—5.12.2018), нефтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. РСФСР-ҙың 6‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған нефть һәм газ сәнәғәте хеҙмәткәре (1980), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған нефтсеһе (1965), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1969). Шаран ауылынан.
- Сабитов Сәлих Ғиззәт улы (10.10.1912—18.05.1979) — Дан орденының тулы кавалеры, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Йәрәмкә ауылынан[6].
- Фәррахов Миңлехажи Миңлевәли улы (19.03.1931—1.02.2003), нефтсе, Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). Ике Ленин (1971, 1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966) һәм Халыҡтар дуҫлығы (1981) ордендары кавалеры. Йомаҙыбаш ауылынан.
- Халиуллин Юрий Михайлович (10.08.1943), хәрби инженер-механик-ғалим, контр-адмирал (1990). Юғары хәрби мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992—1998 йылдарҙа В. И. Ленин исемендәге Ленинград Юғары хәрби-диңгеҙ инженер училищеһы начальнигы, 1998—2000 йылдарҙа — Хәрби-диңгеҙ инженер институты етәксеһе. Техник фәндәр докторы (1996), профессор (1998). Ҡырым Республикаһының 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002). III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткән өсөн» (1988) һәм «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» (1998) ордендары кавалеры. Анисимова Поляна ауылынан[7].
- Закир Һаҙый (15.03.1863—1932), ХХ быуат башы яҙыусыһы. Йәрәмкә ауылынан.
- Цибизов Леонид Герасимович (2 ғинуар 1925 йыл — 16 июнь 2009 йыл) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, танкист. Советтар Союзы Геройы (1943). Совет Армияһы полковнигы. Украина Ҡораллы көстәренең генерал-майоры (2008). Красная Горка ауылынан.
Халыҡ һаны
1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Халыҡтың уртаса тығыҙлығы 15.02 кеше. Районда 112 ауыл бар, шуларҙың иң ҙурҙары Шаран (4,7 мең), Ерекле (1,0 мең), Түбәнге Зәйет (0,8 мең кеше).
- Милли составы[26]:
2010 йылғы йән иҫәбе мәғлүмәттәренә ярашлы: татарҙар — 33 %, башҡорттар — 24,9 %, мариҙар — 19,7 %, урыҫтар — 11,6 %, сыуаштар — 9,7 %, башҡа милләт вәкилдәре — 4,3 %[27].
Иҡтисад
Район ауыл хужалығы йүнәлешле, территорияһы һөрөлөүе юғары кимәлдә (56,5 %). Иген культуралары, шәкәр сөгөлдөрө, картуф үҫтереүгә, һөт-ит йүнәлешендәге мал үрсетеү, сусҡа һәм һарыҡсылыҡ буйынса махсуслашҡан. Умартасылыҡ һәм балыҡсылыҡ үҫешкән. Шаран ауылы май яҙыу һәм кирбес заводтары эшләй.
Транспорт
Район территорияһын Баҡалы — Туймазы һәм Саҡмағош — Туймазы автомобиль юлдары киҫеп үтә.
Социаль-мәҙәни өлкә
Районда 49 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 17 урта; 4 дауахана, ПУ, 26 дөйөм китапхана, 51 клуб учреждениеһы бар. Урыҫ һәм татар телдәрендә «Шаранские просторы» — «Шаран киңлекләре». гәзите сыға.
Иҫкәрмәләр
- ↑ 1 2 https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Абдуллин Марат Ибраһим улы 2016 йылдың 6 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 15 октябрь 2018)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Андреева Әлфиә Васильевна 2016 йылдың 6 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 21 ғинуар 2018)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Густов Виталий Павлович 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 март 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 апрель 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Сабитов Сәлих Ғиззәт улы 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 1 октябрь 2017)
- ↑ Башкирская энциклопедия — Халиуллин Юрий Михайлович 2019 йылдың 24 декабрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 9 август 2018)
- ↑ СССР-ҙа халыҡ иҫәбен алыу (1939)
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — бит 448.
- ↑ СССР-ҙа халыҡ иҫәбен алыу (1959)
- ↑ СССР-ҙа халыҡ иҫәбен алыу (1970)
- ↑ 1979 йылғы Бөтә Союз халыҡ иҫәбен алыу
- ↑ СССР-ҙа халыҡ иҫәбен алыу (1989)
- ↑ 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу
- ↑ http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/88ec76804db875b29208d3356f373569/4+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
- ↑ 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу
- ↑ https://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
- ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar
- ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — бит 62.
- ↑ https://archive.is/20120714152848/tatar-bashkort.narod.ru/tb-15.htm
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Мөрәжәғәт итеү датаһы: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)
Һылтанмалар
- Шаран районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 15 сентябрь 2021)
- На сайте республики Башкортостан 2011 йылдың 30 ғинуар көнөндә архивланған.
- Официальный сайт Администрации Шаранского района 2020 йылдың 26 февраль көнөндә архивланған.
| Ҡалалар | |
|---|---|
| Районы | Архангел | Асҡын | Ауырғазы | Баймаҡ | Баҡалы | Балтас | Бәләбәй | Балаҡатай | Белорет | Бишбүләк | Бөрө | Благовар | Благовещен | Бүздәк | Борай | Бөрйән | Ғафури | Дәүләкән | Дыуан | Дүртөйлө | Ейәнсура | Иглин | Илеш | Ишембай | Йәрмәкәй | Йылайыр | Краснокама | Күгәрсен | Кушнаренко | Көйөргәҙе | Ҡалтасы | Ҡариҙел | Ҡырмыҫҡалы | Ҡыйғы | Мәләүез | Мәсетле | Мишкә | Миәкә | Нуриман | Өфө | Саҡмағош | Салауат | Стәрлебаш | Стәрлетамаҡ | Тәтешле | Туймазы | Учалы | Фёдоровка | Хәйбулла | Шишмә | Шаран | Әбйәлил | Әлшәй | Яңауыл |