Рәсәй Федерацияһы субъекттары

Рәсәй Федерацияһы субъекттары — тиң хоҡуҡлы республикалар, крайҙар, өлкәләр, федераль әһәмиәттәге ҡалалар, автономиялы өлкәләр, автономиялы округтарҙы берләштергән Рәсәй төбәктәре.

Рәсәй Федерацияһы субъектының төп хоҡуҡи асылы

Рәсәй федерацияһы субъекттарының хоҡуҡи статусы Конституцияла тасуирлана.

Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына ярашлы, Рәсәй Федерацияһы федератив дәүләт булып тора һәм 89 тиң хоҡуҡлы субъекттан — республикаларҙан, крайҙарҙан, өлкәләрҙән, федераль әһәмиәттәге ҡалаларҙан, автономиялы округтарҙан һәм автономиялы өлкәләрҙән тора.

Рәсәй Федерацияһы субъектының юғары вазифалы кешеһе-Рәсәй Федерацияһы субъектының уставына йәки конституцияһына ярашлы һайланған һәм Рәсәй Федерацияһы субъектының дәүләт власының юғары башҡарма органы етәксеһе булған баш етәксе — губернатор, мэр, субъект башлығы йәки субъект хакимиәте башлығы, әммә «президент» түгел, сөнки "Рәсәй Федерацияһы субъекттарында йәмәғәт власын ойоштороуҙың дөйөм принциптары тураһында «федераль законға ярашлы (20-се статья, 5-се өлөш) Рәсәй төбәктәре башлыҡтары вазифаларында дәүләт башлығы вазифаһының атамаһын тәшкил иткән һүҙҙәрҙе һәм һүҙбәйләнештәрҙе, йәғни «президент» һүҙен ҡулланыуҙы тыйыу бар.

Һәр төбәктең үҙ уставы йәки конституцияһы, башҡарма власть органдары системаһы, парламенты, шулай уҡ Рәсәй Федерацияһының ошо субъекты территорияһында ҡабул ителгән һәм ғәмәлдә булған үҙ ҡануниәте бар. Бынан тыш, Рәсәй федерацияһы субъекттары рәсәй парламентының Юғары палатаһына — Федерация советына икешәр вәкил ебәрә.

Рәсәй Федерацияһының федераль дәүләт власы органдары менән үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙә бөтә субъекттар үҙ-ара тиң хоҡуҡлы. Төбәктәр Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы менән уларҙың ҡарамағына индерелгән мәсьәләләрҙе хәл итеү вәкәләтенә эйә. Рәсәй Федерацияһы составынан сығыу хоҡуғы Конституцияла ҡаралмаған.

Тарихы

Совет осоро[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дөйөмләштереүсе термин федерация субъекты тәүге тапҡыр 1990 йылда барлыҡҡа килә, ошо ваҡытҡа тиклем РСФСР-ҘЫ барлыҡҡа килтергән территориаль берәмектәр комплексының атамаһы булмай:

РСФСР-ҙың 1937 йылғы Конституцияһының 14-се статьяһында РСФСР крайҙарҙан, өлкәләрҙән, автономиялы совет социалистик республикаларынан һәм автономиялы өлкәләрҙән тора, тип билдәләнә, әммә тап уларҙың федерация субъекттары булыуын раҫламай. Автономиялы өлкәләр, РСФСР-ҙың республика буйһоноуындағы ҡалалары кеүек үк, 1920-се йылдар аҙағында республика властарының туранан-тура идаралығы аҫтында булған милли административ берәмектәр тип иҫәпләнә, шул уҡ ваҡытта крайҙар һәм өлкәләрҙең эре территориаль берәмектәренең өлөшө булып ҡала (был крайҙарға һәм өлкәләргә тулыһынса буйһонған милли округтарҙан айырмалы рәүештә).
1978 йылғы РСФСР Конституцияһы яңы формулировка индерҙе:** «Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһына автономиялы совет социалистик республикалары инә» тип билдәләне, һәм уларҙың исемлеге бирелде. Артабан: «РСФСР составында крайҙар... өлкәләр... республиканың ҡарамағындағы ҡалалар... крайҙар составына ингән автономиялы өлкәләр... крайҙар һәм өлкәләр составына ингән автономиялы округтар бар...» (71-се статья). Был формулировканан шундай һығымта яһалды: федерация субъекттары булып тик АССР-ҙар ғына тора, ә ҡалған административ берәмектәр федерация составына туранан-тура инә. Бынан тыш, РСФСР-ҙың республиканың ҡарамағындағы ҡалалары телгә алынып, был формулировка тәүгә уларҙың элекке кеүек өлкәләргә буйһонмауын күрһәтте.
Федерация субъекты төшөнсәһе 1990 йылдың 6 апрелендә ҡабул ителгән СССР законы № 1457-I «СССР һәм Федерация субъекттары араһында вәкәләттәрҙе сикләү тураһында» индерелде. Был закон тәүге тапҡыр СССР-ҙы федератив дәүләт тип атаны, әммә СССР Конституцияһы (70-се статья) 1990 йылдың аҙағына тиклем СССР-ҙы тура мәғәнәһендә федерация тип түгел, ә социалистик федерализм принциптарына нигеҙләнгән берҙәм союзлы күп милләтле дәүләт тип иғлан итеп килде. Федерация субъекттары тип союз республикалары һәм улар составындағы автономиялы республикалар (автономиялы берәмектәр) аталды.

Бынан тыш, 1990 йылда СССР Конституцияһына индерелгән үҙгәрештәр СССР Федерация Советының эшләүен күҙ уңында тотто. Ул СССР Президенты етәкселегендә булды, уның составына СССР Вице-президенты һәм союз республикалары башлыҡтары инде. Федерация Советы ултырыштарында шулай уҡ автономиялы республикаларҙың, автономиялы өлкәләрҙең һәм автономиялы округтарҙың юғары вазифалы кешеләре ҡатнашыу хоҡуғына эйә ине.

1993 йылғы Рәсәй Конституцияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Рәсәй Федерацияһының яңы Конституцияһы, 1993 йылда ҡабул ителеп, 1978 йылғы Рәсәй Конституцияһын алмаштырҙы, федерация субъекты төшөнсәһенең заманса мәғәнәһен нығытты (65-се статья). Конституция Рәсәй Федерацияһы составындағы барлыҡ төбәктәрҙең тигеҙ хоҡуҡлы булыуын билдәләне. Рәсәй Федерацияһының 65-се статьяһына ярашлы, ил төбәктәре түбәндәге субъект төрҙәренән тора: республикалар, крайҙар, өлкәләр, федераль әһәмиәттәге ҡалалар, автономиялы өлкәләр һәм автономиялы округтар.

Хәҙерге Рәсәйҙә бер генә автономиялы өлкә — Йәһүд автономиялы өлкәһе бар, ул Рәсәй Федерацияһының был төргә ҡараған берҙән-бер субъекты. Сөнки дәүләт ойошторолған ваҡытта булған барлыҡ автономиялы өлкәләр, Йәһүд автономиялы өлкәһенән тыш, автономиялы республикаларға әйләндерелде, һәм уларҙың яңы атамалары 1990 йылғы редакциялағы РСФСР Конституцияһында нығытылды.

РСФСР бөтөрөлгәс, уның территориаль ҡоролошонан айырмалы рәүештә, автономиялы округтар ҙа Рәсәй Федерацияһы субъекттары булып китте, әммә улар ингән төбәктәрҙән төрлө кимәлдәге бәйлелек һаҡланып ҡалды. Һуңғараҡ Рәсәйҙең күпселек автономиялы округтары ошо төбәктәр составына индерелде. Иҫкесә булып түбәндәге автономиялы округтар (АО) ҡалды: Чукотка, Ханты-Манси, Ямал-Ненец һәм Ненец округтары. Рәсәйҙең федераль ҡануниәтенә ярашлы, автономиялы округ бер юлы Рәсәй Федерацияһының үҙ аллы субъекты ла, ул территориаль ингән ҙурыраҡ төбәк составының бер өлөшө лә булып тора ала (был уставҡа йәки ҙур төбәктең конституцияһына ярашлы билдәләнә). Чукотка АО — Рәсәй Федерацияһының башҡа төбәктәре составына инмәгән берҙән-бер автономиялы округы.

Элекке РСФСР-ҙың республиканың ҡарамағындағы ҡалалары — Мәскәү һәм Санкт-Петербург — федераль әһәмиәтле ҡалаларға әйләндерелде һәм үҙ аллы федерация субъекттары статусын һаҡлап ҡалды. Был статус уларға 1978 йылғы РСФСР Конституцияһында Мәскәү һәм Ленинград өлкәләре составынан айырылып билдәләнгәйне.

Артабан, 2000 йылдарҙа Рәсәй төбәктәренең берләштереү процестары арҡаһында, Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 65-се статьяһына төбәктәр исемлегенә үҙгәрештәр индерелде.

Территориялар ҡушылыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2014 йылда Ҡырымды ҡушыу менән бәйле, Рәсәй Федерацияһы субъекттары исемлегенә Ҡырым Республикаһы һәм федераль әһәмиәтле Севастополь ҡалаһы өҫтәлде^[1].

Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 65-се статьяһына һуңғы үҙгәреш 2022 йылдың 6 октябрендә индерелде. Донецк Халыҡ Республикаһы, Луганск Халыҡ Республикаһы, Херсон һәм Запорожье өлкәләре тураһында мәғлүмәттәр өҫтәлде^[2].

1993 йылғы Рәсәй Конституцияһына ярашлы, дәүләт составында 89 субъект иҫәпләнә:**

24 республика,
9 край,
48 өлкә,
3 федераль әһәмиәтле ҡала,
1 автономиялы өлкә,
4 автономиялы округ.

Федерация субъекттары исемлеге[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

№	Рәсәй Федерацияһы субъекты	Территория (км²)	Халҡы 01.01.2024^[8]	Адм. үҙәк/баш ҡала	Адм.-тер. төҙөлөшө (ОКАТО)	Муниципаль берәмектәр (ОКТМО)	Адм.-тер. бүленеш тарихы
1e-06	Республикалар
1	Адыгея Республикаһы	7792	↗500 591	Майкоп	7 район һәм 2 ҡала	7 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
2	Алтай Республикаһы	92903	↘210 765	Таулы Алтай	10 район һәм 1 ҡала	10 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
3	Башҡортостан Республикаһы	142947	↘4 064 361	Өфө	54 район һәм 21 ҡала	54 муниципаль район, 9 ҡала округы	тулыраҡ
4	Бүрәт Республикаһы	351334	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Улан-Удэ	21 район һәм 2 ҡала	21 муниципаль округ, 2 ҡала округы	тулыраҡ
5	Дағстан Республикаһы	50270	↗3 232 224	Махачкала	41 район һәм 10 ҡала	42 муниципаль район, 10 ҡала округы	тулыраҡ
6	Донецк Халыҡ Республикаһы	Значение не указано (де-юре)		Донецк	18 район һәм 12 ҡала	18 муниципаль район һәм 12 ҡала округы	тулыраҡ
7	Ингуш Республикаһы	3628	↗527 220	Мағас	4 район һәм 4 ҡала	4 муниципаль район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
8	Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы	12470	↗905 464	Нальчик	10 район һәм 3 ҡала	10 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
9	Ҡалмыҡ Республикаһы	74731	↗266 770	Элиста	13 район һәм 1 ҡала	13 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
10	Ҡарасай-Черкес Республикаһы	14277	↘468 322	Черкесск	10 район һәм 2 ҡала	10 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
11	Карел Республикаһы	180520	↘523 856	Петрозаводск	16 район һәм 13 ҡала	16 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
12	Коми Республикаһы	416774	↘720 610	Сыктывкар	12 район һәм 8 ҡала	15 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
13	Ҡырым Республикаһы	26100	↘1 909 499	Симферополь	18 район һәм 16 ҡала	14 муниципаль район, 11 ҡала округы	тулыраҡ
14	Луганск Халыҡ Республикаһы	Значение не указано		Луганск	17 район һәм 11 ҡала	17 муниципаль район һәм 11 ҡала округы
15	Марий Эл	23375	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Йошкар-Ола	14 район һәм 4 ҡала	14 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
16	Мордва Республикаһы	26128	↘765 891	Саранск	22 район һәм 7 ҡала	22 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
17	Саха Республикаһы	3083523	↗1 001 664	Якутск	33 район һәм 5 ҡала	34 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
18	Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы	7987	↘678 879	Владикавказ	8 район һәм 1 ҡала	8 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
19	Татарстан Республикаһы	67847	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Ҡазан	43 район һәм 14 ҡала	43 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
20	Тыва Республикаһы	168604	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Ҡыҙыл	17 район һәм 2 ҡала	17 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
21	Удмурт Республикаһы	42061	↘1 434 557	Ижевск	25 район һәм 5 ҡала	25 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
22	Хакас Республикаһы	61569	↘528 175	Абакан	8 район һәм 5 ҡала	8 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
23	Чечен Республикаһы	15647	↗1 552 866	Грозный	17 район һәм 6 ҡала	17 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
24	Сыуаш Республикаһы	18343	↘1 167 061	Чебоксар	21 район һәм 9 ҡала	21 муниципальный район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
24.000002	Крайҙар
25	Алтай крайы	167996	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Барнаул	60 район һәм 11 ҡала	60 муниципаль район, 11 ҡала округы	тулыраҡ
26	Байкал аръяғы крайы	431892	↘984 395	Чита	31 район һәм 12 ҡала	31 муниципальный район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
27	Камчатка крайы	464275	↗288 947	Петропавловск-Камчатский	11 район һәм 3 ҡала	11 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
28	Краснодар крайы	75485	↗5 833 002	Краснодар	37 район һәм 15 ҡала	37 муниципаль район, 8 ҡала округы	тулыраҡ
29	Красноярск крайы	2366797	↗2 846 120	Красноярск	54 район һәм 19 ҡала	44 муниципаль район, 17 ҡала округы	тулыраҡ
30	Пермь крайы	160236	↘2 495 266	Пермь	33 район һәм 14 ҡала	42 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
31	Приморье крайы	164673	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Владивосток	22 район һәм 12 ҡала	22 муниципаль район, 12 ҡала округы	тулыраҡ
32	Приморье крайы	66160	↘2 886 108	Ставрополь	26 район һәм 10 ҡала	26 муниципаль район, 9 ҡала округы	тулыраҡ
33	Хабаровск крайы	787633	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Хабаровск	17 район һәм 6 ҡала	17 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
33.000003	Өлкәләр
34	Амур өлкәһе	361913	↘750 083	Благовещен	20 район һәм 7 ҡала	20 муниципаль район, 8 ҡала округы	тулыраҡ
35	Архангельск өлкәһе^[3]	589913	↘998 072	Архангельск	20 район һәм 8 ҡала (с НАО)	19 муниципаль район, 7 ҡала округы (без НАО)	тулыраҡ
36	Әстерхан өлкәһе	49024	↘946 429	Астрахань	11 район һәм 3 ҡала	11 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
37	Белгород өлкәһе	27134	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Белгород	21 район һәм 6 ҡала	19 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
38	Брянск өлкәһе	34857	↘1 142 404	Брянск	27 район һәм 5 ҡала	27 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
39	Владимир өлкәһе	29084	↘1 309 942	Владимир	16 район һәм 10 ҡала	16 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
40	Волгоград өлкәһе	112877	↘2 453 898	Волгоград	32 район һәм 6 ҡала	32 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
41	Вологда өлкәһе	144527	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Вологда	26 район һәм 4 ҡала	26 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
42	Воронеж өлкәһе	52216	↘2 273 417	Воронеж	32 район һәм 15 ҡала	31 муниципальный район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
43	Запорожье өлкәһе	Значение не указано (де-юре)		Мелитополь	13 район, 3 ҡала	13 муниципаль район, 3 ҡала округы
44	Иваново өлкәһе	21437	↘905 900	Иваново	21 район һәм 6 ҡала	21 муниципальный район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
45	Иркутск өлкәһе	774846	↘2 330 537	Иркутск	33 район һәм 14 ҡала	27 муниципаль район, 9 ҡала округы	тулыраҡ
46	Калининград өлкәһе	15125	↗1 033 914	Калининград	13 район һәм 6 ҡала	15 муниципаль район, 7 ҡала округы	тулыраҡ
47	Калуга өлкәһе	29777	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Калуга	24 район һәм 4 ҡала	24 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
48	Кемерово өлкәһе — Кузбасс^[4]	95725	↘2 547 684	Кемерово	19 район һәм 18 ҡала	18 муниципаль район, 16 ҡала округы	тулыраҡ
49	Киров өлкәһе	120374	↘1 129 935	Киров	39 район һәм 5 ҡала	39 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
50	Кострома өлкәһе	60211	↘566 266	Кострома	24 район һәм 8 ҡала	24 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
51	Ҡурған өлкәһе	71488	↘753 002	Ҡурған	24 район һәм 9 ҡала	24 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
52	Курск өлкәһе	29997	↘1 060 892	Курск	28 район һәм 5 ҡала	28 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
53	Ленинград өлкәһе	83908	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Гатчина (де-юре), Санкт-Петербург (де-факто)	17 район һәм 20 ҡала	17 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
54	Липецк өлкәһе	24047	↘1 116 265	Липецк	18 район һәм 2 ҡала	18 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
55	Магадан өлкәһе	462464	↘133 387	Магадан	8 район һәм 2 ҡала	8 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
56	Мәскәү өлкәһе	44379	↗8 651 260	Мәскәү^[5], хөкүмәт Красногорскиҙа	38 район һәм 56 ҡала	16 муниципаль район, 51 ҡала округы (46 ҡала и 5 ЗАТО), с 2019 года 63 ҡала округы	тулыраҡ
57	Мурманск өлкәһе	144902	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Мурманск	5 район һәм 13 ҡала	5 муниципаль район, 14 ҡала округы	тулыраҡ
58	Түбәнге Новгород өлкәһе	76624	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Түбәнге Новгород	48 район һәм 12 ҡала	48 муниципаль район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
59	Новгород өлкәһе	54501	↘571 447	Бөйөк Новгород	21 район һәм 10 ҡала	21 муниципальный район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
60	Новосибирск өлкәһе	177756	↘2 789 532	Новосибирск	30 район һәм 7 ҡала	30 муниципаль район, 5 ҡала округы	тулыраҡ
61	Омск өлкәһе	141140	↘1 818 093	Омск	32 район һәм 6 ҡала	32 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
62	Ырымбур өлкәһе	123702	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Ырымбур	35 район һәм 12 ҡала	35 муниципаль район, 9 ҡала округы	тулыраҡ
63	Орёл өлкәһе	24652	↘692 486	Орёл	24 район һәм 3 ҡала	24 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
64	Пенза өлкәһе	43352	↘1 236 113	Пенза	28 район һәм 5 ҡала	27 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
65	Псков өлкәһе	55399	↘581 147	Псков	24 район һәм 2 ҡала	24 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
66	Ростов өлкәһе	100967	↘4 152 518	Дондағы Ростов	43 район һәм 16 ҡала	43 муниципаль район, 12 ҡала округы	тулыраҡ
67	Рязань өлкәһе	39605	↘1 082 231	Рязань	25 район һәм 4 ҡала	25 муниципаль район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
68	Һамар өлкәһе	53565	↘3 127 842	Һамар	27 район һәм 10 ҡала	27 муниципаль район, 10 ҡала округы	тулыраҡ
69	Һарытау өлкәһе	101240	↘2 385 163	Һарытау	38 район һәм 13 ҡала	38 муниципаль район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
70	Сахалин өлкәһе	87101	↘457 590	Южно-Сахалинск	17 район һәм 9 ҡала	1 муниципальный район, 17 ҡала округы	тулыраҡ
71	Свердловск өлкәһе	194307	↘4 222 695	Екатеринбург	30 район һәм 34 ҡала	5 муниципаль район, 68 ҡала округы	тулыраҡ
72	Смоленск өлкәһе	49779	↘863 987	Смоленск	25 район һәм 2 ҡала	25 муниципаль район, 2 ҡала округы	тулыраҡ
73	Тамбов өлкәһе	34462	Ошибка Lua в Модуль:Statistical на строке 76: attempt to index local 'RawData' (a nil value).	Тамбов	23 район һәм 7 ҡала	23 муниципаль район, 7 ҡала округы	тулыраҡ
74	Тверь өлкәһе	84201	↘1 199 747	Тверь	36 район һәм 12 ҡала	36 муниципаль район, 7 ҡала округы	тулыраҡ
75	Томск өлкәһе	314391	↘1 043 385	Томск	16 район һәм 6 ҡала	16 муниципаль район, 4 ҡала округы	тулыраҡ
76	Тула өлкәһе	25679	↘1 471 140	Тула	23 район һәм 9 ҡала	23 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
77	Төмән өлкәһе^[6]	1464173	↗3 890 800	Төмән	38 район һәм 26 ҡала (с ХМАО и ЯНАО)	21 муниципальный район, 5 ҡала округы (без ХМАО и ЯНАО)	тулыраҡ
78	Ульяновск өлкәһе	37181	↘1 172 782	Ульяновск	21 район һәм 6 ҡала	21 муниципальный район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
79	Херсон өлкәһе			Херсон (де-юре), Геническ (де-факто)	18 район, 2 ҡала	18 муниципаль район, 2 ҡала округы
80	Силәбе өлкәһе	88529	↘3 395 798	Силәбе	24 район һәм 23 ҡала	27 муниципаль район, 16 ҡала округы	тулыраҡ
81	Ярославль өлкәһе	36177	↘1 187 558	Ярославль	17 район һәм 11 ҡала	17 муниципаль район, 3 ҡала округы	тулыраҡ
81.000004	Федераль әһәмиәтле ҡала
82	Мәскәү	2511	↗13 149 803	Мәскәү	12 административ округ	146 эске муниципаль берәмек (125 муниципаль округ, 2 ҡала округы, 19 поселений)	тулыраҡ
83	Санкт-Петербург	1439	↘5 597 763	Санкт-Петербург	18 район	111 эске муниципаль берәмек (81 муниципальный округ, 9 ҡала и 21 посёлок)	тулыраҡ
84	Севастополь	1080	↗561 374	Севастополь	4 район	10 эске муниципаль берәмек (9 муниципаль округ, 1 ҡала)	тулыраҡ
84.000005	Автоном өлкә
85	Йәһүд автономиялы өлкәһе	36266	↘145 802	Биробиджан	5 район һәм 1 ҡала	5 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
85.000006	Автоном округтар
86	Ненец АО^[3]	176810	↗42 224	Нарьян-Мар	1 район һәм 1 ҡала	1 муниципальный район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
87	Ханты-Манси АО — Югра^[6]	534801	↗1 759 386	Ханты-Мансийск	9 район һәм 14 ҡала	9 муниципаль район, 13 ҡала округы	тулыраҡ
88	Чукот АО	721481	↗48 029	Анадырь	8 район һәм 1 ҡала	6 муниципаль район, 1 ҡала округы	тулыраҡ
89	Ямал-Ненец АО^[6]	769250	↗515 960	Салехард	7 район һәм 8 ҡала	7 муниципаль район, 6 ҡала округы	тулыраҡ
89.000007	Рәсәй Федерацияһы^[7]	17098242	↘146 150 789	Мәскәү

Рәсәй Федерацияһы субъекттарының төрҙәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Таблицала Рәсәй Федерацияһы субъекттарының һәр төрөнөң конституцион-хоҡуҡи статусы үҙенсәлектәре килтерелә. Ҡушымталарҙа Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының тейешле положениеларҙы үҙ эсенә алған статьялары күрһәтелгән.

Республика

Рәсәй Федерацияһы Конституцияһында «дәүләт» тип ҡылыҡһырлана (5-се статьяның 2-се өлөшө):

Республика (дәүләт) үҙ конституцияһына һәм закондар сығарыу хоҡуғына эйә

статусы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы һәм республика конституцияһы менән билдәләнә(5-се статьяның 2-се өлөшө, 66-сы статьяның 1-се өлөшө);
үҙенең дәүләт телдәрен билдәләү хоҡуғына эйә, һәм был телдәр Рәсәй Федерацияһы дәүләт органдарында, урындағы үҙидара органдарында һәм республиканың дәүләт учреждениеларында рус теле менән бер рәттән ҡулланыла (68-се статьяның 2-се өлөшө).

Край, өлкә, федераль әһәмиәттәге ҡала

статусы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы һәм Рәсәй субъекттарының закон сығарыу (вәкиллекле) органы ҡабул иткән уставҡа (конституцияға) ярашлы билдәләнә (5-се статьяның 2-се өлөшө, 66-сы статьяның 2-се өлөшө).

Автономиялы өлкә

статусы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы һәм автономиялы өлкә уставына ярашлы билдәләнә, устав закон сығарыу (вәкиллекле) орган тарафынан ҡабул ителә (5-се статьяның 2-се өлөшө, 66-сы статьяның 2-се өлөшө);
автономиялы өлкә тураһында федераль закон ҡабул ителеүе мөмкин (66-сы статьяның 3-сө өлөшө).

Автономиялы округ

статусы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы һәм автономиялы округ уставына ярашлы билдәләнә, устав закон сығарыу (вәкиллекле) орган тарафынан ҡабул ителә (5-се статьяның 2-се өлөшө, 66-сы статьяның 2-се өлөшө);
автономиялы округ тураһында федераль закон ҡабул ителеүе мөмкин (66-сы статьяһының 3-сө өлөшө);
край йәки өлкә составына ингән автономиялы округтарҙың үҙ-ара мөнәсәбәттәре федераль закон һәм автономиялы округ менән край йәки өлкә араһындағы килешеү нигеҙендә көйләнә (66-сы статьяның 4-се өлөшө)^[9].

Иҫкәрмәләр

↑ Robin Geiss. Russia’s annexation of Crimea: The mills of international law grind slowly but they do grind (инг.) // International Law Studies. — 2015. — Vol. 91, iss. 1. — P. 425–449. — ISSN 2375-2831.
↑ Конституция Российской Федерации (билдәһеҙ). publication.pravo.gov.ru. Дата обращения: 6 октябрь 2022.
↑ ¹ ² В состав Архангельской области входит Ненецкий автономный округ.
↑ Указ президента Российской Федерации Архивная копия от 28 май 2022 на Wayback Machine О включении нового наименования субъекта Российской Федерации в статью 65 Конституции Российской Федерации
↑ Административ үҙәге — Мәскәү ҡалаһы Мәскәү өлкәһе составына инмәй
↑ ¹ ² ³ В состав Тюменской области входит Ханты-Мансийский автономный округ — Югра и Ямало-Ненецкий автономный округ.
↑ Площадь и население указаны включая Республику Крым и город федерального значения Севастополь. Площадь РФ без Республики Крым и ҡала федерального значения Севастополя составляет 17 071 062 км².
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2024 г. и в среднем за 2023 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики (урыҫ) (22 март 2024). Дата обращения: 25 март 2024.
↑ Рәсәй Федерацияһының Конституция Суды ҡарары Архивная копия от 9 март 2017 на Wayback Machine 1997 йылдың 14 июлендә № 12-П «Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 66-сы статьяһының 4-се өлөшөндәге автономиялы округтарҙың край йәки өлкә составына ингәнлеген билдәләү тураһындағы ҡарар» ҡабул итте, унда «Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 66-сы статьяһының 4-се өлөшөндә автономиялы округтарҙың край йәки өлкә составына ингәнлеге констатациялана. „Ингән“ термины Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы көсөнә ингәнгә тиклем булған хәлде таный, унда автономиялы округтар үҙ статусын үҙгәртеүҙе рәсмиләштермәгән осраҡта, край йәки өлкә составында ҡала». Әлеге ваҡытта бөтә автономиялы округтар Чукот автономиялы округынан башҡа край йәки өлкә составына инә

[1] Robin Geiss. Russia’s annexation of Crimea: The mills of international law grind slowly but they do grind (инг.) // International Law Studies. — 2015. — Vol. 91, iss. 1. — P. 425–449. — ISSN 2375-2831.

[2] Конституция Российской Федерации (билдәһеҙ). publication.pravo.gov.ru. Дата обращения: 6 октябрь 2022.

[arh-3] ¹ ² В состав Архангельской области входит Ненецкий автономный округ.

[4] Указ президента Российской Федерации Архивная копия от 28 май 2022 на Wayback Machine О включении нового наименования субъекта Российской Федерации в статью 65 Конституции Российской Федерации

[5] Административ үҙәге — Мәскәү ҡалаһы Мәскәү өлкәһе составына инмәй

[tumen-6] ¹ ² ³ В состав Тюменской области входит Ханты-Мансийский автономный округ — Югра и Ямало-Ненецкий автономный округ.

[7] Площадь и население указаны включая Республику Крым и город федерального значения Севастополь. Площадь РФ без Республики Крым и ҡала федерального значения Севастополя составляет 17 071 062 км².

[2024AB-8] Оценка численности постоянного населения на 1 января 2024 г. и в среднем за 2023 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики (урыҫ) (22 март 2024). Дата обращения: 25 март 2024.

[Including-9] Рәсәй Федерацияһының Конституция Суды ҡарары Архивная копия от 9 март 2017 на Wayback Machine 1997 йылдың 14 июлендә № 12-П «Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 66-сы статьяһының 4-се өлөшөндәге автономиялы округтарҙың край йәки өлкә составына ингәнлеген билдәләү тураһындағы ҡарар» ҡабул итте, унда «Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 66-сы статьяһының 4-се өлөшөндә автономиялы округтарҙың край йәки өлкә составына ингәнлеге констатациялана. „Ингән“ термины Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы көсөнә ингәнгә тиклем булған хәлде таный, унда автономиялы округтар үҙ статусын үҙгәртеүҙе рәсмиләштермәгән осраҡта, край йәки өлкә составында ҡала». Әлеге ваҡытта бөтә автономиялы округтар Чукот автономиялы округынан башҡа край йәки өлкә составына инә

[1]

[2]

[8]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[9]

Рәсәй Федерацияһы субъекттары
Республикалар	Адыгея • Алтай • Башҡортостан • Бүрәт • Дағстан • Донецк Халыҡ Республикаһы • Ингушетия • Карелия • Коми • Ҡабарҙы-Балҡар • Ҡалмыҡстан • Ҡарасәй-Черкесия • Ҡырым • Луганск Халыҡ Республикаһы • Марий Эл • Мордовия • Саха (Яҡутстан) • Сыуашстан • Татарстан • Төньяҡ Осетия — Алания • Тыва • Удмуртстан • Хакасия • Чечня
Крайҙар	Алтай • Байкал аръяғы • Камчатка • Краснодар • Красноярск • Пермь • Приморье • Ставрополь • Хабаровск
Өлкәләр	Амур • Архангельск • Белгород • Брянск • Владимир • Волгоград • Вологда • Воронеж • Запорожье • Иваново • Иркутск • Калининград • Калуга • Кемерово • Киров • Кострома • Курск • Ҡурған • Ленинград • Липецк • Магадан • Мурманск • Мәскәү • Новгород • Новосибирск • Омск • Орёл • Пенза • Псков • Ростов • Рязань • Сахалин • Свердловск • Силәбе • Смоленск • Тамбов • Тверь • Томск • Төмән • Тула • Түбәнге Новгород • Ульяновск • Херсон • Һамар • Һарытау • Ырымбур • Әстерхан • Ярославль
Федераль әһәмиәтле ҡалалар	Мәскәү • Санкт-Петербург • Севастополь
Автономиялы өлкә	Йәһүд
Автономиялы округтар	Ненец¹ • Ханты-Манси² • Чукот • Ямал-Ненец²
¹ Архангельск өлкәһенә керә. ² Төмән өлкәһенә керә.